|
 Redaksiyamızın
qonağı Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri,
professor, "Şöhrət" ordenli Qara Mustafayevdir
Qara müəllim uzun illər Azərbaycan Televiziyasından
yayımlanmış "Təbiəti sevənlər" verilişinin müəllifi olub.
Teleməkanda hər hansı bir verilişin 30 ildən artıq efir
həyatı yaşaması dünya telejurnalistikasında qibtə
ediləcək bir hadisədir. Qara müəllimin söhbətindən bizə
məlum oldu ki, 17 yaşında ilk dəfə qapısından daxil
olduğu universitetə bu gün 83 yaşında da eyni şövqlə
gəlir və bu universitetə "məbədim" deyir. Hansı mövzudan
danışırsa, elə ilk kəlmələrdən müsahibinin diqqətini
özünə cəlb edə bilir. Təbiətdə maraq doğuran bir çox
canlını tamaşaçı Qara müəllimin efir təqdimatında görüb,
tanıyıb. Söhbətimizin sonunda Qara müəllimlə kollektiv
şəkil çəkdirdik. Vidalaşanda bu mülayim, mehriban insan
dünyanın ən dəyərli sözləri ilə bizimlə sağollaşdı.
- Azərbaycanda demək olar ki, sizi tanımayan yoxdur.
Çünki 30 ildən çox müəllifi olduğunuz "Təbiəti sevənlər"
geniş tamaşaçı auditoriyası tərəfindən bəyənilən bir
veriliş olub...
- Mənim tanınmağım özümün xidmətim deyil, televiziyaya
görədir.
- İlk vaxtlar siz verilişləri mərhum Mirəli müəllimlə
birlikdə aparırdınız.
- Mirəli Axundov mənim müəllimim olub. Yeri behişt olsun.
Verilişdə biz hər ikimiz tamaşaçıya obyektiv bilik
verirdik. Kim nə pay götürə bilirdi, götürürdü.
Elementar bir misal: Küçəyə çıxıb yarım saat gəzsəm,
neçə-neçə tanımadığım adam mənə yaxınlaşıb salam verir,
halımı soruşur, avtoqraf yazdırır. Bəzən elə bilirlər
mən aktyoram. Demək istəyirəm ki, bu məşhurluğu zaman,
bir də televiziyada verilişimizin uzunmüddət efirdə
görünməsi yaradıb. Bir neçə Avropa şəhərində - Berlin,
London, Oslo və s. şəhərlərdə olanda sual verib
maraqlanmışam ki, burada elə bir veriliş varmı ki, 30 il
ekranda yayımlansın? "Olmayıb"- cavabını almışam. Ən çox
ömrü olan veriliş 10 il və ya daha az çəkib.
 -
Televiziyadakı "Təbiəti sevənlər" verilişinə baxanda
tamaşaçı düşünürdü ki, görən təbiəti sizin qədər sevən
ikinci adam varmı? Maraqlıdır, təbiətə bu qədər
sevginin kökü haradan gəlib?
- Əvvəla, onu deyim ki, Kürdəmirdə bizim Dəyirmanlı (indi
kəndimizin adını dəyişib Yenikənd qoyublar) kəndindən
atla on-on beş dəqiqəyə gedib Kür qırağındakı Tuqay
meşəsinə çata bilirdik. Uşaqlığımdan həyətə, ev-eşiyə
sığan uşaq olmamışam. Mən atlı məhəllədə böyümüşəm.
Atamın da həmişə atı olub. "Jiquli"nin meydana çıxması
atı hamının yadından çıxardı.
Doqquz yaşımdan sonra atamın atını minib üz tutardım
meşəyə. Bir saat, iki saat o meşədə tək-tənha gəzərdim,
ağaclara tamaşa edərdim, quşların yuvasına baxardım.
Yenə də qayıdıb gələrdim evimizə. Atamın xəbəri olmazdı,
xəlvət gedərdim. Dörd yaşımda gedib çıxmışam 30 metr
hündürlüyü olan güləbrişimin başına, orada qarğa
yuvasından yumurta götürüb düşmüşəm aşağı. Hələ Allah
üzümə baxıb, yaxşı ki, yıxılmamışam. İndi o yerlərdə nə
qarğa qalıb, nə güləbrişim qalıb, amma mənim beynimdə
dörd yaşımda çıxdığım o ağac hələ də durur.
Bir dəfə Firidun bəy Köçərli rəhmətlik akademiyanın
qarşısında məni görüb ayaq saxladı. Dedi ki, Qara
müəllim, siz o verilişin adını uşaq verilişi qoymusunuz,
amma mən-yaşlı bir akademik - dünən o verilişə baxıb bir
yenilik öyrənmişəm.
- Orta məktəb illərinizi xatırlayırsınız?
- Əlbəttə. Orta məktəbi 1949-cu ildə kəndimizdə
bitirmişəm. Biz bugünkü təhsilimizə yaxşı deməliyik ki,
qarşımıza da yaxşı çıxsın. Orta məktəbdə oxuyanda dəqiq
fənləri həmişə əla öyrənmişəm. Mən riyaziyyata gəlməli
idim. Nədən riyaziyyatçı yox, bioloq oldum? Akademik
Abdulla Qarayevin səbəbinə. O, mənə dedi ki, biologiya
kimyadan geri qalan elm deyil. Gəl səni keçirək
biologiyaya. Mən də razılaşdım. Abdulla müəllim nəhəng
alim idi.
Ədəbiyyatda poeziya yox, musiqi daha çox məni özünə
çəkib həmişə. Üç yaşım olanda taxtadan guya tar
düzəltmişəm, başlamışam döyəcləməyə.
- Sizi başqalarından daha çox fərqləndirən cəhət
hansıdır?
- Bilmirəm bu mənim xoşbəxtliyimdi, yoxsa... Amma mən
heyvanlar aləmini hamıdan yaxşı tanıyıram. Bu, məni
hərdən adamlardan küsdürür.
Şair Oqtay Rza "Həyat və poeziya" kitabımın təqdimatında
küsdü ki, Qara müəllim sən əhalini ayırırsan iki yerə:
adam və insan. Dedim Oqtay müəllim, bəli, ayırıram. Sən
Nizami Gəncəvi ilə, yaxud da Üzeyir bəy Hacıbəyovla
əlində beşbarmaq gəzdirən bir cani arasında fərq
görmürsən? Səbəbini bilmək istəyirsənsə, bu təkamüldü.
Təkamül Nizamini Nizami eləyib, Üzeyir bəyi Üzeyir bəy,
qatili də qatil.
Hamı adamdır, ancaq hər yaranan adam insan olmaq
şərəfinə yüksələ bilmir axı?! Dünyada milyonlarla,
milyardlarla adamlar var. Amma onların içərisində yüz
ildən, iki yüz ildən bir meydana çıxan ulu öndərimiz
kimi, Atatürk kimi şəxsiyyətlər dahi İNSANdır.
- Təbiət və insan. Hansı sizə daha əzizdir?
- İlk baxışdan hamımız eyni adamlarıq. Sadəcə o
vurğunluq deyirik ey, elə yer var ki, uğur gətirir.
Məsələn, təbiətə vurulmaq həmişə uğurludur. Mən nə
gizlədim, təbiəti hamıdan, hər şeydən çox istəyirəm.
- Özünüzü bəxti-taleyi uğurlu yazılanlardan hesab
edirsiniz?
- Allah mənim bəxtimi o yerdə gətirib ki, məni atam
evləndirib, özbaşıma evlənməmişəm. Özüm evlənsəm,
azardım. Mənim taleyimə elə bir insan düşmüşdü ki, birgə
yaşadığımız bütün illər uzunu özünü mənə, mənim elmi
fəaliyyətimə və balalarımıza qurban elədi. O, iki ildir
ki, dünyadan köçüb. Mən özümü hər zaman onun ruhuna
borclu hesab edirəm. Ona görə ki, gecə saat ikiyəcən,
üçəcən işləyən vaxtlarımda haçan əlimi atsaydım, isti
çayım əlimin altında hazır olardı. O bilirdi ki, mən
isti çay içənəm. Uşaqlar yatardı, mən stolüstü lampanı
yandırıb işləyərdim. Təbiətə bu qədər vurulmam məni
batıra bilərdi. Xanımım həyatda mənim ən böyük köməkçim
olub. Ailə qayğılarını götürüb boynuna, mən də elmlə,
təbiətlə məşğul olmuşam.
- Ailəniz haqqında...
- Ailə sərbəst bir dövlətdir. Ailənin hər bir üzvü
ayrıca bir şəxsdir. Valideyn öz övladını özünün robotuna
çevirməməlidir. Övladlarımdan qızım mənim yolumun
davamçısıdır-bioloqdur.
- Universitetin həyatınızda yeri?
- On yeddi yaşımda gəlmişəm universitetə, bir də
görmüşəm ki, artıq səksən iki yaşım olub. Universitet
mənim məbədimdir. Gör neçə ildir ki, biz bu məbədlə
birlikdə addımlayırıq. Hərdən kimsə görməyəndə mən onun
müqəddəs divarlarını öpürəm. Yeganə maaş aldığım bir
yerdir universitet. İlk məbədim atamın mülküdür- hər
zaman gedib-gələndə diz çöküb torpağını öpürəm. İkinci
məbədim iş yerimdir. Üçüncü məbədim isə Az.TV-dəki
verilişim olub.
- Necə bir ailədə böyümüsünüz?
- Atam kolxozçu olub. Deyirlər mənim nəslimdə öz
babamdan geriyə beşinci babam Saf Qasım deyilən bir kişi
olub. Qocalar atama deyərmiş ki, Teyfur, sənin bu oğlun
Qara elə bil ki, Saf Qasımın xasiyyətlərini daşıyır.
Atam soyadında o kişinin adını daşıyırdı-Qasımov idi.
Mənsə öz babamın adını soyad götürmüşəm. Olmuşam
Mustafayev.
Bir dəfə Saf Qasım deyilən babamı yuxumda gördüm. Tezdən
durdum bir yazı yazdım. Sonralar o yazını kitaba
çevirdim. Adını da qoydum: "Düzgünlük cihazı". O
kitabımı oxuyanlar mənə deyirlər ki, Qara müəllim, sən
nə deyirsən de, bu kitabda yazdıqların elə kompüterin
kəşfidir. Maraqlı burasıdır ki, kitabda babamla mənim
dialoqum var. Amma babamın yerinə də, özümün yerimə də
mən fikirləşib cavab verirəm. Bütün hallarda bu dialoqda
babam məni üstələyir. Babamın mənim dilimdən verdiyi
cavablar dediklərimdən güclü alınıb...
- İnsanın formalaşması barədə mülahizələriniz?
- Mən, ümumiyyətlə, bu fikirdəyəm ki, hər bir kəsin, hər
bir şəxsiyyətin formalaşması üç əsas mənbə ilə bağlıdır:
Birinci mənbə, kimliyindən asılı olmayaraq, genetik
koddur.
Düz qırx nəsil o yandan bəri hansı minilliklərdəsə,
hansı nəsildəsə əgər bir ağılsız olubsa, nə vaxtsa o
nəsildə özünü göstərəcək. Əgər dahi olubsa, o da nə
vaxtsa parlayacaq. Bax, bu genetik koddur. Atomun bir
molekuldan çıxıb o biri molekula qaçmasını ilk dəfə bir
türk balası tapdı, elektron mikroskopun altında
görmüşdü. Onunla da Nobel mükafatı aldı.
Bu gün bütün səkkiz milyardın arasında gen mübadiləsi
açıqdır. Ağılsızdan dahi, dahidən də ağılsız əmələ gələ
bilər. Gen mübadiləsi imkan vermir ki, bəşəriyyətin
60-70 faizi Məhəmməd peyğəmbər kimi, Heydər Əliyev kimi
ağıllı adamlar olsun. Genetik kod qoymayacaq. Çünki
genetik kod idarə olunmur.
İkinci mənbə gör-götürdür, düşdüyümüz sosioloji
mühitdir. Aristotel deyib ki, bütünlüklə qızıla bürünmüş
möhtəşəm bir şəhərdə bircə nəfər ac varsa, deməli, o
şəhər bir qəpiyə dəymir. Yüz nəfər adamın yetmiş beş
nəfəri necədirsə, iyirmi beşi də elə o cürdür. Əks halda
onlar bir cəmiyyətdə yaşaya bilməz. Niyə? Üstünlük
çoxluqdadırsa, yerdə qalan azlıq da onlara tabe olacaq.
Ya da əksinə, çoxluq normal deyilsə, yerdə qalan az
hissə də təsirə düşüb olacaq çoxluğun tayı.
Üçüncü mənbə idarəolunan təhsil və təlimdir. Təhsil və
təlim sırf bizim özümüzdən asılıdır. Bütövlükdə hamımız
birləşib yumruq kimi bir yerə vurmağı bacarmalıyıq.
Təhsildə yenilənmə göz qabağındadır. Öyrədəndən də,
öyrənəndən də çox şey asılıdır.
- Uzun yaşamağın bir sirri varmı?
- İki aydır ki, səksən üç yaşıma keçmişəm. Bu yaşa
gəlib çatmağımın ən ilkin səbəbi orqanizmimin böyümə
dövründə qidalandığı elementlərlə bağlıdır. Bir ideya
var ki, yüksək dağların zirvəsində formalaşan suyu içən,
o suyun dağlardan gətirdiyi mineralları, bitki və ya
heyvan vasitəsi ilə ərzaq kimi qəbul eləyən şəxslərin
əksəriyyəti uzunömürlü olur və düşünməyi bacarır. Bu
mənə aid deyil. Mən özümü o qədər böyük adam hesab
eləmirəm. Doğulandan dörd-beş ay sonra içməyə
başladığım Girdiman çayının suyu olub. O suyun
tərkibində dağlardan gələn minerallardan mənim də payıma
düşüb
Dediyim odur ki, 70, 80 , 90, 100 il yaşayanlar var
ha, onlar vurulublar elmə-mənim kimi-cəmi bir dənə
mənəvi qidaları olub, o da elm. Nə bazarlıq etməyə
gediblər, nə ərzaq növbəsində durublar, nə də yemək
bişiriblər. Dərddən-qəmdən, əlavə işlərin hamısından
uzaqlaşıblar.
- Təhlükədən uzaqlaşmaq instinkti barədə...
- Təhlükədən uzaqlaşmaq ən böyük ağlın məhsuludur.
Bu da heyvanların hamısında var. Ona görə də mən
deyirəm:
Tanıdıqca yaxından şüurlu insanları,
Sevdim əziz, qərəzsiz, şüursuz heyvanları.
- Ev heyvanları saxlayırsınızmı?
- Uşaqlarım saxlayır. Gözəl bir akvariumumuz var, oğlum
baxır balıqlara, mənim vaxtım yoxdur.
- Ova getmisiniz?
- O qədər getmişəm ki, heç sayını da bilmirəm. Amma bir
dənə cücəyə də bir güllə atmamışam.
Tüfəng çiynimdə gəzirəm, zövq alıram, niyə vurum axı
canlını?! Bir də ki, tutaq ki, bir dovşanı vurub onu
yemək üçün hazırlayası oldum. Onun məndən həddən artıq
çox enerji aparmağındansa, yol çantamdan bir-iki loxma
pendir- çörək çıxarıb yesəm daha məsləhətdir.
- Vəhşi heyvandan haçansa qorxmusunuz?
- Əlbəttə. Məsələn, istəyərdim ki, meşədə pələngi
qucaqlayım, üzündən öpüm. Amma ağlım deyir ki, olmaz. Bu
mümkün olan iş deyil. Baxın, necə olur ki, körpəcə bir
balıq özünü böyük bir sürü şəklinə bənzədib təhlükədən
qurtula bilir, mən boyda alim, gedim girim pələngin
ağzına ki, səni öpmək istəyirəm. Mən heyvanların
qayğısını uzaqdan-uzağa çəkirəm.
- Heyvanlar o qayğını hiss edirlərmi?
- Əlbəttə. Mən öz tədqiqatlarımda bunu müşahidə etmişəm
ki, heyvanlarda hissiyyat çox güclüdür. Niyə körpəlikdən
insanlar tərəfindən böyüdülən vəhşi heyvanlar sonunda
mütləq insanla "dostluğuna" xitam verir? Çünki, o
heyvandır. Əgər hər hansı bir insan onu körpəlikdən
götürüb saxlayıbsa da, heyvan insanla yalnız özü
həddi-buluğa, cinsi yetkinliyə çatanacan yaxşı rəftar
edəcək. Sonra, "Şir evdən getdi" filmində çəkilən
süjetdə olduğu kimi heyvan sahibini ya öldürəcək, ya da
parçalayacaq.
- Qara müəllim, insanın meymundan əmələ gəlməsi fikrinə
münasibətiniz?
- Mən heç vaxt və heç yerdə nə demirəm, nə də yazmıram
ki, insan meymundan əmələ gəlib. Akademik-kristalloqraf
Xudu Məmmədov bir dəfə mənə dedi ki, sən cansız təbiətin
təkamülünü qəbul edirsən? Dedim, mən kiməm ki, beş
minillik bir prosesin üzərindən qələm çəkəm? O
görüşümüzdən az keçməmiş Ağdam işğal olundu, Xudu
müəllimin də ürəyi o boyda zərbəyə dözmədi.
- Sizin fikrinizcə, heyvanat daha maraqlıdır, yoxsa
nəbatat?
- Nəbatatı dərk eləmək çətindir, nəinki
heyvanları...Çünki heyvanlar içəridəki mexanizmləri
hərəkətləri ilə nümayiş etdirə bilir. Adam var ki, baxır
akvariumdakı balığa, fikirləşir ki, əcəb tabakalıqdır,
adam da var ki, saatlarla baxır akvariuma, zövq alır,
dincəlir. Heyvanatı və ya nəbatatı sevmək insanın ətraf
mühiti sevmək dərəcəsindən asılıdır.
- Kollektivimizə arzunuz?
- Sizi 80 illik yubileyiniz münasibəti ilə təbrik
edirəm. Qələminiz iti olsun.
Söhbəti yazdı: Ellada UMUDLU,
"Azərbaycan müəllimi"
*
On yeddi yaşımda gəlmişəm universitetə, bir də görmüşəm
ki, səksən iki yaşım olub. Universitet mənim məbədimdir.
Gör neçə ildir ki, biz bu məbədlə birlikdə addımlayırıq.
Hərdən kimsə görməyəndə, mən onun müqəddəs divarlarını
öpürəm. İlk məbədim atamın mülküdür- hər zaman
gedib-gələndə diz çöküb torpağını öpürəm. İkinci
məbədim iş yerimdir. Üçüncü məbədim isə Az.TV-dəki
verilişim olub.
*
Bir neçə Avropa şəhərində - Berlin, London, Oslo və s.
şəhərlərdə olanda sual verib maraqlanmışam ki, burada
elə bir veriliş varmı ki, 30 il ekranda yayımlansın?
"Olmayıb"- cavabını almışam. Ən çox ömrü olan veriliş 10
il və ya daha az çəkib.
*
Bir dəfə Firidun bəy Köçərli rəhmətlik akademiyanın
qarşısında məni görüb ayaq saxladı. Dedi ki, Qara
müəllim, siz o verilişin adını uşaq verilişi qoymusunuz,
amma mən-yaşlı bir akademik - dünən o verilişə baxıb bir
yenilik öyrənmişəm.
*
Mən təbiəti hamıdan, hər şeydən çox istəyirəm.
*
Ailənin hər bir üzvü ayrıca bir şəxsdir. Valideyn öz
övladını özünün robotuna çevirməməlidir.
*
Düz qırx nəsil o yandan bəri hansı minilliklərdəsə,
hansı nəsildəsə əgər bir ağılsız olubsa, nə vaxtsa o
nəsildə özünü göstərəcək.
*
Bu yaşa gəlib çatmağımın ən ilkin səbəbi orqanizmimin
böyümə dövründə qidalandığı elementlərlə bağlıdır.
*
Təhlükədən uzaqlaşmaq ən böyük ağlın məhsuludur.
*
Şəxsiyyətin formalaşması üç əsas mənbə ilə bağlıdır:
birinci mənbə genetik koddur. Genetik kod idarə
olunmur.İkinci mənbə gör-götür dünyasıdır. Düşdüyümüz
ictimai mühitdir. Üçüncü mənbə idarəolunan təhsil və
təlimdir.
*
Təhsil və təlim sırf bizim özümüzdən asılıdır.
Bütövlükdə hamımız birləşib yumruq kimi bir yerə
vurmağı bacarmalıyıq. Təhsildə yenilənmə göz
qabağındadır. Öyrədəndən də, öyrənəndən də çox şey
asılıdır.
*
Nəfs insanın ən güclü düşmənidir. İnsan çox vaxt öz
nəfsini idarə eləyə bilmir. İnsanın ən böyük, ən
əlçatmaz xoşbəxtliyi onun öz nəfsinə hakim olmasıdır.
Nəfsini idarə eləyə bilməyənlərin başına həmişə ən
gözlənilməz bəlalar gəlir. |
