|
 Coğrafiya
orta məktəblərdə tədris olunan ən vacib ənənəvi
fənlərdən biridir. Hələ 1894-cü il sentyabrın 27-də
xalqımızın görkəmli mesenat oğlu H.Z.Tağıyevin təşəbbüsü
ilə Mərdəkanda açılmış ilk milli kəndli
məktəb-internatda tədris olunan beş fəndən biri
coğrafiya idi. Coğrafiya məktəblərdə təbii, sosial və
iqtisadi sistemlər haqqında düzgün məkan təsəvvürlərini
qlobal, regional və yerli səviyyələrdə formalaşdırır.
Bu, geoinformasiya axınının kəskin artdığı müasir dövrdə
xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun özünəməxsus,
digər elm sahələrindən fərqlənən tədqiqat obyektləri,
qanunları və metodları var.
Psixoloqların fikrincə, məktəbyaşlı uşaqların
inkişafında coğrafi biliklər xüsusi yer tutur. Coğrafi
ədəbiyyat və xəritələrlə tanışlıq uşaq təfəkkürünün
hüdudlarını, müstəqil düşüncəni son dərəcə
genişləndirir.
Tam orta təhsilin başlıca məqsədi məktəblinin şəxsiyyət
kimi formalaşmasını təmin etməkdir. Bu prosesdə yerin
coğrafi təbəqəsində baş verən coğrafi proseslərin ümumi
qanunauyğunluqlarını öyrənən coğrafiyanın rolu
əvəzsizdir. Bu fənnin tədrisi nəticəsində məktəblilərdə
aşağıdakı bacarıq və təsəvvürlər əldə olunmalıdır:
- Yer kürəsi, doğma Vətən haqqında müasir coğrafi
biliklərə malik sağlam düşüncə bacarığı;
- coğrafi məkanda, müxtəlif təbii, sosial, iqtisadi
şəraitdən düzgün baş çıxartma;
- coğrafi informasiya mənbələrindən müstəqil istifadə
etmək, ətraf mühitin keyfiyyətini qiymətləndirmək
bacarığı;
- Yer kürəsinin təbiətinin, insanların həyat şəraiti və
təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlifliyi haqqında
təsəvvürlər;
- təbii, sosial və iqtisadi geosistemlərdə baş verən
hadisə və proseslər üzərində elementar müşahidələr
aparmaq, onların nəticələrini ümumiləşdirmək bacarığı;
- lazımi coğrafi bilikləri müstəqil əldə etmək və tətbiq
etmək bacarığı;
- ətraf mühitə düzgün münasibətin formalaşması.
Coğrafiyanın tədrisi və öyrənilməsi şagirddə insanın
ümumi mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan coğrafi
mədəniyyətin formalaşması və inkişafına yönəlmişdir.
Coğrafiya yaranandan böyük humanist potensiala malikdir,
çünki o, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin məkan
aspektlərini, onun və bəşəriyyətin coğrafi təbəqədə
rolunu öyrənir. Buna gorə də cografiyanı öyrənən gənc
müxtəlif mədəniyyət məktəblərinə aid insanları başa
düşməyə çalışacaq. Coğrafi mədəniyyəti formalaşmış
məktəbli yerli, regional və qlobal səviyyədə insanla
ətraf mühitin qarşılıqlı əlaqələrini dərk edə və onları
proqnozlaşdıra bilər.
Coğrafi mədəniyyət həm məktəblinin təbiətlə bilavasitə
təmasda olması, həm də məqsədyönlü təhsil yolu ilə
formalaşır. Onun əsas tərkib hissələri aşağıdakılardır:
- ətraf mühitin elmi şəkildə tədqiq edilməsi;
- coğrafiya elminin terminlərinin, anlayışlarının
mənimsənilməsi və coğrafi adların öyrənilməsi;
- səbəb-nəticə əlaqələrinin öyrənilməsi yolu ilə coğrafi
təfəkkürün inkişaf etdirilməsi;
- məkan təsəvvürlərinin genişlənməsi üçün müstəqil
biliklərin əldə edilməsi;
- ekoloji savadlılıq və ekoloji təfəkkür;
- coğrafi biliklərdən gündəlik həyatda istifadə
bacarığı.
Qeyd olunduğu kimi, coğrafi mədəniyyətin vacib tərkib
hissələrindən biri də ekoloji mədəniyyətdir. Onun
əsasını şagirddə təbiətə sevgi, onun ehtiyatlarından
istifadəyə düzgün münasibətin aşılanması təşkil edir.
Şagird yaşadığı ərazinin ekoloji problemlərindən tutmuş
bəşəriyyəti qlobal səviyyədə narahat edən ekoloji
problemlər və onların optimal həlli yollarını tədqiq
etməyi bacarmalıdır.
Doğrudan da, bütün dünyada ekoloji vəziyyət artıq böhran
həddə çatmışdır. Afrika və Asiyada səhralar sürətlə
genişlənir, Avropanın "meşə ləkələri" tədricən yox
olur... Yer kürəsində ekoloji vəziyyətin belə kəskin
pisləşməsinin səbəbləri çoxdur. Bu səbəbləri şagirdlər
müxtəlif mənbələrdən əldə etdikləri biliklər əsasında
tədqiq edir, öz səviyyələrində münasibət bildirir və
təqdimatlar hazırlayırlar.
Müasir dövrdə ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşması
yalnız müvafiq dövlət təşkilatlarının vəzifəsi deyildir.
Bu işdə ümumi müvəffəqiyyət həm də hər bir fərdin
fəaliyyətindən asılıdır. Bunun üçün ekoloji cəhətdən
savada, yüksək mənəviyyata və vətəndaş mövqeyinə malik
olmaq lazımdır. Məsələn, məktəbli başa düşməlidir ki,
bütün çaylar, xüsusilə kiçik çaylar bir landşaft
elementi kimi qorunmalıdır. Çay yaşayış məntəqələrinə
xüsusi gözəllik verir. Onun bütün suyundan istifadə
edərək onu quru çay dərəsinə çevirmək olmaz. Neftlə
çirklənmiş torpaq və ya terrikon peyzajlarına məktəbli
biganə qalmamalıdır, o bilməlidir ki, dünyanın iri
sənaye korporasiyaları öz imiclərini daha da
yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif ekoloji layihələrə qrantlar
ayırır.
Məktəbli boş vaxtlarında ictimai-ekoloji təşkilatlarla
əməkdaşlıq etməyə - volonter (könüllü) funksiyasını
yerinə yetirməyə hazır olmalıdır. Onun şüarı "Qlobal
düşünmə, lakin lokal fəaliyyət" olmalıdır. Bunun üçün
beynəlxalq ekoloji əlaqələr daha yüksək səviyyəyə
qaldırılmalıdır. Bu, məktəblilərdə qlobal təfəkkürün
formalaşmasına kömək edir.
Coğrafiya məktəblilərin böyük maraq göstərdikləri və
həvəslə öyrəndikləri fənlərdəndir. İnformasiyanın həddən
artıq çox olduğu müasir dövrdə bu maraq və həvəsi daha
da artırmaq üçün məktəbdə tədrisin səmərəliliyinə,
informasiyanın çoxluğuna yönəlmiş modelindən, yəni
şagirdin yaddaş qabiliyyətinə əsaslanan modeldən imtina
olunmalıdır. Şagird güclü informasiya axınına məruz
qalmamalı, yalnız ən vacib məlumatları müstəqil əldə
etməyə, tədqiqat işləri aparmağa, səbəb-nəticə
əlaqələrini araşdırmağa çalışmalıdır. Bu, onun bilik
səviyyəsini yoxlamaq üçün təklif olunan test
tapşırıqlarında da öz əksini tapmalıdır.
Məlumdur ki, sinifdəki şagirdlər eyni səviyyədə deyillər
və tədris zamanı onların bacarıqları, sağlamlığı,
psixoloji durumu, fənnə maraqları nəzərə alınmalıdır.
Əlbəttə, bu o qədər də asan məsələ deyildir. Lakin
tədricən buna uyğunlaşmaq lazımdır və bu modelin metodik
bazası inkişaf etdirilib, təkmilləşdirilməlidir. Bu
məqam orta məktəblər üçün yazılacaq yeni dərsliklərdə
də öz əksini tapmalıdır. Yeni tədris üsullarının
tətbiqi məktəbliyə informasiyanın çatdırılmasında yeni
metodlardan istifadəni nəzərdə tutur. Həmişə olduğu
kimi, yenə də dərsdə qlobus və müxtəlif xəritələrdən
hökmən istifadə olunmalıdır. Lakin İnternetlə işləməyi
bacaran məktəbli üçün bunlar artıq kifayət deyildir.
Buna görə də İKT-nin imkanlarından geniş istifadə
edilməlidir. Belə yanaşma nəticəyönümlü və şagirdyönümlü
olduğundan onların reallaşdırılmasında fəal (interaktiv)
təlim üsullarından istifadə olunması məqsədəuyğun hesab
edilir. Təlim prosesində interaktiv təlim üsullarından
istifadə şagirdlərin təhsilə, elmə maragını artırmaqla
yanaşı, onlarda əməkdaşlıq, yaradıcılıq, tədqiqatçılıq
qabiliyyətlərinin formalaşmasına imkan yaradır.
Rafiq MƏMMƏDOV,
Heydər Əliyev adına Müasir Təhsil Kompleksinin coğrafiya
kafedrasının müdiri,
2008 və 2013-cü il "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin
qalibi |
