|
Əməkdar elm xadimi, Prezident təqaüdçüsü, professor
Əbdül Əlizadə ilə söhbət
 -
Əbdül müəllim, Sizin həyat yolunuz tanınmış, ölkənin
psixologiya elminə dəyərli töhfələr vermiş psixoloq
alimin ömür yoludur. Bəlkə söhbətə keçməzdən öncə
tərcümeyi-halınızın bəzi səhifələrini vərəqləyək?
- Tərcümeyi-halımın ilk səhifələri belə başlayır: Şuşa,
Malıbəyli kəndi, 16 avqust 1932-ci il.
Malıbəyli Şuşanın böyük kəndlərindən biri idi. Kənd
ziyalıları ilə seçilirdi. Azərbaycanda ilk qız
məktəblərindən biri Malıbəylidə açılmışdı. Kənd camaatı
Böyük "Quran"ın ayələri ilə yaşayır, əzəmətli muğam
təranələri ilə nəfəs alırdı.
Mən doğulandan təxminən 10-15 gün sonra ailəmiz
respublikanın paytaxtına köçəndə mənim həyatımın
unudulmaz Bakı səhifələri açıldı, Qarabağ-Bakı ənənələri
ilə tərbiyə olunduğum günlər-aylar işıqlandı.
1940-cı ildə Bakının məşhur məktəblərindən birində - 31
nömrəli məktəbdə şagird ömrü yaşamağa başladım.
1941-ci ildə isə İkinci Dünya müharibəsinin səsi-sorağı
artıq Bakıda da, məşhur neft şəhərində də eşidilirdi.
Məktəbimiz hərbi hospitala çevrildi. Şəhərdə oğlan və
qız məktəbləri təşkil olundu. Oğlan sinifləri də, qız
sinifləri də gündə bir məktəbdə təhsil alırdılar.
1945-ci ildə müharibə qurtardı, VI sinifdə oğlan
qrupları yenə də 31 nömrəli məktəbdə oxumağa başladılar.
Müharibə illərində nəinki uşaqların görkəmi, həm də
dünyagörüşləri dəyişilmişdi. Onlar artıq ali məktəblərdə
təhsil almaq haqqında düşünür, götür-qoy edirdilər.
...1950-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinə daxil oldum.
Həyatımda akademik Abdulla Qarayev, professorlar Mir
Cəlal Paşayev, Məmmədhüseyn Təhmasib, Məmmədəli
Məhərrəmov, dosent Səidə İmanzadə kimi görkəmli
ziyalıların bənzərsiz psixoloq və pedaqoq qayğısı ilə
yeni mərhələ başladı.
1958-1959-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Məktəbində psixologiya müəllimi və respublikanın əsas
pedaqoji dərgisində - "Azərbaycan məktəbi" jurnalında
işləmişəm.
1959-2014-cü illərdə, təxminən 55 il ərzində ADPU-da,
əsrin məşhur pedaqoji Akademiyasında şərəfli müəllim
ömrü yaşamışam.
2012-ci ildə ciddi xəstələnmişəm, uzun müddət infarkt və
plevrit diaqnozları ilə aylarla müalicə olunmuşam...
- Siz, Azərbaycanda psixologiya elminin inkişafında
əvəzsiz xidmətləri olan psixoloqlardansınız. Elmin bu
sahəsini Sizə sevdirən amillər?
- Mən VIII sinifdə oxuyanda məktəbdə ağlı-zəkası ilə
seçilən istedadlı şagirdlərdən biri olan Yaşar Qarayevlə
dostluq edirdim. Biz hər gün dərsdən sonra, saat 2-3-də
görüşüb indiki Nizami metrosundan aşağıda, 18 nömrəli
məktəblə üzbəüz bir sahədə yerləşən kitabxanada maraqla
dünya ədəbiyyatını öyrənirdik. Hötenin "Faust" əsəri ilə
tanış olanda Mefistofelin aşağıdakı sözləri haqqında
düşünməyə başladım. Mefistofelin replikasının önəmli
parafrazası belə idi: "Mən psixoloqam. ...bax, əsl elm
belə olar".
Kimdən soruşdum, bu parafrazanı açıqlayan olmadı ki,
olmadı. Ancaq gecə-gündüz özümun gələcək peşəm-sənətim
haqqında düşünürdüm. Mefistofelin parafrazası mənə necə
də möcüzəli görünürdü... BDU-ya daxil olmaq istəyəndə
isə günlərlə düşünüb araşdırdığım psixologiya şöbəsinə
ərizə verdim. O dövrün həqiqətlərindən biri belə idi:
psixoloq çox adam üçün öz-özünə anlaşılmaz peşə idi.
Universitetə daxil olandan sonra isə öyrəndim ki, qrupda
oxuyan abituriyentlər filoloq olmaq fantaziyası ilə
yaşayırmış, onlar psixologiya şöbəsinə qəbul
komissiyasının iradəsi ilə düşmüşdülər. Başqa sözlə,
qrupda ancaq öz istəyi ilə mən psixoloq peşəsini
seçmişdim... Ancaq hərdən tərəddüd də edirdim...
Universitetdə təhsil aldığım günlərdə psixologiya ilə
tanış olduqca, gördüm ki, səhv etməmişəm. Psixologiya
elmlər sistemində fundamental yer tutan elm sahəsi kimi
məşhurdur və qismətimi bu elmdə tapdığım üçün indi də
özümü xoşbəxt sayıram.
- Azərbaycanda elmi psixologiyanın tarixi barədə Sizin
fikirlərinizi bilmək maraqlı olar.
- Ayların, illərin axarında Azərbaycan psixologiyasında
köklü bir paradoks kimi etnopsixologiya formalaşmış və
inkişaf etmişdir. Elmi psixologiyanın tarixini isə,
təəssüf ki, öyrənməmişik. Azərbaycanda antik
psixologiya hansı meyarlarla seçilib, ellinizm
epoxasında və ya orta əsrlərdə psixoloji fikir nə ilə
şərlənib? - təəssüf ki, bilmirik. XIX əsrin psixoloji
tarixi də qətiyyən öyrənilməyib. XII əsrə gəldikdə...
Nizami Gəncəvinin bənzərsiz psixoloji görüşləri işıq
saçır. XIII əsrdə isə Nəsirəddin Tusinin dövrün
filosofu və böyük psixoloqunun əzəmətli portreti ilə
rastlaşırıq. Nəsirəddin Tusinin "Əxlaqi Nasiri"
traktatında xüsusi yer tutan xarakter (xasiyyət)
konsepsiyası nəinki Azərbaycan psixologiyasında, həm də
dünya psixologiyasında əzəmətli innovasiya idi.
...Nizami Gəncəvinin və Nəsirəddin Tusinin psixoloji
axtarışlarının tarixi - Azərbaycan psixologiyasının
fundamental tarixi isə öyrənilməyib.
Problemin başlıca fəsadlarının kökü ondan ibarətdir ki,
Azərbaycanda psixoloji fikir tarixi arxiv sənədləri ilə
öyrənilməyib, Azərbaycan psixologiyasını "öyrənən"
müəlliflər çox vaxt biblioqrafik axtarışlara öz-özünə
meyil ediblər.
XXI əsrdə psixologiya tarixçilərinin formalaşdırılması
aktual problemdir. Bu tarixi öyrənmək istəyənlər
professional olmalıdırlar. Dünya psixologiyası tarixi
fonunda Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişaf yollarını
sistemli bilməli, tarixçi təfəkkürü ilə seçilməlidir.
Yeri gəlmişkən bir problemi də xüsusi qeyd etmək
istəyirəm. Mən tərcüməçilər problemini qeyd edirəm. Bu
gün vəziyyət belədir: biz, necə deyərlər, özümüz üçün
yazırıq, özümüz də oxuyuruq. Halbuki tədqiqatların dünya
səhnəsinə çıxması əslində əsrin problemi kimi səslənir.
Görünür, bu problemi həll etmək üçün Azərbaycan Dillər
Universitetində psixoloq-tərcüməçilər qrupu təşkil
etməyin vaxtı çatıb. Azərbaycan dilindən ingilis dilinə,
ya alman dilinə və ya fransız dilinə tərcüməsi artıq
zamanın tələbidir. Bundan başqa, dünya psixoloji
ədəbiyyatının müvafiq dillərdən bilavasitə Azərbaycan
dilinə də tərcümə olunması əlamətdar olardı. Əgər mənim,
tutaq ki, "Uşaq və yeniyetmələr: seksual inkişafın
psixopedaqoji problemləri" monoqrafiyam ingilis və ya
rus dilinə tərcümə olunsaydı, özümü xoşbəxt hesab
edərdim.
- Respublikamızda psixoloq kadrlarının hazırlanmasında
əvəzsiz rolunuz olub. Neçə-neçə yetirmələriniz müxtəlif
istiqamətli mövzularda namizədlik və doktorluq
dissertasiyaları müdafiə ediblər. Tələbələrinizdən
kimləri daha çox xatırlayırsınız?
- Bu günə qədər təxminən 30-a yaxın namizədlik
dissertasiyasının elmi rəhbəri olmuşam. Onlar müasir
psixologiyanın aktual problemləri sahəsində müxtəlif
istiqamətlər üzrə tədqiqatlar aparmış və psixologiya
üzrə fəlsəfə doktoru elmi adına layiq görülmüşlər.
Onlardan bir çoxu, məsələn, Sabir Şabanov, Ramiz Əliyev,
Nurəngiz Rzayeva, Elxan Bəylərov və b. məni ziyalı kimi
yüksək dəyərləndirir və mənimlə yaxından əlaqə
saxlayırlar.
Sabir Şabanov istedadlı gənc fizik kimi məni hələ
tələbəlik illərindən maraqlandırırdı: o, universiteti
fərqlənmə diplomu ilə bitirəndə mən onu elmi-tədqiqat
axtarışlarına cəlb etdim. Psixologiya həmişə fizika ilə
bağlı olmuşdur. Hətta eksperimental psixologiya
formalaşanda psixoloqlar fizikanın tədqiqat
metodlarından da istifadə etmişdilər. Mən S.Şabanov
vasitəsilə psixologiyanı fizika ilə bağlayan elmi
düşüncələri açmaq istəyirdim. Lakin o, universiteti
bitirəndə Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə
Nazirliyində işə cəlb olundu və uzun müddətdir ki, orada
müxtəlif vəzifələrdə müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərir.
Ramiz Əliyev bu gün respublikanın görkəmli
psixoloqlarından biri kimi formalaşmışdır. Azərbaycan
psixologiyasını dəyərli monoqrafiyalarla
zənginləşdirmişdir. Onun "Şəxsiyyət və onun
formalaşmasının etnopsixoloji əsasları",
"Etnopsixologiya: qloballaşma və millilik", "Şagird
şəxsiyyətinin formalaşmasında milli xüsusiyyətlərin
nəzərə alınması" kimi monoqrafiyalarında
Azərbaycançılığın psixoloji problemləri əzəmətlə
səslənir. Müəllifin "Psixologiya tarixi", "Tərbiyə
psixologiyası" kitabları ilə Azərbaycan pedaqoji
psixologiyası tarixində önəmli səhifələr açılıb.
R.Əliyevin "Mentalitet" (Bakı, 2009) monoqrafiyası isə
müasir Azərbaycan psixologiyasında önəmli
sosioloji-psixoloji şedevrdir. O, hazırda psixologiya
elmləri doktorudur.
N.Rzayeva hazırda doktorluq dissertasiyası üzərində
işləyir. Psixoloji mətbuatda müntəzəm çıxış edir. Onun
dissertasiya müdafiələrində opponent kimi çıxışları da
həmişə seçilir.
Elxan Bəylərov isə önəmli tədqiqatları ilə seçilir. Bu
günlərdə müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmişdir...
- Azərbaycan psixologiya elminin ilk nümayəndələri
kimlər olub?
- Azərbaycan psixologiyasının tarixi hələ sistemli
öyrənilməsə də, əlamətdar tarixi var. Azərbaycan
psixologiyası həmişə əsrin fəlsəfi axtarışları ilə bağlı
olub. Nizami Gəncəvi və Məhəmməd Füzuli böyük insan
məhəbbətinin fəlsəfi-psixoloji sirlərini dahiliklə vəsf
ediblər. Nəsirəddin Tusinin bənzərsiz fəlsəfi-psixoloji
axtarışları Azərbaycan psixologiya tarixində xüsusi
mərhələ kimi seçilir.
XIX əsrin Azərbaycan psixologiyasında "Dərsi
üsuli-cədid" konsepsiyası formalaşmışdı. Bu konsepsiya
dünya psixologiyasında ilk pedaqoji təfəkkür
konsepsiyası kimi nə qədər maraqlı olsa da, XX əsrin
əvvəllərində onun əks-sədası eşidilmədi.
1909-cu ildə görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri
Ü.Hacıbəyovun Rəşid bəy Əfəndiyevlə polemikası
prosesində kəşf yolu ilə öyrənmə ideyası formalaşmışdı.
Zaman keçdikcə, təxəyyülün psixopedaqogikası tarixində
önəmli olan bu ideya dünya psixoloqlarının diqqətini
cəlb etdi və ingilis psixologiyasında S.Brünerin "Kəşf
yolu ilə öyrənmə" nəzəriyyəsi formalaşdı.
20-ci illərin əvvəllərində Ə.K.Zəkiyev, Mühiddin və
A.Əfəndiyevin hələ sistemli öyrənilməmiş psixologiya
dərslikləri işıq üzü gördü. 30-cu illərin psixologiya
tarixi salnaməsində H.B.Şahtaxtinski, A.Əfəndiyev və
A.D.Quliyevin adı hörmətlə çəkilir.
...1879-cu ildə dünyaya ilk dəfə olaraq işıq salmış
psixologiya laboratoriyası eksperimental psixologiyanın
mərkəzinə çevrildi. Azərbaycan psixologiyasında isə
eksperimental psixologiyanın tarixi məsələləri hələ
sistemli öyrənilməsə də, bir fakt diqqəti cəlb edir:
Azərbaycan fəlsəfi tarixinin önəmli ənənələri ilə
inkişaf edən və özünəməxsus modellərlə fəlsəfiləşmiş
Azərbaycan psixologiyasında eksperimental tədqiqatların
gur səsi İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə
daha aydın eşidilməyə başlamışdır. Bu illərdə ilk
hörmətli və həlledici sözlər görkəmli Azərbaycan
psixoloqu Əkbər Salman oğlu Bayramovun təfəkkür
psixologiyası problemlərinə həsr olunmuş sistemli
tədqiqatlarında eşidildi. Azərbaycan psixologiyasında
psixoloqlarımızın köklü eksperimental metodikalarla
fərqlənən eksperimental tədqiqatlarının maraqlı tarixi
yaranmağa başladı. Bu önəmli təcrübəni daha da inkişaf
etdirmək və müasir eksperimental tədqiqatlarla dünya
psixologiyası səhifələrinə çıxarmaq dünən də əsas
vəzifəmiz idi, bu gün də əsas vəzifəmizdir.
1940-1945-ci illərdə akademik A.O.Makovelski,
F.İbrahimbəyov, M.Məhərrəmov, Ş.Ağayev, M.Həmzəyev,
Ə.Bayramov, Q.Əzimov və b. tədqiqatları xüsusilə
seçilir. Bu illərdə unudulmaz Fuad müəllimin respublika
psixoloqlar cəmiyyətinin sədri kimi fəaliyyəti
çoxcəhətli olmuşdur. Onun psixiatr və psixoloq kimi
fəaliyyəti əlamətdardır. Fuad müəllim psixologiyanın
psixiatriya qovşağında inkişaf etməsində həlledici rol
oynamışdır.. Bu təcrübə ən yaxın illərdə psixologiyanın
inkişaf perspektivləri üçün, şübhəsiz ki, əlamətdardır.
XXI əsrdə Azərbaycan psixologiyasının inkişafında,
görünür yeni mərhələ başlanmışdır. Bu mərhələnin inkişaf
yolunun işıqlı səhifələri AMEA-nın müxbir üzvü,
professor B.H.Əliyevin, professor S.İ.Səmədovun,
professor K.R.Əliyevanın və başqalarının tədqiqatlarında
yazılır.
AMEA-nın müxbir üzvü, professor B.H.Əliyevin şəxsiyyət
psixologiyasına həsr olunmuş dəyərli tədqiqatları ilə
Azərbaycan psixologiyasında və məktəblilərin
şəxsiyyətyönümlü təlim təcrübəsində yeni və fundamental
səhifələr açılır. Professor K.R.Əliyevanın yaradıcılıq
psixologiyasına həsr olunmuş fundamental tədqiqatları
müasir təhsil paradiqması baxımından xüsusi nəzəri və
praktik dəyərə malikdir.
Mən bu gənc psixoloqlara baxıb sevinirəm, onlar artıq
müasir Azərbaycan psixologiyasının sütunlarına
çevrilmişlər.
- Müəllifi olduğunuz dərsliklər barədə.
- Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Seyid Əzim Şirvani
nəinki qüdrətli şair, həm də ilk uşaq dərsliyi müəllifi
kimi şöhrətlənmişdir.
XIX əsrdə uşaq dərsliyinin yazılması böyük innovasiya
idi. Bu problem bu gün necə də aktuallaşıb. Onların
konseptual modelləri müxtəlif aspektlərdə araşdırılır.
Bu məsələlərdən danışarkən mən, ilk növbədə hörmətli
professor Yəhya Kərimovla əməkdaşlıq şəraitində yazdığım
"İlk addımlar" dərsliyini qeyd etmək istəyirəm. Dərslik
kütləvi tirajla nəşr olunmuşdu. Onun səsi-sorağı
Türkmənistandan, Özbəkistandan, hətta Qazaxıstandan da
eşidilirdi.
Professor Akif Abbasovla yazdığım "Ailə" dərsliyinin də
taleyi uğurlu olmuşdur. Dərslik iki dəfə kütləvi tirajla
nəşr edilmiş və rus dilinə də tərcümə olunmuşdur.
"Ailə" dərsliyi özünün etnopsixoloji açıqlamaları ilə
diqqəti həmişə cəlb etmişdir.
Görkəmli Azərbaycan psixoloqu, professor Əkbər
Bayramovla birlikdə ilhamla yazılmış iki dərsliyin
("Psixologiya" və "Sosial psixologiya") həmmüəllifi
olmuşam... İllüstrativ psixologiya paradoksları ilə
seçilən "Psixologiya" dərsliyi 30-35 ildir ki, bakalavr
məhəbbəti ilə sevilir.
Professor Hikmət Əlizadə ilə yazdığımız "Pedaqoji
psixologiya" nəinki tələbələr, həm də müəllimlər üçün
faydalı vəsaitdir.
Bu sualı iki qeydlə açıqlamaq istəyirəm:
1. Respublikamızda son illər ərzində 4 psixologiya
dərsliyi işıq üzü görmüşdür. Lakin onlar kafedralarda
müzakirə olunmamışdır, əldə edilmiş təcrübə kökündə
"Psixologiya" üzrə dərslik konsepsiyası yaradılmamışdır.
Seyid Əzim Şirvaninin ilk dərsliyi ilə Azərbaycanda
uşaq dərslikləri təcrübəsi başlasa da, bu dəyərli
təcrübə nə psixoloqları, nə də pedaqoqları, təəssüf ki,
hələ maraqlandırmamışdır.
2. Nəşr olunmuş "Psixologiya" dərslikləri qeyri-ixtisas
fakültələrində uğurla tətbiq olunur, lakin psixologiya
fakültələri üçün xüsusi yönümlü dərsliklərin yazılması
son dərəcə aktual problem hesab olunmalıdır.
- Hörmətli Əbdül müəllim! Müasir təhsil nəzəriyyəsində
inkişaf psixologiyası məsələləri müəllimlərinin
təcrübəsində artıq geniş işıqlanır. Psixoloji
araşdırmalarda bu konsepsiya necə açıqlanır?
- Məktəb illər boyu, əgər belə demək mümkünsə, bilik
tilsiminə düşmüşdü. Uşaqlara bilik verməyə, nəyi isə
öyrətməyə çalışıblar. Ancaq bunun texnologiyasını
axtaranda XIX əsrdə ancaq bir üsulla - "oxu, yadında
saxla" suallarına söykəniblər. Elə bu texnologiya ilə
də, sent-Ekzüperinin sözləri ilə desək, məktəbdə
"Motsartları" öldürüblər.
İstər 30-50, istərsə də 60-100 illərdə mental
psixopedaqoji tədqiqatlar axarında ilk dəfə olaraq
tədricən inkişaf konsepsiyası formalaşdı. Biliklərin
qiymətləndirilməsinin fəlsəfi əsaslarında yeni və önəmli
bir faktor - K faktoru, keyfiyyət faktoru kök salmağa
başladı. Mənimsəmənin psixoloji kriteriyaları dəyişdi.
İnkişaf faktoru əmələ gəldi. Mənimsəmə isə inkişafın
başlıca vasitəsi sayılsa da, "Təfəkkür. İntellekt.
Təxəyyül" mənimsəmə prosesinin ana xətti kimi
dəyərləndirilməyə başladı: bu kökdə də inkişafın ənənəvi
məktəbə bəlli olmayan inkişaf konsepsiyası formalaşdı.
İnkişaf nədir? G.Lefransuanın interpretasiyasında
inkişaf paradoksunu təfsir edək. Müəllif yazır:
"İnkişafın psixologiyası insanların necə inkişaf
etməsini və dəyişməsini, eyni bir şeyi müxtəlif
ölçülərlə necə qavranmasını açıqlamağa və izah etməyə
çalışır. Kontekstin inkişaf təsirini araşdırır. Müxtəlif
yaşlı və cinsli inkişaf xarakteristikası haqqında
müəllimlərə zəruri informasiya verir. Müəllim həmişə
bilməldir ki, şagirdlər üçün nə maraqlıdır, onlar nəyə
qadirdilər və öyrənməyə nə qədər hazırdırlar?
G.Lefransuanın fikrincə, kontekst ətraf mühit, ilk
növbədə, mədəniyyət, nəsillər, ailə, tarixi hadisələr və
təhsil - inkişafın spesifik şəraitidir.
Bu məsələlər Jan Piajenin intellektual inkişaf
nəzəriyyəsində sistemli açıqlanır. Aşağıda bu konsepsiya
əsasında koqnitiv strukturlar özünəməxsus trinadalı
parametrlər kökündə - "Təfəkkür. İntellekt. Təxəyyül"
kontekstində açıqlanır.
Azərbaycan məktəbi təfəkkürün uzun müddət açılmamış
sərhədlərini artıq uğurla fəth etmişdir. Məktəb
təcrübələrində onlarla maraqlı texnologiyalar artıq
vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Təfəkkür konsepsiyasının
formalaşması XX-XXI əsrlərin psixologiyasının əzəmətli
nailiyyətidir. Müasir təhsil nəzəriyyəsi təfəkkürü
koqnitiv inkişafın zirvəsi sayır və XX əsrdə, eləcə də
XXI əsrdə məhz bu kökdə inkişaf edib. Müasir məktəbin
təfəkkürün modelləşdirilməsi kökündə uğurları böyükdür.
Onların, sözün əsl mənasında, sistemli paradiqmalarla
açıqlanması əsrin aktual psixopedaqoji problemi kimi
önəmlidir. Kurikulum dərsləri bu problemlərin həllində
yeni və maraqlı səhifələr açıb. Yaxın gələcəkdə məktəbin
uğurları məhz təfəkkür dərslərinin sistemli ölçülərlə
modelləşdirilməsi ilə əlamətdar olacaqdır.
XX əsrin psixopedaqogikasında təfəkkür koqnitiv
inkişafın episentri sayılıb və bu gün də sayılır. XXI
əsrdə isə bu əzəmətli postulat artıq dixomatik ölçülərlə
dəyərləndirilməyə başlanıb. Azərbaycan psixologiyasında
yeni konsepsiya-təxəyyül konsepsiyası formalaşıb və məhz
əsrin psixopedaqogikasının nailiyyəti kimi
dəyərləndirilir.
Müasir pedaqoji psixologiyada təfəkkür konsepsiyası
vüsətli inkişaf edir. Məlum proqnozlara görə yaxın
gələcəkdə əsrin psixopedaqogikasında yeni və əzəmətli
bir konsepsiya - şagird intellektinin inkişaf
konsepsiyası formalaşacaq. Təfəkkürün inkişafı
konsepsiyası intellektin inkişaf konsepsiyası kökündə
yeni paradiqmalarla inkişaf edəcək. Şagirdlərdə
intellektin formalaşması və inkişafı əsrin prioritet
problemi kimi səslənəcək. Bu, bizim fikrimizcə, önəmli
psixoloji proqnoz kimi dəyərləndirilməlidir.
İntellekt psixologiyasının önəmli konnatasiyaları var.
İntellekt psixologiyası müxtəlif konseptual modellərlə
əlamətdardır. Biz intellekti kreativlik kontekstində
açıqlamağa önəm veririk. Kreativlik, D.Mayersin qeyd
etdiyi kimi, yaradıcılıq qabiliyyətidir, yeni və
qiymətli ideyaların yaradılmasını şərtləndirir.
İntellektin strukturunu bu baxımdan təhlil edəndə onun
qaynaqlarında, bir tərəfdən digergent təfəkkür, digər
tərəfdən təxəyyül aydın görünür. C.Gilfordun
tədqiqatlarına söykənəcək, yaradıcılıq elə bu
qaynaqlarda inkişaf etməyə başlayır.
Göründüyü kimi, görkəmli psixoloqolar (C.Kettel,
Spirmen, Veksler, Gilford və b.) intellektin sirlərini
əslində təfəkkürün sirlərində axtarmış, intellektin
strukturunda özünəməxsus rola malik olan təxəyyül
faktorlarına isə mahiyyətcə əhəmiyyət verməmişlər.
Təxəyyül inkişaf konsepsiyasında əzəmətli fenomendir.
A.Eynşteyn deyirdi: - Mən intuisiya və təxəyyülə
inanıram. Təxəyyül bilikdən önəmlidir, çünki bilik
məhduddur, təxəyyül isə dünyada nə varsa, hamısını əhatə
edir. Təxəyyül tərəqqinin stimuludur və tərəqqinin
mənbəyidir.
Təxəyyül klassik psixologiyada idrak prosesi kimi
mənalandırılıb və öyrənilib. Müasir psixologiyada isə
təxəyyülün əvvəlki dövrlərdə açıqlanmamış önəmli sirləri
- kreativ proses kimi, yaradıcılıq prosesi kimi
psixoloji sirləri, necə deyərlər, kəşf olunub.
A.Eynşteynə görə, kəşf yolu, başqa sözlə, bizim
fikrimizcə, əsrin Nobel münasibətlərinə gedən əzəmətli
yol qeydsiz-şərtsiz təxəyyüldən başlayır.
Müasir psixologiyada təxəyyül nəzəriyyəsi incəsənət
prinsipləri kimi araşdırılır (R.C.Kollivud) və onun
inkişaf treninqlərinin sistemli öyrənilməsi müasir
pedaqoji psixologiyanın prioritet problemi kimi
qiymətləndirilir.
Təfəkkür, intellekt və təxəyyül! Bizim fikrimizcə,
müasir təhsil nəzəriyyəsi və təcrübəsi XXI əsrdə ancaq
və ancaq bu fundamental psixoloji bünövrə əsasında
uğurla inkişaf edə bilər və inkişaf edir. Müasir
pedaqoji psixologiyada "Kəşf yolu ilə öyrənmə"
konsepsiyası formalaşmışdır. Təcrübəli müəllimlər
təxəyyülün inkişafı texnologiyasını məhz bu
konsepsiyanın parametrləri ilə araşdırırlar.
- A.Ekzüperi paradoksunu necə təhlil etmək olar?
- Pedaqoji psixologiyada Antuan de sent-Ekzüperi
paradoksu sosial-mədəni koqnitiv inkişaf nəzəriyyəsinin
ana xətti ilə - məhz mədəniyyət və sosial faktların
təsiri ilə bağlıdır. A.Ekzüperi yazırdı: -Hazırda orta
səviyyəli, birtəhər üçlə oxuyan şagirdin təbiət
hadisələri və insan məişəti barəsində Dekart və
Paskaldan çox məlumatı var. Ancaq həmin şagirdlərin
onlar kimi düşünmək, fikirləşmək qabiliyyəti vardırmı?
Bu problem pedaqoji psixologiyanın köklü problemlərindən
biridir. Onun episentrində şagirdlərin koqnitiv
strukturlarına, necə deyərlər, möcüzəli fikir toxumu
səpən qüdrətli müəllimin müasir obrazı canlanır, başqa
sözlə, füsunkar koqnitiv strukturların sosial-psixoloji
problemləri var və bu problemlərin həllində ilk hörmətli
sözü müəllimlər yazırlar. A.Ekzüperi paradoksu son
dərəcə maraqlıdır. Onu ancaq və ancaq Jan Piajenin
konseptual modeli ilə açıqlaya bilir.
Jan Piaje müəyyən etmişdir ki, 7-8 yaşların arasında
uşağın koqnitiv strukturunda mental aktlar üstünlük kəsb
edir. Uşaq bu dövrdə şeylərin mahiyyətini anlamağa
başlayır: onlar haqqında "fikirləşə" bilir. Fikirləşə
bilməyəndə ritorikaya meyil edir, dərsdə əzbərçilik
edir, sual verə bilmir...
Bu problem pedaqoji psixologiyanın köklü problemlərindən
biridir.
"Sivilizasiyanın başlıca məqsədi insanlara, bizim
misalımızda fikirləşməyi öyrətməkdir" (T.Edison) - dünya
psixologiyasının başlıca parafrazalarından biri
belədir. Bu problemləri necə həll etmək olar? T.Edisonun
fanatları məktəbdə şahmat dərsləri (və ya treninqləri)
təşkil etməyi məsləhət görürlər. Şagirdin şahmat
dərsləri ideyası nə qədər maraqlı görünsə də, hələ
eksperimental ölçülərlə təsvir olunmamışdır.
Bu gün bu sahədə görkəmli müəllimlərin sınağından keçmiş
və özünü doğrultmuş sual texnologiyasının müasirləşməsi
problemi xüsusilə aktuallaşır. Dərsdə uşaq (şagird)
sualları öz-özünə azalır - bu faktı müəllimlər öz
müsahibələrində qeyd etsə də, onu doğuran səbəblər hələ
sistemli öyrənilməyib. Onun monitorinq effektlərini
açıqlayanda isə hər şeydən əvvəl, müəllimlərin sual
texnologiyası problemi ilə rastlaşırıq. Bəzi fundamental
faktları xatırlayaq.
Eynşteyn məktəbdə çətinliklə oxuyurdu. Bəzi müəllimlər
onu hətta avara hesab edirdilər, o, dərslərdə fikri
dağınıq görünürdü, intizamı da ara-sıra pozurdu. Onun
yaxşı oxumamasının səbəblərini psixoloqlar araşdıranda
məlum oldu ki, şagirdin suallara birbaşa cavab verməməsi
müəllimləri hövsələdən çıxarırdı. O, müəllimlərin
suallarına cavab vermək əvəzinə müəllimlərə yersiz
görünən "əlavə suallar" verirdi. Əgər üçbucağa başqa
tərəfdən baxsaq nə olar? Əgər suya qatsaq nə olar? və s.
Günlərin bir günündə Pikasso demişdi: "Mən əvvəl Rafael
kimi şəkil çəkirdim, ancaq uşaqlar kimi şəkil çəkməyi
öyrənmək üçün mənə bir ömürlük həyat lazım olmuşdur".
Uşaqların özünəməxsus koqnitiv üslubları var. Bu uşaq
üslublarını kəşf edən müəllim, şübhəsiz ki, əsl praktik
psixoloqdur.
U.Kreyn bu paradoksu Russo və Gezelin, Piaje və
Montessorinin araşdırmalarına söykənərək yazır: "Əgər
biz həddindən artıq uşaqlara təsir göstəririksə, onlara
özümüzün vacib hesab etdiyimiz şeyləri öyrədiriksə,
uşaqları öz kəşflərini etmək imkanından məhrum edirik".
Bu məsələləri araşdıranda biz yeni paradoksla - sual
paradoksu ilə rastlaşırıq. Dünya mədəniyyəti tarixində
bu problem vaxtilə Sokrat məktəbində həll olunmuşdur.
Sual problemi üç tərifli problemdir. Müəllim şagirdə
sual verir və bu onun ənənəvi tərəfidir.
İkinci tərəf: şagird müəllimə sual verir. Müəllimin
şagird suallarına interpretasiyasının məntiqi xüsusilə
önəmlidir. Şagird suallarını əlavə məntiqi suallarla
açıqlamaq və dərsdə "fikirləşmiş situasiyası" yaratmaq
texnologiyasına əsaslanmaq psixoloji baxımdan ən adekvat
yoludur.
Üçüncü tərəf: şagird (lər) şagirdə sual verir. Bu mental
məqamda müəllimin missiyası nədən ibarət olmalıdır? O,
maestro Niyazi kimi uşaqların mental simfoniyasını
açıqlamalıdır. Sual nəzəriyyəsi və təcrübəsində
şagirdin şagirdə sual verməsi əslində yeni hadisədir.
Şagirdlərin inkişafında onun da özünəməxsus rolu var.
Ənənəvi məktəb sual piramidasında bu maraqlı qatı görə
bilməyib, müasir məktəb isə onu məharətlə kəşf edib.
Müəllimin sual-cavab texnologiyası son dərəcə önəmlidir.
Bu texnologiyanın şagird təfəkkürünün, intellektinin və
təxəyyülünün inkişafında töhfələri necə də əlamətdardır.
- Adınız çəkiləndə işıqlı, xeyirxah əməlləriniz göz
önündə dayanır. Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan
Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, "Şöhrət" ordenli,
psixologiya elmləri doktoru, professor Əbdül Əli oğlu
Əlizadə ömrünü həsr etdiyi elm sahəsində daha nələri
etmək istərdi?
- Əsrin fundamental problemlərindən biri insan
münasibətləri problemidir. İnsan bir şəxsiyyət kimi bu
münasibətlərdə mövcuddur, bu münasibətlərdə yaşayır,
onlarla nəfəs alır, insan mehrinin, məhəbbətinin kökləri
elə münasibətlərdədir. Bu problemi sistemli öyrənmək,
dəhşətli psevdoinsan münasibətlərinin psixoloji
sirlərini açmaq istərdim. Müəllim-şagird münasibətləri
bu kontekstdə necə də önəmlidir?
Bu gün məni iki köklü problem də düşündürür.
1. Azərbaycanda psixologiya fakültələrində psixologiya
tədrisinin müasirləşdirilməsi problemi xüsusilə
aktuallaşıb. Biz necə edə bilərik ki, Azərbaycan
psixoloqlarının səsi dünya səhnələrində eşidilsin?! Bu
baxımdan psixologiya fakültələrində müasir dünya
psixologiyasının nəzəri-metodoloji və eksperimental
konsepsiyalarının sistemli öyrənilməsi prioritet problem
sayılmalıdır.
2. Məktəb psixoloqları ştatının əmələ gəlməsi məktəb
tarixində önəmli hadisədir. Onlar məktəbin psixopedaqoji
problemlərinin həllində fundamental rol oynamalıdırlar.
Bu gün isə... məktəbin hətta adi psixopedaqoji
problemlərinin həllində məktəb psixoloqlarının səsi
eşidilmir ki, eşidilmir. Məktəb psixoloqlarının
konseptual modelinin yaradılması bu gün necə də
aktualdır?!
- İnsanın psixoloji kamilliyi daha çox ailədən asılıdır,
yoxsa cəmiyyətdən?
- Bu problemin, necə deyərlər, statistikası sistemli
açıqlanmayıb. Onların hər ikisi həlledici problemdir,
ancaq hər birinin köklü təsir sahəsi var. Bu fundamental
sual son dərəcə maraqlı problemlərin sistemli
açıqlanmasını tələb edir. Aşağıda problem, ailənin
sosiallaşması kontekstində xatırlanır.
Bu problemi araşdıranda, ilk növbədə, boşanma
dalğalarında əmələ gələn ikinci və ya üçüncü ailələrdə
ögey ata və ögey uşaq(lar) problemi aydın səslənir.
Boşanma girdabına düşmüş uşaqların tərbiyəsi problemi
Azərbaycan psixopedaqogikasının aktual problemlərindən
biri, bəlkə də birincisidir.
Ailədən kənar sosiallaşma prosesləri də çoxprofillidir.
Bu məsələni araşdıranda, biz uşaq submədəniyyəti
problemi ilə rastlaşırıq. Uşaq ənənələri uşaq
submədəniyyətinin köklü şərtlərindəndir. Bu problemin
psixopedaqoji açması belədir: uşaqlar bir-birlərini
tərbiyə edirlər. Elə bu dalğalarda uşaqların yolu
haçalanır: sosial davranışı və anti-sosial davranışlı
uşaqlar meydana çıxır. Uşaqların qarşılıqlı
münasibətlərinin yaş stixiyası necə də önəmlidir?!
Şəxsiyyətin mixi yazıları kimi sirli-düyünlü olan
mənəvi naxışları bu proseslərdə vurulur. Anti-sosial
qruplara qoşulmuş uşaqla ailənin faciəsi başlayır.
Cəmiyyətin də elə bu sahədə özünəməxsus problemləri
yaranır.
- Bir mütəxəssis-alim kimi bugünkü gənc nəslin
psixologiyasında Sizi qane edən və etməyən cəhətlər
hansılardır?
- Bu gün Mübariz kimi qüdrətli oğlanların və potensial
qəhrəmanların formalaşması ilə Azərbaycan mədəniyyətində
fundamental səhifələr açılır. Onlar əzəmətlidirlər,
qüdrətlidirlər, xeyirxahdırlar. Özlərinə və başqa
adamlara hörmətlə yanaşırlar. Ata və analarına böyük
insan qayğıları ilə yanaşırlar... Qızlarımız da əzəmətli
mənəvi məziyyətlərlə seçilirlər. Onlarla haqlı olaraq
fəxr edirik. Lakin böyük ailə həsrəti ilə yaşayan bəzi
oğlanlar və qızlar, ailə quranda isə tələsirlər,
bir-birlərini yaxşı tanımırlar və ailə məkanında da
səhv addımlar atırlar.
- İnsanın doğulduğu məkan ona ana qoynu qədər
müqəddəsdir. Şuşa, Malıbəyli... neçə illər keçib o
ayrılıqdan?
- Şuşa ilə, Malıbəyli ilə ayrılıqdan 20 ildən çox keçsə
də, mən gecə də, gündüz də onlarla yaşayıram. Şuşanın,
Laçının və ya Kəlbəcərin, dünyaya göz açdığım
Malıbəylinin əzəmətli dağlarını və füsunkar çəmənlərini
xatırladıqca, onları xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin
sehirli politrası ilə xəyalımda canlandırıram, müqəddəs
torpaqlarını öpürəm, həmişə böyük Vətənimin böyük
həsrəti ilə yaşayıram.
- Ömrünüzün bu müdrik çağında Azərbaycanın hansı
guşəsinə səyahət etmək istərdiniz?
- Ancaq və ancaq Şuşaya, ancaq və ancaq Malıbəyliyə...
Bu səyahət mənim üçün taleyin böyük vətəndaşlıq qisməti
olardı. Mən bu qismətə ürəkdən inanıram.
"Azərbaycan müəllimi" |
