|
Hüseyn XƏLİLOV,
Qafqaz Universitetinin psixoloqu
 İnsanlarda
müəyyən vəziyyətdə və şəraitdə yaranan qorxu hissi
"fobiya" adlanır. Mütəxəssislərin fikrincə, fobiyaların
yaranmasına əsas səbəb insanın uşaqlıq illərində
keçirdiyi sarsıntı, yaxud onu dərindən təsirləndirən
hadisələr ola bilər. Həyatın müxtəlif mərhələlərində
fobiyalar dəyişə də bilər. Məsələn, körpə uşaqlar ilk
vaxtlar yüksək səsdən qorxurlar. Zamanla bu hiss öz
yerini başqa qorxulara verir. Hətta fobiyası olmayan
insanda belə, müəyyən yaş dövründən sonra bu hiss yarana
bilər.
Uşaqlarda fobiya tez-tez rast gəlinən bir vəziyyətdir.
Uşaqların 90%-nin 2-14 yaşları arasında ən azı bir
fobiyasının olduğunu göstərən tədqiqatlar var. Aparılan
tədqiqatlara görə, 0-2 yaş arası: yüksək səs, yad
şəxslər, ata-anadan ayrı qalma və böyük obyektlərlə
əlaqədar qorxular; 3-6 yaş arası: canavarlar,
qarabasmalar, qaranlıq, tək yatmaq, tanımadıqları
səslərlə əlaqədar qorxular; 7-16 yaş arası: yaralanma,
xəstəlik, məktəb nailiyyəti, ölüm və təbii fəlakətlər
kimi daha gerçək qorxular bir çox uşağın ortaq
qorxusudur. Əgər uşağınızın qorxuları onun gündəlik
həyatına təsir etmirsə, müalicəyə ehtiyac yoxdur. Lakin
ictimai fəaliyyətləri, məktəb performansı və yuxu
nizamına ciddi təsir edirsə, professional kömək
alınması lazımdır.
Qorxudan - fobiyaya
Hər canlı, fərd olaraq varlığını təhdid edən, ya da
təhdid riski daşıyan vəziyyətlərdən daxilən çəkinir.
İnsan şüurunda bu qaçınma, qorxu hesab edilməkdədir.
Qorxu bu halıyla, adamın varlığını, həyatını davam
etdirməsinə xidmət edən özünümüdafiəetmə sistemlərinin
bir ön-xəbərdarlıq mexanizmidir və yaşaya bilməsi üçün
lazımlıdır. Məsələn, hər insan çox, ya da az ölçüdə
itdən qorxur. Hətta ölümə səbəb ola biləcək bir təhlükə
qaynağı ola biləcək itdən qorxmaq, normaldır və
lazımlıdır. Bir itdən gələ biləcək təhlükə üçün lazım
olan tədbirləri görmək bu qorxunun öhdəsindən gələ
bilmək, beləcə bir itlə fiziki, ya da romantik təmas
qura bilmək səviyyəsində tutula bilən it qorxusu,
xəstəlikli bir vəziyyət olaraq qəbul edilə bilməz. Çünki
bu halıyla, adamın idarəsindən çıxmış, onun hisslərinə
hökm edən, nəticədə gündəlik həyatına mənfi istiqamətdə
təsir edən bir duyğu durumu deyil.
Qorxunun, "kontroldan çıxması", həyatın davam
etdirilməsi üçün lazımlı olan bir ön-xəbərdarlıq
sistemiylə uyğunlaşma təmin edilə bilməməsi
mənasındadır. İnsan, o qorxunun, onu qaçınmağa məcbur
etdiyi vəziyyətlərdən qaçınmağı təmin edə bilmir, ya da
bu qaçınma, onu duyğusal olaraq rahatlaşdırmır. Yenə
narahatlıq və qorxu içindədir və bu təlaş onun gündəlik
həyatını istədiyi tərzdə davam etdirməsinə imkan vermir.
Onun sanki öz xaricində işləyən bir mexanizm kimi, öz
hisslərinə hökm edən bir xarici təsir kimi funksiya
göstərir. Bu halıyla, həyata xidmət edən qorxu, həyata
qarşı olan fobiyaya çevrilir.
Müəyyən bir varlığa və vəziyyətə bağlana bilməyən
fobiyalar da vardır. Hər şeydən əvvəl, fərdin varlığını
təhdid edən bir çox xarici ünsür olduğuna görə, bir çox
qorxu və fobiya da vardır. Ancaq adamın varlığını təhdid
edən xarici ünsürlər bəzən müəyyən bir varlıq, ya da
vəziyyətə bağlı olmurlar. Adamın, ümumi mənada öz
varlığını təhdid altında qəbul etməsi vəziyyətində, onun
şüur altında əks olunan, bu təyin olunmamış bir obyekt,
ya da vəziyyətlə əlaqələndirilməmiş, naməlum təlaş,
adamın şüur altında işləyən bir mexanizmlə təyin oluna
bilən bir qorxu halına çevrilir. Qorxu halına çevrildiyi
anda da, ümumi bir təlaş olması nəticəsində fobiyaya
çevrilir.
Ailə münaqişələrinin uşaqlarda doğurduğu fəsadlar
Ailədə yaşanan psixoloji problemlər, sıxıntılar,
valideynlərin mübahisələri bir-birinə və uşaqlara qarşı
olan soyuq münasibət, valideynlər tərəfindən atılması
kimi balacaların həll edə bilmədikləri böyük problemlər
onların həyatına, dünyanı dərk etməsinə təsirsiz
ötüşmür. Problemli ailələrdən olan uşaqlar, hətta
həmyaşıdlarından daha bacarıqlı olsalar da, özlərinə
tənqidi yanaşır, özünə qapanır.
Belə uşaqların valideynləri daim öz problemlərini həll
etməklə məşğul olduqlarından, uşaqlarına lazımi diqqət
və qayğını verə bilmir, onları tərifləmirlər. Belə
valideynlər həyatdan küskün olduqları üçün uşaqların
tərbiyəsi ilə maraqlanmırlar. Uşaqları valideynlər
deyil, düşdükləri problemlər və mühit tərbiyə edir.
Tərif, əzizləmə və sevgi etirafları əvəzinə belə uşaqlar
valideynlərinin mübahisələrini, onlara qarşı yönələn
tənqidləri eşidirlər. Artıq uşaqlıqdan özünü bəyənməyən,
özünə nifrət edən çətin uşaqlar böyüyəndə də öz
güclərinə inana bilmirlər.
Xüsusilə də natamam ailələrdə, yalnız ananın və ya
atanın iştirakı ilə tərbiyə olunan ailələrdə uşaqlarda
nevroz, fobiya və kompleks kimi problemlər müşahidə
olunur. Bu problemlər xüsusilə də ayrılan valideynlərin
uşaqların yanında daim bir-birini pisləməsi zamanı daha
da qabarır. Uşaqlarda valideynlərdən birinə qarşı nifrət
və aqressiya oyanır. Belə uşaqlar özünü atılmış və
valideynlərdən biri tərəfindən sevilmədiyi üçün qüsurlu
hiss edir. Bəzən isə elə olur ki, uşaqlar hər iki
valideynin himayəsi altında böyüsə də, valideynlərdən
biri uşağa az diqqət göstərir. Belə olan halda da
uşaqlar psixoloji sarsıntıdan əziyyət çəkirlər.
Uşaqlığı çətin keçən adamlar kimdənsə kömək də istəyə
bilmirlər. Ona görə ki, onlar kiminsə onlara kömək
edəcəyinə inanmırlar. Bu tip adamlar problemlərini
özləri həll edir. Onlar düşünürlər ki, heç kimə etibar
etmək olmaz, hər şeyi özləri etməlidirlər. Bu cür
fikirlər vaxtilə valideynləri onların köməyinə gəlmədiyi
üçün formalaşıb. Lakin belə uşaqlar, uşaqlığı rahat
keçənlərə nisbətən stress vəziyyətinə düşdükdə tez
adaptasiya olurlar. Onlar böyüdükdə çətinliklərlə daha
yaxşı mübarizə apara bilirlər. Adətən belə adamlar
stressə davamlı və məqsədyönlü olurlar. Sakitlik,
stabillik isə onları qorxudur. Belə uşaqlar hər şeyin
yaxşı olmağını rahat qarşılamırlar. Çünki onların
uşaqlığı çətinliklərlə, əziyyətlərlə keçib. Onlara elə
gəlir ki, sakit və xoşbəxt həyat mümkün deyil. Bu hal
tez keçəcək və hər şey gözlənilməz surətdə dəyişəcək.
Onlar şəxsi münasibətlərini də düzgün qura bilmirlər.
Uyğun adam seçə bilməyən belə adamlar istəməsələr belə,
öz uşaqlarını da problemlər içində böyütməli olurlar.
Belə insanlar uşaqlıqda özləri streslə üzləşdiyi üçün
bunu uşaqlarına yaşatmaqdan qorxurlar. Onlar uşaqlıqda
da hər şeyə görə özləri cavabdeh olduqları üçün
böyüdükdən sonra da bütün gücü öz üzərinə götürməyə
çalışırlar. Düşünürlər ki, hər şeyi yalnız özləri yaxşı
həll edə bilərlər.
Psixoloqlar qeyd edirlər ki, uşaqlıqda zorakılığa məruz
qalan, valideynləri narkotik maddələrdən və ya spirtli
içkilərdən asılı olan və ya sadəcə, diqqətsiz qalan
uşaqların psixoloji problemləri rahat həyat sürən
uşaqlara nisbətən daha çox olur. Belə uşaqlarda
zorakılığa meyil, autizm və başqa fobiyalar da özünü
göstərir. Sevilmədiyi, diqqətsiz qaldığı üçün uşaqlıqdan
onlarda komplekslər də formalaşır. Bəzən onlar ömür boyu
bu komplekslərinə qalib gələ də bilmirlər. Problemli
ailədən olan uşaqlar yaşa dolduqdan sonra kənardan
uğurlu görünsələr də, uşaqlıqda yaşadıqları həyəcanı,
kədəri unuda bilmir və daxilində gizlətməli olurlar.
Uşaqlarda qorxu fobiyaya nə zaman çevrilə bilər?
Uşaqlarda qorxu o zaman fobiyaya çevrilə bilər ki,
məsələn uşaq bir heyvandan qorxur və həmin heyvan uşağı
dişləyirsə bu, uşaqda artıq fobiyaya çevrilmiş olur.
Digər tərəfdən, uşaqlarda bu qorxu var və o, bu qorxu
haqqında təcrübə qazanmışdır. Məsələn, ilan görüb və bu
ilan ona toxunubsa, hörümçək onun əlini dişləyibsə, arı
sancması olubsa və o uşaq qorxunun olması üçün təcrübə
yaşayıbsa, bu artıq onda fobiyaya çevrilmiş olur.
Uşaqlarda posttravmatik streslərin xüsusiyyətləri
Məlumdur ki, stress uşaqarda daha ciddi fəsadlar
törədir. Çünki uşaqlar yaşadıqları dərd haqqında məlumat
verə bilmir. Uşaqlar ailədə və cəmiyyətdə əhalinin
qayğıya, köməyə və himayəyə daha çox ehtiyac duyan
təbəqəsi sayılırlar. Bununla yanaşı, onlar da böyüklər
kimi, təbii və texniki fəlakət zonalarında ağır fiziki
və psixoloji sarsıntılara məruz qalır, hərbi
əməliyyatların şahidi olur, girova çevrilirlər. Eyni
zamanda, uzunmüddətli xəstəliklər və müxtəlif
səbəblərdən xəstəxanaya düşmək uşaqlarda travmatik
simptomların yaranmasına səbəb ola bilər. Burada
sadalanan amilləri nəzərdən keçirərək təhlil edək.
Uşaqlarda fobiya və stress yaradan ən ciddi hadisə
müharibə və onun dəhşətləridir. Faktlar göstərir ki,
hərbi döyüş əməliyyatları ilə bağlı olan hadisələr
uşaqların həyatına və sağlamlığına böyük zərbə vurur.
Aparılmış tədqiqatların təhlilindən çıxış edib, onu
aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik.
1. uşağın və onun yaxınlarının həyatının və
sağlamlığının bilavasitə təhlükə ilə üzləşməsi;
2. valideynlərini və yaxınlarını itirmək;
3. uşağın fiziki travmaya məruz qalması.
Uşaqlar çox vaxt öz həyatlarında baş vermiş hadisə ilə
bağlı hər hansı səbəb olmadan günahkarlıq və narahatlıq
hissi keçirirlər. Şübhəsiz ki, uşağın yaş dövründən
asılı olaraq, bu xüsusiyyətlər fərqli şəkildə özünü
büruzə verir. Məktəb yaşına qədər uşaqlarda bu qəbildən
olan travmatik vəziyyətlərin tipik xüsusiyyətləri
reqressiv davranışda özünü göstərir. Bu zaman uşaqlar
valideynlər və yad adamlar qarşısında səbəbi bilinməyən
qorxu hissi keçirir, əldə etdikləri vərdişləri itirir,
təlqinə, kənar təsirlərə qarşı həssas olurlar.
Psixi inkişaf psixoloji xassələrin davamlılığı,
sabitliyi ilə sıx bağlıdır. Bu həmin xassələrin
şəxsiyyətin daimi əlamətlərinə çevrilməsi prosesində
özünü göstərir. Uşağın inkişafının ayrı-ayrı
mərhələlərində psixikanın bu və ya digər istiqamətdə
inkişafı üçün daha əlverişli şərait yaranır. Bu
şəraitlərdən bəzisi müvəqqəti, keçici xarakter daşıyır.
Belə ki, psixi xassələr və xüsusiyyətlər yaş
dövrlərindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Nisbətən böyük yaşlı uşaqlarda isə bu, daha çox təhsil
və ünsiyyətlə bağlı problemlərdə özünü göstərir.
Depressiyadan aqressiyaya qədər müxtəlif davranış
pozuntuları onlar üçün xarakterik əlamətdir. Belə
uşaqlarda müxtəlif somatik xəstəliklər də özünü büruzə
verir. Müharibə şəraitində valideynlərindən uzun müddət
aralı düşən uşaqlarda depressiya, razılıq hiss etmək
qabiliyyətinin olmaması, sosial əlaqələrin pozulması
halları baş verir.
Ümumiyyətlə, uşaqların şahid olduğu həyatı təhdidedici
bir hadisədən sonra inkişaf edən qayğı belirtiləri,
hadisəyə bağlı qaçınma davranışları və qorxu
reaksiyalarını ehtiva edir. Bu hər hansı bir ölüm
hadisəsini, təbii fəlakət, hər hansı bir qəza və buna
bənzər adamı və həyatı təhdidedici bir hadisədən sonra
illər içərisində inkişaf edə bilər. Uşaq belə bir
vəziyyət qarşısında reaksiyasız və çarəsiz qalmış ola
bilər.
Ümumiyyətlə, məruz qalınan hadisə ilə əlaqədar kabuslar,
yaşanılan hadisənin yeri, ildönümü və onu xatırladan
şeylərdən qaçış və onunla əlaqədar qorxular, yuxunun
pozulması, pessimist düşüncələr, qayğı, qıcıqlanma, o
hadisənin təkrar yaşanma qorxusu, uşağı o hadisə ilə
əlaqədar narahat edən düşüncələr şəklində
şikayətlənmələr olar.
Uşaqlarda
saçkəsdirmə qorxusu
Bəzi insanların saç kəsdirmək kimi qorxuları əvvəlki
təcrübədən qaynaqlanır. Daha doğrusu bu qorxu pis bir
təcrübə ilə bağlı olur və nəticədə fobiya halına gələ
bilir. Uşaqları məcburi şəkildə stola otuzdurub
ağlaya-ağlaya saçlarını kəsdirmək çox yanlış bir
hərəkətdir. Çünki uşaqlar bu zaman saç kəsdirmək
prosesinə daha çox nifrət edirlər. Ümumiyyətlə, uşaqları
nəyəsə məcbur etmək və hansısa işi zorla gördürmək
olmaz.
Xüsusilə də ilk dəfə saç kəsdirən uşaqlara qarşı
ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Saç kəsən alətlər
uşaqları qorxuda və ağlamağa məcbur edə bilər. Həmin
alətləri gördükdə uşaqlar qəribə bir sıxıntı keçirir.
Valideynlərin "Qorxma, heç nə olmayacaq və incitməyəcək"
deməsi onları daha da təşvişə salır. |
