|
 Nizami
Cəfərov: "Əgər bir yazı, bir forma hər hansı bir
şirkətin, müəssisənin, təşkilatın, qurumun brendidirsə,
yəni, onun gerbidirsə, onun nişanıdırsa, o, necə varsa,
elə o cür də yazılmalıdır"
Son illərdə başqa xalqların dilindən Azərbaycan dilinə
çoxlu alınma sözlər keçmişdir. Azərbaycan dilində
tez-tez işlədilən firma, şirkət, sosial şəbəkə
adlarının, reklamların dilimizə tərcümə
edilib-edilməməsi, yaxud onların Azərbaycan dilində
necə yazılması bu gün də mütəxəssislər arasında müxtəlif
fikir ayrılıqlarına səbəb olur. Bir çox dilçilərin
fikrincə, alınma sözlərin yerinə öz sözlərimizin
gətirilməsinə çalışmaq lazımdır. Təbii ki, dilimizdə
"telefon", "televizor" kimi artıq qəbul olunmuş sözlər
istisna olmaq şərti ilə.
Bu gün Azərbaycan dilində qarşılığı olmayan sözlərin tam
ekvivalentini tapmaq o qədər də asan məsələ deyil. Bu
məsələ öz həllini zamanla tədricən tapa bilər.
Firmaların, şirkətlərin, mağaza və restoran adlarının,
reklamların kütləvi şəkildə xarici dildə yazılması o
dilləri bilməyənlər üçün ciddi problem yaradır.
Maraqlıdır, görəsən, İngiltərədə də Azərbaycan dilində
yazılara, reklamlara rast gəlmək olurmu?
Azərbaycan dilində ifadəsi mümkün olan sözlərin əcnəbi
sözlərlə əvəzlənməsi yolverilməzdir və belə halların
qarşısını almaq əslində bizim hamımızın vətəndaşlıq
borcumuzdur. Müstəsnalıq təşkil edən sözlər də var ki,
onların ingilis dilində yazılması normaldır.
O ki qaldı addımbaşı rast gəldiyimiz reklamlara. Reklam
özü hər millətin dilini, dinini, irqini, mədəniyyətini
nümayiş etdirmək üçün əlverişli bir vasitədir.
Azərbaycan Respublikasının Reklam haqqında Qanununa
görə, reklamda dövlət dili işlənilməli və bu, dövlət
dilinin normalarına uyğun olaraq tətbiq edilməlidir.
Zəruri hallarda reklamda dövlət dili ilə yanaşı, digər
dillər də istifadə olunarsa, onların tutduğu sahə
Azərbaycan dilindəki yazılışın tutduğu sahədən böyük
olmamalı və əcnəbi dildə yazı Azərbaycan dilindəki
yazıdan sonra gəlməlidir. Hər hansı bir sahibkar öz
reklamını həyata keçirərkən yazışmaların mütləq milli
dildə olmasına riayət etməlidir.
 Azərbaycan
dilində işlənən bəzi alınma sözlərin necə yazılması
məsələsi tez-tez gündəmə gəlsə də, problemlər hələ də
öz həllini tapmayıb. Ona görə də bir çox alınma sözlərin
dilimizdə bu gün də müxtəlif cür yazılış formalarına
təsadüf edirik. Tanınmış şirkət, firma, təşkilat,
qəzet-jurnal, telekanal adları kütləvi informasiya
vasitələrində gah ingilis, gah da Azərbaycan dilində
yazılır. "Evrovision", "Facebook", "Wikipediya",
"Wikileaks", "Twitter", apostrof işarəsi ilə yazılan
"LTOreal" qəbildən olan sözlərin yazılışında bir neçə
fərqli variantlar mövcuddur.
Bəs, bu kimi sözlər əslində necə yazılmalıdır?
Mütəxəssislərin qənaətinə görə, bəzən Avropa mənşəli
həmin sözlər dilimizdə tələffüz formasına
əsaslandırılaraq yazılır. Bu sözlərin yazılış forması
zamanı səslənmə əsas götürülür. Bu gün hər kəs
"wikipediya" sözünü Azərbaycan əlifbasında "w" hərfi
olmadığından "vikipediya" kimi yazır. Bu qəbildən olan
sözləri biz tələffüz etdiyimiz hərflə yazmalıyıq.
Apostrofla yazılan bəzi əcnəbi adlar da səsləndiyi kimi
yazılmalıdır. Azərbaycan dilinin qanunları belə sözlərin
tələffüz edildiyi kimi yazılmasını tələb edir.
Mütəxəssislərin əksəriyyəti "Facebook", "Twitter",
"İnstaqram", "Linkedin" kimi kəlmələrin Azərbaycan
dilinə tərcümə edilməsinin effektiv olmadığını düşünür
və belə kəlmələrin səlis tərcümə olunmadığını və gülməli
səsləndiyini əsas gətirirlər. Məsələn, "twitter" -
"cikkilti"; "googol"- "10 üstü 100"(riyazi termin);
"Yahoo!" Conatan Sviftin "Qulliverin səyahəti"
kitabındakı insanabənzər varlıqlar irqinin adı;
"Zynga.com"- Amerika buldoqu "Zinga"nın şərəfinə
verilmiş ad mənasındadır.
Əksər dilçilərimiz isə bu fikirdədirlər ki, alınma sözün
orijinaldakı kimi yazılışı normal hal deyil. Hər bir
alınma söz dilimizə uyğun yazılmalı və tələffüz
edilməlidir. Əgər dilimizin qayda-qanunlarını başqa
dilin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırsaq, onda Azərbaycan
dili inkişaf edə bilməz.
Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, millət
vəkili Nizami Cəfərovun da bu mövzuda fikirləri
maraqlıdır:
- Bizim "Dövlət dili haqqında Qanun"umuzda çox aydın
şəkildə yazılıb ki, əgər bir yazı, bir forma hər hansı
bir şirkətin, müəssisənin, təşkilatın, qurumun
brendidirsə, yəni, onun gerbidirsə, onun nişanıdırsa, o,
necə varsa, elə o cür də yazılmalıdır. Məsələn,
"Coca-Cola" dünyanın harasında olursa-olsun, o yazılışla
tanınır. "Coca-Cola" artıq yazılış deyil, şəkildir,
görüntüdür, onu dəyişmək olmaz. Adını çəkdiyim
qanunumuzda da var ki, bu qəbildən olan adlar olduğu
kimi saxlanılmalıdır. Bir çox firma, şirkət, mağaza
adları var ki, onların üzərində adama elə gəlir ki, ad
yazılıb. Əslində isə, o yazı deyil, bir görüntüdür,
şəkildir. Əlbəttə, hər sahədə daha məqsədəuyğun olar ki,
dilimizə münasib olan sözlər işlədilsin. Mən yenə də bu
qəbildən olan sözlərin dilimizə gəlməsində bir təhlükə
görmürəm. Amma bizim imlamızla yazılmaq şərti ilə.
Hər kəs öz dilini qorumalıdır. Əgər öz dilini
qorumursansa, bu o deməkdir ki, sən ana dilinə, dövlət
dilinə qarşı çıxırsan. Bu, yalnız mədəni məsələ deyil,
həm də çox ciddi siyasi məsələdir və bu sahədə icraedici
orqanlar məsuliyyət daşımalıdırlar. Küçə adları, afişa
və reklamlarda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının
pozulması hallarına tez-tez təsadüf edirik. Bu kimi
halların qarşısını almaq məqsədilə qanunvericilik
orqanından başlamış elmi idarələrə qədər ən müxtəlif
səviyyələrdə daim tədbirlər görülür. Hər dəfə müəyyən
tövsiyələr edilir, tədqiqatlar ortaya çıxır, müzakirələr
aparılır. Burada əsas məsələ icra orqanları ilə
bağlıdır. Onlar xüsusilə şəhər mərkəzlərində reklam
örtüyündə, lövhələrdə adların düzgün yazılmasına görə
məsuliyyət daşımalıdırlar. Azərbaycan dilində yazıların
lazımi səviyyədə olması əsas şərtdir. Bəzən küçə
adlarında eyni bir adamın adı müxtəlif formalarda
yazılır. Məsələn, "Bülbül" sözünün defislə "Bül-bül"
kimi yazılması normaların pozulması deməkdir.
Müəyyənləşdirilmiş normaların pozulmamasına şəhər icra
hakimiyyətləri tərəfindən ciddi nəzarət olunmalıdır.
Son vaxtlar mağazalar, kafelər və bu qəbildən olan digər
belə yerlərdə ədəbi dilin normalarının pozulması
hallarına daha çox rast gəlmək olur. Bir də görürsən,
kifayət qədər milli iaşə mağazasına və ya çay evinə
xarici dildə olan bir ad verilib. Bu, doğru deyil, çünki
bu, milli xüsusiyyət daşıyır və ona Azərbaycan dilində
ad verilməlidir. Əgər Türkiyə vətəndaşı gəlib burada bir
mağaza yaradıb və onun adını Türkiyə türkcəsində
yazdırıbsa, mütləq azərbaycanca da yazdırmalıdır.
Ümumiyyətlə, dilimizdə tez-tez işlənən bir çox əcnəbi
sözlər də ingilis əlifbası ilə yox, Azərbaycan əlifbası
ilə yazılmalıdır.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, dünya miqyaslı böyük şirkət
adları isə burada istisnadır. Dünya miqyaslı brend
şirkətlər var və Bakı da dünyaya inteqrasiya olunan bir
şəhərdir. Belə şirkətlərin özünün modelə çevrilmiş adı
var və o adlar dünyanın hər bir yerində o cür yazılır.
Bayaq misal çəkdiyim "Coca-Cola" dünyanın bütün
yerlərində bu cür yazılır. Dünyada qəbul olunan belə
adlara qanunda da etiraz yoxdur.
Ellada UMUDLU,
"Azərbaycan müəllimi" |
