|
Cəsarət VALEHOV,
fəlsəfə doktoru, dosent
cesaret.valehli@edu.gov.az
 Müasir
universitetlərdə akademik qloballaşma ali təhsilin
məzmununu yeni trendlərə uyğun dəyişir: universitetlər
təkcə diplomları ilə tanınmır, həm də insanlara
sərhədləri aşmağı öyrətməlidir. Yeni gerçəklik isə ali
təhsil məkanının qaynaqlarını səfərbər etməyə təşviq
edir. Bu baxımdan təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası ali təhsilin yeni inkişaf üfüqlərini açır.
Strategiyanın əsas fəlsəfəsi ondan ibarətdir ki, hansı
ölkələr öz təhsilalanlarına ən çox lazım olan bilik və
bacarıqları verir, həmin ölkələr digərləri ilə
rəqabətdə daha öndədir. Obrazlı desək, indi var-dövlət
və zənginlik üçün bədənin boğazdan yuxarı hissəsini
işlətmək lazımdı. Bu məntiq bütün dünyada diqqəti
universitetlərə yönəldir.
Əslində Azərbaycan müəllimlərinin XIV qurultayında
təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun ali təhsilin qarşısında
duran yeni tələblərlə bağlı fikirləri, qlobal baxışdan
milli hədəflərə doğru universitet missiyasının yeni
invariantlarının təqdimatı idi. Bu təqdimatın əsas sualı
"XXI əsrdə universitetlər hansı missiyanı daşıyır?" idi.
Bu gün universitet anlayışının əsas zəmini kimi istifadə
olunan "universe" termini kainat, aləm, dünya
qarşılığını ifadə edərək əsrlər boyu cəmiyyətin,
sosiumun magistral inkişaf xətlərini, sivilizasiyaların
intibah çevrəsini müəyyənləşdirmişdir. Dünyada modern
universitet anlayışı yeni biliklərin, innovativ
düşüncənin, çevik alqoritmik təfəkkürün toplandığı və
istehsal olunduğu yerdir. Çünki universitet inkişaf
lokomotivinə qoşula bilən, sintez və analiz yolu ilə
düşüncələrini ifadə edə bilən insanları yetişdirən
qurumdur. Universitet fəlsəfəsinə bir tərəfdən
bütünləşdirici, uzlaşdırıcı, digər tərəfdən fərqli və
yenilikçi, qeyri-standart yanaşmaların məcmusu kimi
baxsaq, bir qurum kimi sosiuma xidmət etmək və
cəmiyyətin perspektiv viziyonunu müəyyənləşdirmək
missiyasına sahibdir. Bu gün dünyanın inkişaf
standartlarının Avropadan qaynaqlanması ideyası bu
qitənin klassik universitet ənənəsinə sahib olması ilə
bağlıdır. Sirr deyil ki, dünyanın intibah modulları
vaxtilə Şərqdə, sonradan isə Avropa universitetlərində
cızılmışdır.
Müasir dünyada ali təhsilin yeni rolu dövlətin öz
gələcəyini hansı trendlərə uyğun qurmaq istəyi ilə dərk
olunur. Əməyin, xammalın önəmli faktor kimi təsirinin
azaldığı, əksinə bilik və bacarıqların daha üstün yerə
gəlməsi ilə paradiqmalar da dəyişir. Bu dəyişikliklər
təkcə insan biliyinə fokuslanmır, həm də biliyin
istehsal olunduğu təsisatların da yenidən təşkilini
tələb edir. Yenidən təsisatlanma həm də millətin
gələcəyini necə görmək istəməsi və bunu
proqnozlaşdırması amilləri ilə sıx bağlıdır. Ali
təhsildə yeni meyarların yaranması və transformasiya
prosesi universitetlərin bu öhdəliyi necə yerinə
yetirməsi ilə şərtlənir. Bunun üçün də universitetlərin
tarixən keçdiyi yola nəzər salaraq gələcəyin viziyonunu
müəyyənləşdirmək və sosiomədəni transformasiyanı həyata
keçirmək üçün ondan tələb olunanları müzakirə
müstəvisinə gətirmək vacibdir. Bu yanaşmada milli
statuslu universitet sözün təkcə hərfi mənası ilə
deyil, milli inkişafın yeni strateji hədəflərinin
müəyyən olunmasında, ölkənin qlobal
rəqabətqabiliyyətlilik immunitetinin qorunmasında, insan
kapitalının keyfiyyətcə yeni mərhələyə hazırlanmasında
və dövlətin yüksək rifah səviyyəsinə malik ölkəyə
çevrilməsində nüvə rolunu oynamalıdır.
Müasir dünyada universitetlərin 3 əsas fəaliyyət sahəsi
vardır: təlim-tədris, araşdırma-inkişaf və xidmət. Yeni
universitet paradiqması ali təhsil müəssisələrinin öz
maliyyə və intellektual qaynaqlarını əldə edə bilən,
nəşrləri, istinad olunma faizi, beynəlxalq tələbə və
müəllim əməkdaşlığı imkanları, məzunların iş tapa bilmə
nisbəti və layihələrdə çalışmaq miqyası ilə şərtlənir.
Qlobal universitet fəlsəfəsi dünyanı bütöv fəaliyyət
sahəsi kimi görür. Universitetin əsas amacı da insanlara
sərhədləri aşmağı, təşəbbüskar olmağı öyrətməkdir. Bunun
üçün də aşağıda qeyd olunan bir sıra məqamlar nəzərə
alınmalıdır:
*
Tələbə mobilliyi və beynəlxalq akademik proqramlarda
iştirak edə bilən müəllim heyətinin olması, məsafədən
təhsilə üstünlük verilməsi;
*
Universitet idarəçiliyi şəffaflaşmalı, tələbə
təşəbbüslərinə imkan verilməlidir;
*
Çoxdilli tədris-tədqiqat mühiti yaradılmalı, multimedia
tədris vasitələrinin coğrafiyası genişlənməlidir.
Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasında qeyd
olunduğu kimi, ölkəmizdə universitetlərin üzərinə düşən
missiyanın yenidən dəyərləndirilməsi və
təhsil-tədqiqat-innovasiya məkanı olaraq yeni diskursa
cəlb olunması çox vacibdir.
XXI əsrin universiteti insanları öz ixtisaslarını daim
təkmilləşdirməyə istiqamət verməlidir. Bunu doğuran
hipotezlərdən başlıcası budur ki, biliklər cəmiyyətində
sadəcə olaraq universitet məzunu olmaq yetərli deyildir.
Formal, informal təhsilin təşviq edilməsi, problem həll
edə bilən, gerçək dünya problemlərinə yanaşmada daha
doğru həllər ortaya qoymaq bacarıqları yeni əsrin
universitet məzununu transdisiplinar (fənlərarası
əməkdaşlığa) zehniyyətə kökləyir.
Azərbaycanda demoqrafik amil - əhalisinin 66 %-nin 35
yaşınadək gənclərin təşkil etməsi faktı universitetlərin
üzərinə ciddi öhdəliklər qoyur. Onu da nəzərə alsaq ki,
bu cür demoqrafik üstünlük həmişə davamlı olmur, o
zaman biz yeni universitet viziyonunu daha dərindən
müzakirə etməliyik. Bu zaman təhsilin məzmun, idarəetmə
və tədqiqat zəminində dəyişikliklərin olması
qaçılmazdır.
Yeni universitet gerçəkliyi
Qloballaşma və rəqabət mühitində universitetlər dünyaya
açılma strategiyalarını zamanın şərtlərinə uyğun qurmağa
başlamışlar. Ümumiyyətlə, universitetlər cəmiyyətin
inkişafının müxtəlif dövrlərində sosiumun ideallarının
gerçəkləşməsində mühüm rol oynamışlar. Məşhur tədqiqatçı
Stiv Fuller "Bu ideal nədir?" sualına belə cavab
verirdi: "Cəmiyyətin rifahı naminə biliklərin
universallaşması amili".
Məhz ali təhsil sisteminin yenidən qurulması üçün isə
bir sıra alt-standartları müasir təhsil viziyonuna uyğun
layihələndirmək vacibdir. Bunları aşağıdakı kimi təsnif
etmək olar:
*
Bütövlükdə təhsildə, xüsusilə də ali təhsildə
informasiyanın və biliyin yerinə, ömürboyu sürəkli
öyrənmə, təhsilin mərkəzinə fərdi və peşə inkişafını,
reflektiv düşünməni və tətbiq etməni gətirmək;
*
Universitetlərdə disiplinə əsaslanan fundamental elm
sahələri ilə yanaşı, mövzu ağırlıqlı fənlərarası tədrisə
üstünlük vermək;
*
Bir-birindən fərqli və əlaqəsi olmayan çoxsaylı
fakültələri əhatə edən böyük universitet əvəzinə,
konkret təyinatlı universitet anlayışına keçid; burada
xüsusi yanaşma ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı
universitetlərin adlarını deyil, orada daha üstün
fakültə, departament örnəklərini seçmək faydalıdır.
Azərbaycan miqyasında baxsaq, universitetlərin gələcək
viziyonunun müəyyənləşməsində, dünyada ölçmə meyarlarına
yanaşmada, reytinq ölçmə modulundan daha çox şəbəkələşmə
kriteriyasını dəyərləndirmək;
*
Veb texnologiyalarının tətbiqi ilə universitet mühitində
şəbəkələşməni genişləndirmək.
XXI əsr universitet anlayışına yeni çalarlar əlavə edib.
Elmi biliklərin qazanılmasında sərhəd faktorunun itdiyi
bu əsrdə universitet - innovativ ideyaların, deməli,
həm də yeni sivilizasiyanın əsas düşüncə mənbəyi hesab
olunur. Sürətlə dəyişən dünyada həm də forma və məzmun
baxımdan yeni nəsil universitetlər yaranır. Bu
paradiqmaya əsas dəyər olaraq üstünlük verən ölkələr
gələcək şokunu daha rahat qarşılayır və milli
özünütəsdiq immuniteti qazanırlar. |
