|
 Bir
sıra Qərb ölkələrində məktəbəqədər təhsilə (childhood
education and care - ECEC) xüsusi diqqət vardır. Çünki
uşaqların ən erkən vaxtlardan inkişafı onların gələcək
uğurlu təhsil fəaliyyətinin və özünü həyatda
reallaşdırmasının təminatıdır. Buna görə də təhsil
müəssisələrində azyaşlı uşaqlarla işləyən pedaqoji
heyətə xüsusi diqqət yetirilir. Keyfiyyətli məktəbəqədər
təhsilin başlıca komponentlərindən biri özlərinin
pedaqoji inkişafında maraqlı olan yüksək ixtisaslı
mütəxəssislərdir. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
çalışan müəllimlərin hazırlığı məsələsi bir sıra
ölkələrdə fərqlidir. Müəllimlərin cəlb olunduğu
ixtisasartırma kurslarının proqramlarına nələrin daxil
olması məsələsində universal yanaşma mövcud deyil. Belə
ki, məktəbəqədər təhsilin bütün iştirakçıları fərqli
tələbat və maraqlara malikdir.
Müasir
ixtisasartırma
kursları
özündə
ikinci dilin
öyrənilməsi,
məhdud
imkanlı
uşaqların
təhsili,
psixologiyası
və
s.
nəzərdə tutur. Qloballaşma şəraitində isə etnik tərkib
nəhəng dərəcədə dəyişir ki, bu da özünü ilk növbədə
təhsil sisteminə təsirdə göstərir. Buna görə də
çoxmillətli qruplarda uşaqlarla iş üzrə kursların
aparılması populyarlıq qazanır. İxtisasartırmada təhsil
müəssisəsinin rəhbəri xüsusi rol oynayır. O, öz
işçilərinə dəstək göstərir, onlarla məsləhət saatları
keçirir, söhbət əsnasında müəllimlərin gələcək
karyeralarında irəliləməsi imkanlarından danışır. Bir
sıra ölkələrdə ixtisasartırma məktəbəqədər təhsil
sistemində işləyənlər üçün məcburi şərt hesab olunur.
İxtisasartırma kurslarının təşkilinin maliyyə təminatını
adətən, 3 tərəf - işçi, işəgötürən və dövlət (Finlandiya,
Avstraliya, Çexiya, Yaponiyada olduğu kimi) həll edir.
Lakin bir sıra ölkələrdə işçilər ixtisasartırma
kurslarına görə pul ödəməkdən azad olunur. Onların
bütün xərcləri dövlət və işəgötürənlər (Norveç,
İrlandiya, Yeni Zelandiyada olduğu kimi) öz üzərinə
götürür.
Son vaxtlar ixtisasartırma təcrübəsində onlayn kurslar
xüsusi populyarlıq qazanmaqdadır. Onlardan beynəlxalq
The International Step by Step Association (ISSA)
təşkilatının təklif etdiyi Kindergarten Teachers that
Make a Difference onlayn kurslarını misal göstərmək olar.
Bu kurslar uşaq psixologiyası, uşaqlarla iş sahəsində
qeyri-standart yanaşmalar təklif edən videoçarxlar,
iştirakçıların təcrübə mübadiləsini və apardıqları
internet forumları özündə birləşdirir.
Avstraliyada sinif rəhbərləri praktikası (The
Professional Mentoring Program for Early Childhood
Teachers) çox yayılıb. Həmin ixtisasartırma proqramı
çərçivəsində gənc pedaqoq məktəbəqədər təhsil üzrə
yüksək ixtisaslı rəhbər müəyyənləşdirir və onunla
birlikdə uşaqlarla məşğələlər aparır və bununla da
qarşılıqlı surətdə öz peşə təcrübələrini bölüşürlər.
Bundan başqa, gənc pedaqoq kursu bitirdikdən sonra belə
istənilən məsələ ilə bağlı sinif rəhbərindən məsləhət
ala bilər. Sinif rəhbəri bir neçə il ərzində gənc
pedaqoq üzərində kuratorluq edir.
Miqrant ailələrdən olan uşaqların cəmiyyətə adaptasiyası
və sosiallaşması kimi mürəkkəb problemlə üz-üzə olan
Almaniyada da məktəbəqədər təhsil sistemi işçilərinin
ixtisasartırma kurslarına cəlb olunması xüsusi
aktuallıq kəsb edən məsələdir. Burada da məktəbəqədər
təhsil sahəsində işləyən pedaqoqlar azyaşı uşaqlarla
alman dilində işləmək metodikası ilə tanış olurlar. Bu
cür kurslar eyni problemlə üzləşmiş Fransa üçün də
aktualdır. Amerikada təhsilin bütün pillələri, eləcə də
məktəbəqədər təhsil sahəsində çalışanlar üçün müxtəlif
qısamüddətli kurslar və birgünlük seminarlar (workshop)
təşkil edən müxtəlif peşəkar təşkilatlar və
assosiasiyalar mövcuddur. Bu tədbirlərdə iştirak, bir
qayda olaraq, pulludur. ABŞ-da çoxsaylı peşəkar
konfranslar da keçirilir ki, bunlar da müxtəlif
ştatlardan və ölkələrdən olan pedaqoqlar arasında
təcrübə mübadiləsinin aparılmasına xidmət edir. Məsələn,
2014-cü ildə Kaliforniyanın məktəbəqədər təhsil
assosiasiyası (The California Kindergarten Association)
özünün 31-ci illik konfransını keçirəcək. Bu tədbirdə
əsasən məktəbəqədər təhsil sahəsində işləyən 700-ə
yaxın pedaqoqun iştirakı nəzərdə tutulub. Tədbir
çərçivəsində azyaşlı uşaqların psixologiyası və
məktəbəqədər yaşlı uşaqlarla işin innovativ metodlarına
dair müxtəlif seminarların keçirilməsi nəzərdə tutulub.
Amerikalı tərbiyəçilərə eyni zamanda bir il əvvəl
özlərinin peşəkar inkişaflarına dair tədbir
planlaşdırmaları tövsiyə olunur. Bütün uşaq bağçalarının
öz tərbiyəçilərinin ixtisasartırma proqramlarında
iştirakını maliyyələşdirmək imkanı olmasa da, ölkədə
yaxşı inkişaf etmiş mentorluq sistemi rəsmi kursları
dinləməyi tam kompensasiya edir. Məktəbəqədər təhsilin
veteranları hesab olunan yaşlı pedaqoqlar öz
təcrübələrini gənc nəslə ötürməyə çalışır və onlara
psixoloji dəstək göstərməkdə üzərlərinə düşən
vəzifələrin öhdəsindən uğurla gəlirlər.
Cənubi Koreyada tərbiyəçilərin qruplarla iş prosesində
davam edən ixtisasartırmasına yüksək diqqət yetirilir.
İxtisasartırmanın, özünü inkişaf etdirmənin bu növünü
ifadə etmək üçün xüsusi anlayış mövcuddur: pedaqoji
tədqiqatlar (teacher research). Bu cür tədqiqatlar öz
mahiyyəti etibarı ilə eksperimental xarakter daşıyır və
real şəraitdə bu və ya digər pedaqoji ictimaiyyət
metodikanın effektivliyini sınaqdan keçirməyə
(testləşdirməyə) imkan yaradır. Bu cür tədqiqatların
nəticələri heç də həmişə dərc olunmasa da onlar pedaqoji
cəmiyyət üçün olduqca vacib hesab olunur, çünki
tədqiqatın yekunlarına əsasən pedaqoqlar öz aralarında
çox əhəmiyyətli təcrübəni bölüşürlər. Qeyd
olunmalıdır ki, Cənubi Koreyada bu cür tədqiqat
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi bütün dövlət
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin işçiləri üçün
məcburi hesab olunur.
Danimarkada isə hazırda müəllimlərin peşə
ixtisasartırmasının ənənəvi formaları ilə yanaşı,
pedaqoji heyətin pəşəkarlığının artırılmasında
müəllimlər arasında ünsiyyət formalarını sadələşdirən və
onların biri-biri ilə təcrübə mübadiləsini aparmasını
asanlaşdıran elektron resursların (e-learning)
imkanlarına böyük diqqət ayrılır.
Beləliklə də müəllimlərin ixtisasartıma sisteminin
təşkilinin beynəlxalq təcrübəsi göstərir ki,
tərbiyəçilərin və məktəbəqədər təhsil pilləsində çalışan
müəllimlərin peşəkar inkişafı üçün çoxsaylı variantlar
və yanaşmalar mövcuddur. Peşəkarlığın inkişafına
yönəlmiş aktiv səylər fərdi (induvidual development),
məsələn, Koreyada olduğu kimi, tərbiyəçi tərəfindən
uşaq bağçalarında tətbiqi tədqiqatların aparılması ola
bilər. İxtisasartırma sistemində əsas diqqət fərdi
tədqiqatçılıq fəaliyyətinə deyil, kollegial müzakirələrə
və mentorluq sistemində təcrübə mübadiləsinə yönəldilə
bilər. Tərbiyəçinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması
xüsusi təşkil olunmuş resurslar, eləcə də gündəlik
möhkəmləndirilmiş təcrübələr əsasında mümkün ola
bilər.
Lakin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması prosesinin
vacibliyi tərbiyəçi üçün dəyişməz olaraq qalmalıdır.
Çünki uşağın təhsilin ən vacib pilləsi olan
məktəbəqədər dövrdə uğurlu inkişafı bir çox halda məhz
tərbiyəçidən və onun azyaşlılarla işləmək səriştəsindən
asılıdır.
Məktəbəqədər
təhsildə inkişaf tendensiyaları: dünya təcrübəsi
Dünya təhsil sistemlərinin ötənilki reytinq
sıralamasında ilk 5 yeri tutmuş Finlandiya, Cənubi
Koreya, Honkonq, Yaponiya və Sinqapurun məktəbəqədər
təhsil sistemində özünü göstərən tendensiyalar da maraq
doğurmaya bilməz. Bu ölkələrdə məktəbəqədər təhsilin
təşkili müəyyən maraqlı məqamları ilə diqqəti cəlb edir.
Finlandiyada məktəbəqədər təhsil vahid təhsil
proqramlarının tərkibinə daxil deyil və pulludur. Lakin
valideynlər uşaqlarının məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinə getməsinin xərclərini ödəmək üçün
dövlətdən müəyyən miqdarda subsidiyalar almaq
imkanlarına malikdir. Ölkədə bağçalara gedən uşaqların
yaşı 8 aylıqdan 6 yaşa qədər dəyişir. Uşaq bağçasında
bir tərbiyəçiyə kifayət qədər kiçik saylı qruplar düşür.
Əgər uşaqlar 3 yaşdan böyükdürlərsə, onda onların sayı 7
nəfərdən, 3 yaşdan aşağıdırlarsa, 4 nəfərdən artıq ola
bilməz. Məktəbəqədər təhsilin uğurlu təşkilinin əsas
şərtlərindən biri uşaq bağçalarının bütün pedaqoji
tərkibinin təhsilinə yüksək səviyyəli yanaşmadır.
Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin işçisinin diplomu əmək
bazarında qiymətləndirilir, onun maaşı çox yüksəkdir və
bu peşə çox prestijli hesab olunur. Ölkənin
məktəbəqədər təhsil sistemində çalışanların hər 3/1-i
xüsusi təhsil görmüş bakalavr diplomuna malik olmalıdır.
Onun əsas fəaliyyət sahəsinə uşaqlarla məşğələlərin
aparılması daxildir. Digər iki işçi isə uşaqlara qulluq
göstərmək üçün xüsusi lisenziya almalıdır. Ölkənin
məktəbəqədər təhsil sisteminin işçiləri öz
fəaliyyətlərində Finlandiyanın məktəqədər təhsil və
erkən yaşlı uşaqlara qayğı üzrə milli proqramının (The
National Curriculum Guidelines on Early Childhood
Education and Care) tövsiyələrini nəzərə almalıdırlar.
Bu proqramın əsas prinsipi isə uşaq bağçasının pedaqoji
heyətinin valideynlərlə sıx qarşılıqlı səyləri əsasında
uşaqların hərtərəfli inkişafıdır. Valideynlər
pedaqoqlarla birlikdə uşaqların fərdi təhsil planını
tərtib edir, fəal surətdə tamaşalarda, idman
yarışlarında iştirak edir, dərnək işlərinə cəlb
olunurlar. Məktəbəqədər təhsilin əsas vəzifəsi uşaqlara
formal olaraq hesab və oxu qaydalarının öyrədilməsi
deyil, bütün diqqət təbiətşünaslığa və heyvanlar
aləminin öyrənilməsinə yönəldilir. Məktəbəqədər təhsilin
əsas şüarı "Öyrənməyi öyrətmək"dir. Burada isə daha çox
təlim, oyun metodlarına diqqət ayrılır.
Dünyada təhsilin keyfiyyətinə görə ikinci olan Cənubi
Koreyada isə məktəbəqədər təhsil proqramı tamamilə
fərqli prinsiplər əsasında qurulub. Bu ölkədə
məktəbəqədər təhsil bağça yaşlı uşaqların erkən
inkişafına əsaslanıb. Uşaqlar 3 yaşdan başlayaraq təkcə
Koreya dilində deyil, həm də ingilis dilində oxumağı və
yazmağı öyrənir, eləcə də riyaziyyatın sirləri ilə tanış
olurlar. Məşğələlər sinif otaqlarında təşkil olunur.
Məşğələlərdən sonra uşaqlara çoxlu sayda ev tapşırıqları
verilir. Azyaşlıların musiqi təhsilinə və idman
məşğələlərinə də xüsusi diqqət ayrılır. Bağçalarda
qruplar kiçikdir: bir pedaqoqa 10 uşaq düşür. Bu isə hər
bir uşağa fərdi yanaşmağa imkan verir. Uşaq bağçalarının
işçiləri valideynlərlə mütəmadi olaraq fərdi görüşlər
təşkil edir, söhbətin gedişində uşaqların davranışları,
onların emosional durumu müzakirə olunur. Valideynlərə
evdə uşaqlarla təlim işinin necə qurulması, onların
qidalanmasına dair məsləhətlər verilir. Uşaq
bağçalarında təhsil kifayət qədər bahadır və bəzən bir
sıra universitetlərdəki təhsil haqqından belə yüksəkdir.
Yaponiyada məktəbəqədər təhsil modelinin fərqli
xüsusiyyəti onun tərbiyə işinə daha çox üstünlük verməsi
və uşaqlarda ümumi korporativ hisslərin
möhkəmləndirilməsidir. Yapon uşaq bağçalarında ən
populyar oyuncaq böyük ağac parçalarıdır ki, onlardan
evciklər tikmək mümkündür. Lakin təklikdə taxta parçanı
qaldırmaq çətindir, buna görə də bu işin öhdəsindən
gəlmək üçün uşaqlar birləşməlidir. Bu cür oyuncaqlar
uşaqlarda korporativ hisslərin inkişafına yönəldilib, bu
isə yaponlar üçün ənənəvi xarakteri daşıyır. Əgər
uşaqlar dalaşırsa, pedaqoq bu işə müdaxilə etmir. Hesab
olunur ki, uşaq özü müstəqil surətdə haqlı olmadığını
başa düşməli və incitdiyi həmyaşıdından üzr
istəməlidir. Yaponiyanın uşaq bağçalarında hər bir
uşağın gündəliyi var və tərbiyəçilər burada azyaşlıların
davranışları, sağlamlıqları və təhsil prosesinin
xüsusiyyətləri barədə qeydlər edirlər. Öz növbəsində
valideynlər də gündəlikdə pedaqoq üçün şərhlər yazırlar.
Müxtəlif yanaşmalara baxmayaraq, adıçəkilən ölkələr
dünyada təhsil keyfiyyətinə görə liderdirlər. Onları
birləşdirən xüsusiyyət isə pedaqoji işçilərin
ixtisasartırmasına yüksək tələblər qoymaları, hər bir
uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə ciddi diqqət göstərmələri,
eləcə də ölkənin sosial-mədəni kontekstindən (onun
ənənələri, norma, dəyərləri nəzərə alınmaqla) çıxış
edərək məktəbəqədər təhsil proqramlarını yaratmalarıdır.
|
