|
 84
yaşlı alim bozon nəzəriyyəsinə görə 2013-cü ildə Nobel
mükafatına layiq görülüb
2013-cü
ilin elm sahəsində Nobel mükafatı laureatlarından söz
düşəndə, ilk növbədə, müasir fizikanın inkişafında yeni
mərhələnin banisi kimi britaniyalı fizik, 84 yaşlı
nəzəriyyəçi alim Piter Xiqqsin adı çəkilir. O, zəif
elektromaqnit sahəsinin simmetriyasının spontan pozulma
mexanizminə dair 1960-cı illərdə irəli sürdüyü
nəzəriyyəyə görə tanınıb. Bu nəzəriyyə elementar
hissəciklərin, xüsusən də w- və z- bozon vektorlarının
kütləsinin mənşəyini izah edir. Hazırda alimin adını
daşıyan mexanizm yeni hissəciyin, "Xiqqs bozonu"nun
mövcudluğunu irəli sürür. Piter Xiqqs belçikalı
Fransua Enqlerlə birlikdə maddədə kütlənin əmələ gəlmə
mexanizmini izah edən nəzəriyyənin kəşfinə görə tam 50
ildən sonra 2013-cü il oktyabrın 8-də fizika sahəsində
Nobel mükafatına layiq görülüb.
Uşaqlıq və tələbəlik illəri
 Piter
Ueyr Xiqqs (Peter Ware Higgs) 1929-cu il mayın 29-da
Böyük Britaniyanın Nyukasl şəhərində anadan olub.
Birinci Dünya müharibəsi başlayanda Piter atasının yolu
ilə getməyə qərar verib. Orta məktəbdə oxuyarkən xarici
dilləri öyrənməyi çox sevirdi. Lakin onu daha çox
riyaziyyat və kimya maraqlandırırdı. Fizika dərslərini o
maraqsız hesab edirdi. Bu, ilk növbədə, onunla izah
olunur ki, daha gənc və perspektivli müəllimlər orduya
yollanmışdı, Piter və onun yaşıdlarına isə yaşlı,
təqaüddə olan müəllimlər dərs deyirdi. Attestat
imtahanlarının vaxtı yetişdikdə Piter Xiqqs ingilis,
fransız, latın dilləri, riyaziyyat və kimya üzrə fəxri
fərmana layiq görülüb. O, orta məktəb illərində yalnız
fizika fənnindən uğur qazana bilməyib. Lakin bütün
bunlar ona nəzəri fizikanın ən tanınmış simaları ilə bir
sırada olmasına əngəl olmayıb. Piter Xiqqs orta məktəbi
bitirdikdən sonra London Kral Kollecində oxuyub.
Kollecdə təhsil aldığı illərdə isə onun elmlərə olan
marağında köklü dəyişiklik baş verib. O, daha çox
fizika elmində baş verən yeniliklərlə maraqlanmağa
başlayıb.
Dahi fiziklərin tədqiqat işləri onu daha çox cəzb
edirdi. O, Albert Eynşteyn, Artur Eddinqton, Ceyms
Cinsin populyar kitablarını birnəfəsə, acgözlüklə
oxuyurdu. Bu kitablar onun təxəyyülünü, fizikaya dair
biliklərini zənginləşdirirdi. Onun məktəbdə öyrəndiyi
fizika kursu isə, öz sözləri ilə desək, çox darıxdırıcı
idi. Xiqqs düşünürdü ki, kaş oxuduğu maraqlı kitablar
məktəb proqramına da daxil ediləydi. Xiqqs tələbəlik
illərində kvant mexanikasının görkəmli banilərindən Pol
Diraka (Nobel mükafatı laureatı) heyranlığını gizlədə
bilmirdi. Fizika elminə olan dərin marağına görə Xiqqs,
ilk növbədə, Pol Diraka minnətdar idi. Hələ orta məktəb
illərində müəllimləri Xiqqsə Pol Dirak və digər
fiziklərin populyar məqalələrini oxumağı məsləhət
görüb. Bir fakt da məlumdur ki, Pol Dirak da Piter
Xiqqsin oxuduğu məktəbdə təhsil alıb.
"Xiqqs
bozonu"
Piter Xiqqs fizika üzrə doktorluq dissertasiyasını
London Kral Kollecində müdafiə edib. Daha sonra isə
alim öz fəaliyyətini Edinburq Universitetində davam
etdirib.
1950-ci ilin mayında Piter Xiqqs London Kral Kollecində
Maksvell tələbə Cəmiyyətinin iclasında məruzə oxuyub.
İclasdan sora gərgin diskussiyalar başlayıb. Bu
diskussiyalar heç vaxt bitməyib. O zaman Piter Xiqqsin
20 yaşı vardı. Lakin o, artıq tələbə cəmiyyətinin
prezidenti idi. P.Xiqqs tələbə yoldaşlarına belə bir
sualla müraciət edirdi: alimlər gələcəkdə təbiətin
qanunlarını başa düşə, onun sirlərindən baş çıxara
biləcəklərmi? O özü də bu suala müsbət cavab verməkdə
gücsüz idi. Lakin Piter Xiqqs həyatının 50 ilini bu
sualın cavabının tapılmasına həsr edib.
1952-ci ildə Piter Xiqqs Nyu-Yorka gedərək Kornell
Universitetində işə düzəlib. P.Xiqqs 1960-cı illərdən
başlayaraq yapon fiziki Eitiru Nambunun (2008-ci ildə
Nobel mükafatı alıb) simmetriyanın spontan pozulması
konsepsiyasını inkişaf etdirib. O bu konsepsiyanı ifrat
keçiricilərə tətbiq edib. Elementar hissəciklərdə
kütlənin yaranması mexanizmini əsaslandıran Xiqqsin
nəzəriyyəsi dünyanın ən nüfuzlu jurnallarından olan
"Physics Letters" tərəfindən əvvəlcə rədd olunub.
Jurnal bu konsepsiyanın fizika ilə heç bir əlaqəsinin
olmadığını bildirib. Lakin Piter Xiqqs və Fransua
Enqler öz nəzəriyyələrinə cəmi bir abzas əlavə etdikdən
sonra "Physical Review Letters" jurnalı tərəfindən qəbul
olunub. Məhz bu məqalədə bozon hissəciyinin varlığı ilk
dəfə nəzəriyyə kimi elmi ictimaiyyətə təqdim olunub.
Alim öz mexanizmini Edinburqda dağlarda gəzinti zamanı
düşünüb. Gəzintidən sonra laboratoriyasına qayıdan alim
bəyan edib ki, onun çox möhtəşəm ideyası var.
Piter Xiqqs Cenevrədə yerləşən Avropa Nüvə Tədqiqatları
Mərkəzindən (Conseil Europeen pour la Recherche
Nucleaire və ya sadəcə CERN) olan həmkarları ilə
birlikdə 50 il onun adını daşıyan "bozon" hissəciyinin
öyrənilməsinə həsr edib. Məsələ ondadır ki, Albert
Eynşteyn dönəmindən elmə məlum olan bütün digər
hissəciklərin öz başlanğıcını "Xiqqs bozonu"ndan
götürdüyü bildirilir. Məhz Xiqqsin adı ilə bağlı olan
"bozon" digər elementar hissəciklərin kütləsini təyin
edir. Xiqqs öz nəzəriyyəsini 1964-cü ildən işləyib
hazırlamağa başlayıb. O, iki elmi məqalə dərc
etdirməklə "Xiqqs bozonu"nun Standart modelinin
mövcudluğunu əsaslandırıb.
"Mən bunu çox gözlədim"
2012-ci il iyulun 4-də "Xiqqs bozonu"nun varlığı Avropa
Nüvə Tədqiqatları Mərkəzində eksperimental yolla təsdiq
olunub. Piter Xiqqs bu xəbəri böyük səbirsizliklə
gözləyib. Bir qədər sonra isə o, sağlığında onun adını
daşıyan hissəciyin mövcudluğunun sübut olunacağını o
qədər də gözləmədiyini deyib. "Əvvəlcə mən heç təsəvvür
belə etməzdim ki, kəşf mənim sağlığımda baş verəcək,
çünki biz bu hissəciyin kütləyə necə təsir etməsinə dair
ən kiçicik təsəvvürə belə malik deyildik. Mən bunu çox
gözlədim". Qeyd edək ki, Avropa Nüvə Tədqiqatları
Mərkəzində yaradılmış iki ayrı qrup "Xiqqs bozonu"nun
tədqiqini aparıb. Bir-birindən ayrı-ayrı işləyən
qrupların əldə etdiyi nəticələr üst-üstə düşüb. Hər iki
qrup Piter Xiqqsin 50 il əvvəl irəli sürdüyü nəzəriyyəni
təsdiq edib.
Qeyd edək ki, "Xiqqs bozonu"nun kəşf olunması barədə ilk
məlumatlar hələ 2010-cu ilin sonlarında yayılıb. O vaxt
hələ bu informasiyalar ilkin xarakter daşıyıb. 2012-ci
ildə bozon barədə daha əminliklə danışılmağa
başlanılıb, 2013-cü ilin martında isə onun kəşf
olunması tam təsdiqlənib. Məlumdur ki, Nobel Mükafatları
Komitəsi yalnız eksperiment olaraq təsdiqlənmiş işlərə
görə ali mükafatı təsis edir. Buna görə də Piter Xiqqs
və Fransua Enqler öz kəşflərinə görə layiq olduqları
Nobel mükafatını tam 50 il gözləyiblər. Onların digər
bir həmkarı - Robert Braut da fizika üzrə üçüncü namizəd
ola bilərdi, lakin onun vəfatı buna imkan verməyib.
Beləliklə də Piter Xiqqs və Fransua Enqlerin uzunillik
axtarışlarının nəticəsi Standart modelinin təsdiqi və
onların Nobel mükafatına layiq görülməsi ilə
nəticələnib.
İsveç Kral Akademiyası bildirib ki, alimlər bəşəriyyətin
kütlənin subatom hissəciklərinin yaranmasını daha yaxşı
başa düşməsinə kömək edən mexanizmi kəşf etdiklərinə
görə ali elm mükafatına layiq görülüblər. İsveç Kral
Akademiyasının icraçı katibi Staffan Normark qeyd edib
ki, bu mükafat nəhəng nəticələr yaradan incə bir
məsələyə həsr olunub.
2012-ci ildə nüfuzlu "Science" jurnalı "Xiqqs bozonu"nun
kəşfini ilin ən başlıca elmi uğuru adlandırıb.
Fiziklər hesab edir ki, 13,7 milyard il öncə kainatın
əsasını qoyan Böyük partlayışdan sonra bu bozonun
yaratdığı enerji hesabına qalaktika, ulduz və
planetlərin yaranmasının əsası qoyulub.
Nobel mükafatına layiq görülməsi xəbərini küçədə
tanışından alıb
Piter Xiqqs ali elmi mükafata layiq görülməsi barədə
xəbəri Nobel Mükafatları Komitəsindən deyil, küçədə
rastlaşdığı tanışından alıb. Məsələ ondadır ki, 84 yaşlı
alimlə əlaqə saxlamaq istəyəndə məlum olub ki,
britaniyalı professor mobil telefondan istifadə etmir.
Oktyabrın 8-də Piter Xiqqs Edinburqda yerli
restoranlardan birində rahatca nahar edib və evə
qayıdarkən keçmiş qonşusuna rast gəlib. Məhz qonşusu
professora xoş xəbəri - Nobel mükafatına layiq
görülməsini xəbər verib.
Nobel Mükafatları Komitəsinin qərarından sonra keçirdiyi
ilk mətbuat konfransında alim deyib: "Düşünürəm ki,
yaxın gələcəkdə mən 2012-ci ildə CERN tərəfindən bozon
hissəciyinin kəşfinə dair məlumat açıqlandıqda
olduğundan daha çox mətbuatın diqqətini cəlb edəcəyəm.
Mən bir seyi xatırlatmaq istəyirəm. Ali mükafatı
Enqlerlə biz almışıq, lakin bizimlə birlikdə uzun illər
ərzində görkəmli alimlər işləyiblər ki, onların bəziləri
bu gözəl günə qədər yaşaya bilməyiblər".
Piter Xiqqsin ali elmi mükafata namizədliyi 3 dəfə irəli
sürülüb. Bu il də namizədliyi irəli sürülən 84 yaşlı
alim öz adı və yaratdığı elmi nəzəriyyənin ətrafında
yaranan qalmaqaldan yayınmaq üçün Şotlandiyaya
yollanıb. Onun ali elmi mükafata layiq görülməsini
çoxları gözləyirdi. 2013-cü il üzrə ən real namizəd
hesab olunurdu. Bir sıra elmi agentliklərin
proqnozlarında da Xiqqsin adı birinci çəkilirdi.
Oktyabrın 8-də fizika üzrə namizədlərin adlarının elan
olunduğu gün Piter Xiqqs jurnalistlərə fəal surətdə
müsahibələr verir, telekörpülərdə və çalışdığı
universitetin tədbirlərində iştirak edirdi. Fizika üzrə
namizədin adının açıqlanmasından cəmi bir neçə saat
sonra Edinburq Universiteti P.Xiqqsin belə bir
bəyanatını yayıb. "Mən mükafat barədə xəbər aldıqdan
sonra tam heyrət içindəym. İsveç Kral Akademiyasına
minnətdaram. Mən eyni zamanda yeni hissəciyin kəşfində
əməyi olan bütün insanları, ailəmi, dostlarımı və
həmkarlarımı təbrik etmək istəyirəm. Bu mənim üçün
bütün həyatım boyu üzləşdiyim ən inanılmaz hadisədir", -
deyə Xiqqs bildirib.
50 ildən sonra məlum olacaq həqiqət
2013-cü il fizika üzrə Nobel mükafatı laureatının adının
açıqlanması tam 1 saat gecikib. Adətən laureatın adının
elan olunmasında mümkün ləngimələr 15-20 dəqiqə çəkir.
Son 18 il ərzində ilk dəfə olaraq namizədin adının elan
olunmasının 1 saat uzanması Nobel Mükafatları Komitəsi
üzvlərinin səsvermə prosesindəki çıxışları ilə bağlıdır.
Komitənin bəzi üzvləri mükafatın təkcə nəzəriyyəçi alimə
deyil, həm də bu nəzəriyyəni təcrübədə sınaqdan
keçirmiş, bozon hissəciyini kəşf etmiş alimə verilməsini
tələb ediblər. "İsveç radiosu"nun elmi xəbərlər
bölməsinin məlumatına görə, 2013-cü ilin fizika mükafatı
laureatının adının açıqlanması prosesi tarixə düşəcək.
Ləngimənin dəqiq səbəblərini isə biz, Nobel Fondunun
daxili qaydalarına görə, tam 50 ildən sonra biləcəyik.
Zadəgan titulundan imtina edib
Piter Xiqqsin adı fizika elmi tarixinə Albert Eynşteyn,
Mariya Skladovskaya Küri, Maks Plank və əməyi elmin
gələcək inkişafını 100 il qabaqlamış digər görkəmli
alimlərlə yanaşı çəkilir. Piter Xiqqs London Fizika
İnstitutunun Pol Dirak medalına, Rezervord medalı və
mükafatına (1984-cü il), Avropa Fizika Cəmiyyətinin
hissəciklər fizikası və yüksək enerjilər fizikası
sahəsində təsis etdiyi ali mükafata (1997-ci il), fizika
üzrə Volf mükafatına (2004-cü il) layiq görülüb.
Nobel mükafatına layiq görüldükdən sonra Piter Xiqqs
uzunillik elmi tədqiqatlarını dayandıracağını, 2014-cü
ildə təqaüdə çıxacağını deyib. "Mən 85 yaşım tamam
olan kimi, yəni gələn il təqaüdə çıxmağa hazırlaşıram",-
deyə alim bildirib. Öz müsahibəsində alim zadəgan
titulundan imtina etdiyini də bəyan edib. Alim belə bir
titula ehtiyacı olmadığını vurğulayıb. Piter Xiqqs özünü
Nobel laureatı qismində təsəvvür etməyin çətin olduğunu
qeyd edib. Çünki 1964-cü ildə onun tədqiqatlarına cəmi
2-3 həftə sərf olunub. "Əgər Albert Eynşteyni götürsək,
onun uğurları bir neçə dəfə böyük olub".
Piter Xiqqs elmi tədqiqatları ilə yanaşı, çox fəal
ictimai fəaliyyət də göstərib. Nüvə tərksilahı
hərəkatının üzvü olub, lakin hərəkat üzvləri atom
energetikasından imtina olunması tələbləri ilə çıxış
etdikdə alim bu sahədə fəaliyyətini dayandırıb. O, eyni
zamanda Greenpeace təşkilatının da üzvü olub. Lakin onun
üzvləri genetik-modifikasiyalı məhsulların əleyhinə
çıxdıqda alim ekoloqlarla yolunu ayırıb. Nəzəriyyəçi
alim Edinburq və London Kral cəmiyyətlərinin üzvüdür.
Məqalədə Nobel Mükafatları Komitəsinin,
Britaniya Ensiklopediyasının materiallarından istifadə
olunub |
