|
Bahar KƏRİMOVA,
Bakı Avropa Liseyinin psixoloqu
 Yeniyetməlik
dövrü hər bir şəxsiyyətin həyatında mühüm rol oynayan
bir dövrdür. Bir çox hallarda bu dövrü necə başa
vurması şəxsiyyətin gələcək həyatında həlledici rol
oynayır. Şəxsiyyətin və onu əhatə edən yaxınların bu
dövrdən nə dərəcədə müvəffəqiyyətlə çıxacaqları hər
birisi üçün çox önəmlidir. Nədir bəzən belə bizi
vahiməyə salan bu yeniyetməlik dövrü? Yeniyetməlik dövrü
11(12) -16(17) yaşları əhatə edir. Müasir zamanda bir
sıra ölkələrdə bu yaş dövrü alimlər tərəfindən hətta 25
yaşa qədər uzadılıb. Müxtəlif mədəniyyətlərin
özünəməxsus xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bu yaş
dövrləri yenə də fərqlənir. Yeniyetmədə hansı psixoloji
xüsusiyyətlər müşahidə olunur?
Bu yaş dövründə yeniyetmə artıq böyük olmağa, tam
müstəqil, sərbəst olmağa, "öz mənini" təsdiq etməyə
çalışır. "Yeniyetmələr" valideynlərin qoyduğu qadağaları
qəbul etmir, onların əksinə hərəkət etməyə çalışırlar.
Valideynlərlə uşaqlar arasında tez-tez ən sadə
məsələlərə görə böyük konfliktlər (münaqişələr) baş
verir. Yeniyetmə bəzən özündən də asılı olmadan özünün
belə gözləmədiyi hərəkətlər edir. Həmin hərəkətin,
hadisənin nə səbəbdən baş verdiyini ondan soruşduqda
belə o onu izah edə bilmir.
Bildiyimiz kimi yeniyetməlik dövründə uşaqlarda dərin
fizioloji dəyişikliklərin də baş verdiyi bir dövrdür.
Yeniyetmənin orqanizmində köklü dəyişikliklər, xüsusən
də hormonal dəyişikliklər baş verir. Bütün bunlar
yeniyetmənin daha impulsiv olmasına, hadisələrə bəzən
qeyri-adekvat reaksiya verməsinə səbəb olur. Bunlardan
yeniyetmə özü də əziyyət çəkir. Bu dövrdə ətrafdakıların
ona qarşı olan hər hansı bir münasibətinə, verdikləri
qiymətə çox həssaslıqla yanaşır.
Yeniyetməlik dövründə bir çox yeniyetmələrdə təlimə
maraq azalır. Onlar daha çox vaxtlarını öz həmyaşıdları
ilə keçirməyə, kompüterdə sosial şəbəkələrdə əlaqələr
qurmağa,
 oyunlar
oynamağa səy göstərirlər. Belə halların baş verməməsi
və valideynlər tərəfindən qarşısını almaq cəhdləri
təzyiqlə müşahidə edildikdə yeniyetmələrdə daha çox iki
davranış halı müşahidə olunur- o ya kəskin, aqressiv
reaksiya ilə valideynlərinə qarşı çıxış edir və ya
tədricən özünə qapanır, inamsızlıq, ümidsizlik hissləri
onu bürüyür. Hər iki hal valideynin diqqətinə səbəb
olmalıdır. Mən deyərdim, ikinci hal daha çox
narahatçılığa səbəb ola bilən haldır. Çünki məhz belə
hallarda olan yeniyetmələrdə daha çox özünəqəsd, evi
tərk etmə (evdən qaçma) və s. kimi hallar müşahidə
olunur. Belə yeniyetmələr ilk baxışda sakit, sözə qulaq
asan, valideynlərinə tam tabe olan şəxs təsəvvürü
yarada bilər. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, o bütün
hisslərini daxilə qapayır və daxili özünütəhlil ilə
məşğuldur. Valideynlər belə övladlarına qarşı daha
diqqətli olmalıdırlar. Bunu valideyn nə vaxt və necə
etməlidir? Çox təəssüflə qeyd etməliyəm ki, yeniyetməlik
dövründə uşaqda qabarıq üzə çıxan bir çox
xüsusiyyətlər heç də o dövrdə formalaşan xüsusiyyətlər
deyil. Bu dövrdə yeniyetmədə müşahidə etdiyimiz bir çox
xüsusiyyətlərin kökü körpəlik dövründən başlayır. Belə
ki, körpəlik dövründə valideynin uşağa yanaşması, onlar
arasında olan münasibət gələcəkdə həm yeniyetmənin, həm
də valideynin bu dövrü daha uğurla, "ağrısız" keçməyinə
zəmin yaradır. Əgər körpəlik yaşlarından valideyn öz
övladı ilə səmimi, səmərəli münasibətlər qura
bilməyibsə, övladına bir şəxsiyyət kimi yanaşmayıbsa,
onda müstəqil olaraq düzgün qərarlar qəbul etmək, nəticə
çıxarmaq kimi bacarıqlar, obyektiv
özünüqiymətləndirmə formalaşdırmayıbsa, sözsüz ki,
gələcəkdə yeniyetməlik dövründə valideynlə yeniyetmə
arasında anlaşılmazlıqların olması və bu dövrün daha
çətin keçirilməsi labüddür.
 Körpə
yaşlarında uşaq daim öz valideynləri ilə ünsiyyətdə
olmağa can atır, onların diqqətini özünə cəlb etməyə,
rəğbətini, tərifini qazanmağa çalışır. Valideynlərlə
keçirdiyi zaman və bu zaman etdikləri ümumi
fəaliyyətlər, misal üçün birlikdə konstruktor yığmaq,
rəsm çəkmək onlar üçün ən əziz, ən çox istədikləri bir
məqam olur. Hər birimizin həyatında belə anlar olub və
uşaqlıqdan bu anları yada salıb onların həyatımızda necə
dərin iz buraxdığını yaxşı bilirik. Lakin çox təəssüf
ki, bir çox valideynlər bu məsələlərə bir o qədər önəm
vermirlər və bununla da övladlarının həyatında vacib
olan proseslərin formalaşmasına mənfi təsir etmiş
olurlar. Bu dövrdən fərqli olaraq yeniyetmə artıq
valideynləri ilə yox, öz həmyaşıdları ilə daha çox
ünsiyyətdə olmağa, sirlərini bölüşməyə, onların
rəğbətini qazanmağa çalışırlar. Məhz bu səbəbdən
valideynlərin körpəlik dövründən övladlarına daha
diqqətlə yanaşaraq dost münasibətlərini qura bilməsi hər
ikisi üçün gələcəkdə bir sıra problemlərin qarşısını
almağa böyük təsir göstərə bilər. Valideyn bu dövrdə
artıq uşağının hörmətini, etibarını qazanmalıdır. Bunu
xüsusilə ataların diqqətinə çatdırmağı vacib hesab
edirəm. Atalar övladlarının tərbiyəsində, inkişafında
mütləq yaxından iştirak etməlidirlər. Çox təəssüf ki,
bizim ailələrdə bu məsələyə yanaşma bir qədər fərqlidir.
Ailələrlə iş təcrübəmdə uşaqların ailədə tərbiyəsi ilə
ananın məşğul olmasının vacibliyi bir çox atalar
tərəfindən qeyd olunur. Lakin bu düzgün olmayan
yanaşmadır. Gələcəkdə oğlan yeniyetmələrlə daha çox
problemlər yaşana bilir. Ata ilə yeniyetmənin səmimi
ünsiyyəti onun üçün çox vacibdir. Bir məsələni də
burada vurğulamağı vacib hesab edirəm. Belə ki,
körpəlikdən həddindən artıq hər bir şeyin təsirindən
qorunan uşaqlar məhz yeniyetməlik dövründə hər hansı
mühitə düşdükdə onun təsirinə daha tez məruz qalırlar,
onun qoyduğu qaydaları qəbul edirlər. Buna görə də
uşaqları daim müxtəlif təsirlərdən sadəcə olaraq qorumaq
yox, onları bu təsirləri görməyi, yaxşını pisdən
ayırmağı, nəticə çıxarmağı, mənfi təsirlərə qarşı çıxış
etmək bacarığını formalaşdırmaq vacibdir. Valideynlər
körpəlik yaşlarından övladlarında dəyərlər sistemi
formalaşdırmalı, qarşılarına məqsəd qoyub ona necə nail
olmaq yollarını göstərməlidirlər. Bütün bunları
valideyn təzyiqlə yox, daim övladına dəstək, istiqamət
verərək etməlidir.
Hər hansı bir sahəyə maraq, öyüd-nəsihətlə deyil,
valideynin şəxsi nümunəsi ilə, fəaliyyət və davranışı
ilə formalaşdırılmalıdır. Qeyd olunanlarla bağlı bəzi
valideynlər deyə bilərlər: o qədər ailə tanıyıram ki,
ata alim, ana alim, yüksək mədəniyyətli, ancaq uşaq tam
onların əksidir. Bəli, təəssüf ki, belə hallar da az
deyil. Ancaq belə ailələrlə işlədikdə çox zaman məlum
olur ki, həmin uşaq heç də körpəlikdə valideynlərin
özləri ilə yaşamayıb və ya valideyn
mütəmadi olaraq ezamiyyələrdə olub, işdən mütəmadi
olaraq çox gec gəlib, evdə övladı ilə söhbət etməyə,
emosional ünsiyyət saxlamağa, bir-birilə öz hisslərini,
fikirlərini bölüşməyə heç vaxtları belə olmayıb. Belə
bir halda həmin uşaq kimdən və nədən nümunə götürüb
inkişaf etməlidir? Bu zaman artıq valideyn diqqətinə,
qayğısına ehtiyac sözsüz ki, uşaqda müəyyən
psixoloji keyfiyyətlərin formalaşmasında öz təsirini
göstərəcək. Uşaq körpəlikdən valideyninin mütəmadi
olaraq müxtəlif situasiyalarda necə hərəkət etməsini,
qərar verməsini görmək imkanına malik olmalıdır. Əgər
uşaq körpəlikdən demək olar ki, bunları görmürsə,
müşahidə etmirsə onun valideyni kim olursa-olsun, o məhz
valideynində olan yüksək mədəniyyətə, bacarıqlara necə
yiyələnə bilər? Burada bir vacib məqamı bir daha
vurğulamaq istərdim. Hər bir valideyn əgər gələcəkdə
yeniyetməlik dövründə övladının onunla səmimi olmasını,
hissləri ilə bölüşməsini istəyirsə, övladı ilə öz
hisslərini paylaşmağı, bölüşməyi bacarmalıdır və bunu
mütləq etməlidir. Gəlin düşünək: övladlarımızla
həqiqətən bunları edirikmi?
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq valideynlərə
aşağıdakıları məsləhət görmək istərdim:
*
Hər hansı bir hadisə baş verdikdə, ilk növbədə,
övladınızı axıradək dinləyin, həmin situasiya ilə bağlı
onun hansı hisslər keçirdiyini hiss etdiyinizi və
anladığınızı ona çatdırın.
*
Övladınız daim onun həyatı ilə maraqlandığınızı
(nəzarəti yox), emosional dəstəyinizi hiss etməlidir.
*
Yeniyetmə ilə ünsiyyət dialoq şəklində olmalıdır.
Valideyn övladı ilə bərabər mövqedə danışmalıdır.
*
Yadda saxlayın, yeniyetmə artıq öz hüquqlarını, bərabər
münasibətləri tələb edən bir şəxsiyyətdir. Onun
hüquqlarına hörmətlə yanaşın.
*
Yeniyetmənin hər bir probleminə qarşı diqqətli olun.
Sizin nöqteyi-nəzərinizdən kiçik görünə bilən hər hansı
bir problem yeniyetmə üçün tam əksinə ola bilər.
*
Övladınızla öz hisslərinizi, narahatçılıqlarınızı
bölüşün. Bəzən uşaqlar öz hisslərini verballaşdırmaqda
(sözlə ifadə etməkdə) çətinlik çəkirlər. Valideynlərin
bu cür yanaşması həm övladı ilə səmimi, yaxın münasibət
qurmağa, həm də yeniyetməyə öz daxili hisslərini ifadə
etməyə köməklik edəcək.
*
Yeniyetməyə müstəqil qərarlar qəbul etməkdə yardımçı
olun.
*
Yeniyetməyə qarşı irəli sürdüyünüz tələblər onun
imkanlarını aşmamalıdır. Əks halda onda aqressivlik,
inamsızlıq artacaq.
*
Övladınızı yeniyetməlik dövründən daha erkən vaxtlarda
müxtəlif dərnəklərə aparın, müxtəlif sahələrə maraq
yaradın (idman bölmələri-basketbol, şahmat, üzgüçülük və
s., rəqs, musiqi dərnəkləri). Belə etdikdə yeniyetməlik
dövründə övladınızın daha pozitiv qruplarda həmyaşıdları
ilə birləşmək imkanı artır.
*
Yeniyetməni ətrafınızda olan daha çox uğur qazananlarla
müqayisə etməyin. Belə etdikdə valideyn özünə qarşı
aqressiya yaradır, yeniyetmənin "məni"ni zəiflətmiş
olur, inamsızlıq, digərinə qarşı nifrət hissi yaratmış
olur.
*
Övladınızla hər hansı problemi müzakirə etdikdə yaranmış
situasiyada yeniyetmənin bütövlükdə şəxsiyyətinin deyil,
məhz hansısa davranışının sizin xoşunuza gəlmədiyini
söyləyin, hansı ki, düzəldilə bilər. Bunu valideyn
uşağa çatdırmalıdır.
*
Övladınıza hər hansı qadağa qoyduqda onlar çox
olmamalıdır, eyni zamanda çox sərt olmamalı və dəyişilə
bilən olmalıdır.
*
Hər bir valideyn bilməlidir ki, o və övladı fərqli
zamanlarda yaşayırlar.
*
Övladınız bilməlidir ki, siz onu onun özünə görə
sevirsiniz, yalnız əldə etdiyi nailiyyətlərə görə yox.
*
Valideyn yadda saxlamalıdır ki, hər bir insan istər
uşaq, istərsə də böyük, həyatda səhv edə bilər. Lakin
ən əsası bu səhvi görmək, müəyyən etmək, aradan
qaldırmaq və inkişaf etməkdir.Yeniyetməlik dövründə isə
uşağın orqanizmində baş verən dərin fizioloji
dəyişiklikləri nəzərə alsaq, onlara qarşı daha səbirli,
çevik, diqqətli olmağımız onlara daha çox fayda verə
bilər. |
