|
 İsveçin
paytaxtı Stokholmda Nobel Mükafatları Komitəsi ənənəyə
uyğun olaraq elm sahəsində 2013-cü il üzrə Nobel
mükafatı laureatlarının adlarını açıqlayıb. Bu barədə
Nobel Mükafatları Komitəsi məlumat yayıb. Hər il
oktyabrın ilk günlərində Nobel həftəliyi (7-14 oktyabr)
çərçivəsində tibb və fiziologiya, fizika, kimya,
ədəbiyyat üzrə laureatların adları açıqlanır.
Oktyabrın 7-də İsveç Nobel Mükafatları Komitəsi ilk
olaraq tibb və fiziologiya üzrə Nobel mükafatı
laureatlarının adlarını açıqlayıb. Tibb və fiziologiya
sahəsində ali mükafata Ceyms Rotman (ABŞ), Endi Şekman
(ABŞ) və Tomas Züdhof (Almaniya) layiq görülüb. Nobel
Mükafatları Komitəsi bəyan edib ki, alimlər
molekulların hüceyrə daxilində lazımi vaxtda və lazımi
yerə çatdırılması prinsiplərini kəşf ediblər. Hazırda
Amerikada işləyən alimlər hüceyrələrdə əsas nəqliyyat
mexanizmini müəyyənləşdiriblər. Hüceyrələrin öz
nəqliyyat sistemini necə təşkil etməsi, maddələri lazımi
nöqtələrə necə daşıması indiyədək məlum deyildi.
Məlumdur ki, hər bir hüceyrə molekulları istehsal və
nəql edir. Hüceyrə bu molekulları ətrafa vezikule
adlandırılan xüsusi örtüklər vasitəsi ilə göndərir. Bu
vaxta qədər maddələrin birbaşa öz ünvanlarına və dəqiq
çatdırılması mexanizmi elmə məlum deyildi. Bu mexanizm
hüceyrə daxilində maddələrin hərəkətini tənzimləyir. Bu
sistemin pozulması bir sıra immun, əsəb, eləcə də
şəkər xəstəliklərinin yaranmasına səbəb ola bilər.
C.Rotman və T.Züdhof hüceyrə daxilində molekulların
xüsusi örtüklər - vezikulelər vasitəsilə tutulması və
nəqli mexanizmlərini tədqiq ediblər. E.Şekman isə
hüceyrə daxilində molekulların nəqli üçün lazım olan
genləri tədqiq edib.
Nobel Mükafatları Komitəsi bildirib ki, alimlər hüceyrə
fiziologiyasında fundamental prosesləri müəyyən ediblər.
Bu kəşf orqanizmdə gedən bir sıra fizioloji prosesləri
qiymətləndirməyə imkan yaradıb.
***
Oktyabrın 8-də Nobel Mükafatları Komitəsi fizika
sahəsində ali elmi mükafata Böyük Britaniyadan olan
Peter Xiqqs (Peter Ware Higgs) və belçikalı Fransua
Enqleri (François Englert) layiq görüb. Alimlər
1960-cı ildə maddədə kütlənin əmələ gəlmə mexanizmini
izah edən nəzəriyyəni işləyib hazırlayaraq elmi
ictimaiyyətə təqdim ediblər. Alimlər 50 il əvvəl ilk
elementar hissəciklərdən birinin - "Hiqqs bozonu"nun
mövcudluğunu xəbər veriblər. Tam yarım əsrdən sonra
"Hiqqs bozonu" ötən il İsveçrədə CERN Elmi Mərkəzində
quraşdırılmış Böyük Adron Kollayderində aşkar olunub.
İsveç Kral Akademiyası bildirib ki, alimlər bəşəriyyətin
kütlənin subatom hissəciklərinin yaranmasını daha yaxşı
başa düşməsinə kömək edən mexanizmi kəşf etdiklərinə
görə ali elm mükafatına layiq görülüblər. İsveç Kral
Akademiyasının icraçı katibi Staffan Normark qeyd edib
ki, bu mükafat nəhəng nəticələr yaradan incə bir
məsələyə həsr olunub.
***
Oktyabrın 9-da İsveç Kral Akademiyası 2013-cü il kimya
sahəsində Nobel mükafatına amerikalı alimləri layiq
görüb. Amerikanın Stenford Universitetindən Maykl Levit
(əslən Cənubi Afrika Respublikası), Harvard
Universitetindən Martin Karplyus (əslən Avstriya) və
Cənubi Kaliforniya Universitetindən Arye Uorşel (əslən
İsrail) mürəkkəb kimyəvi sistemlərin kompüter
modelləşdirilməsi metodunu kəşf etdiklərinə görə ali elm
mükafatına layiq görülüblər. Onlar kimyəvi
proseslərin proqnozlaşdırılması üsulunu hazırlayıblar
ki, bu da yeni dərman preparatlarının yaradılmasının
əsasını qoyub. "Kimyəvi proseslərin dərindən başa
düşülməsi katalizatorları, dərmanları optimallaşdırmağa
imkan verir", - deyə İsveç Kral Akademiyası bildirib.
Akademiya əlavə edib ki, "bu gün kompüter kimyaçı üçün
təcrübə kolbası qədər vacib alətə çevrilib". Alimləri
Nobel mükafatına gətirən kəşf öz başlanğıcını 1970-ci
illərdən götürüb. O vaxtlar heç bir güclü hesablama
texnikasına malik olmayan alimlər ilk dəfə olaraq
kimyada molekulların modelləşdirilməsində kvant və
klassik yanaşmaları uzlaşdıra biliblər.
***
Oktyabrın 10-da ədəbiyyat sahəsində 2013-cü il Nobel
mükafatı laureatının adı açıqlanıb. Nobel Mükafatları
Komitəsindən verilən məlumata görə, ədəbiyyat üzrə
mükafata Kanada yazıçısı xanım Elis Munro (Alice Ann
Munro) layiq görülüb. İsveç Kral Akademiyası yazıçını
"müasir hekayə janrının ustadı" kimi qiymətləndirib. Öz
əsərlərində realizm prinsiplərinə əsaslanıb. Elis
Munro Nobel mükafatları tarixində (1901-2013) ədəbiyyat
sahəsində ali mükafata layiq görülmüş 13-cü qadındır.
Qeyd edək ki, oktyabrın 11-də sülh, 14-də iqtisadiyyat
üzrə qaliblərin adları açıqlanacaq. Bununla da İsveçdə
Nobel həftəliyi başa çatacaq.
2013-cü ilin laureatlarının mükafatlandırılması
mərasimi, hər il olduğu kimi, dekabrın 10-da Alfred
Nobelin anım günündə keçiriləcək. Qaliblərə mükafatın
təsisçisinin əksi təsvir olunmuş qızıl medal, diplom və
8 milyon İsveç kronu və ya 1,2 milyon ABŞ dolları
məbləğində pul mükafatı veriləcək. Qeyd edək ki,
mükafatlar 1895-ci ildə Stokholmda Alfred Nobelin
vəsiyyətnaməsi ilə qurulan fond tərəfindən təsis edilib.
|
Tibb və fiziologiya üzrə Nobel mükafatı
laureatları |
Ceyms Rotman (James E.Rothman)
1950-ci ildə ABŞ-ın Massaçusets ştatının
Xeyverxill şəhərində anadan olub. 1976-cı ildə
Harvard Tibb Məktəbində doktorluq elmi dərəcəsi
alıb. Massaçusets Texnologiya İnstitutunun
əməkdaşı olub, 1978-ci ildə Kaliforniyada
Stenford Universitetində hüceyrədaxili daşınma
sahəsində tədqiqatlara başlayıb. C.Rotman eyni
zamanda Prinston Universitetində, Memorial
Sloan-Kettering Cancer Institute-də və Kolumbiya
Universitetində çalışıb. 2008-ci ildən Yel
Universitetində tədqiqatlar aparır. Hazırda bu
universitetin professoru və hüceyrə
biologiyası kafedrasının müdiridir.
|
|
Endi Şekman (Randy W.Schekman)
1948-ci ildə Amerikanın Minnesota ştatının
Sent-Pol şəhərində anadan olub. Kaliforniya və
Stenford universitetlərində təhsil alıb. 1974-cü
ildə Artur Kornberqin (1959-cu ildə Nobel
mükafatına layiq görülüb) rəhbərliyi altında
çalışıb. 1976-cı ildə E.Şekman Kaliforniya
Berkli Universitetində fəaliyyətini davam
etdirib. Hazırda bu universitetin molekulyar və
hüceyrə biologiyası kafedrasının professorudur.
E.Şekman eyni zamanda Howard Hughes Medical
Institute-də tədqiqatlara rəhbərlik edir.
|
|
Tomas Züdhof (Thomas C.Südhof)
1955-ci ildə Almaniyanın Gettingen şəhərində
anadan olub. O, Gettingendə Georg-August-York
Universitetində oxuyub, 1982-ci ildə tibb üzrə
doktorluq elmi dərəcəsi alıb. Elə həmin il
neyrokimya sahəsində doktorluq işini müdafiə
edib. 1983-cü ildə ABŞ-ın Texas Cənub-Qərb Tibb
Mərkəzində tibb professorları Maykl Broun və
Cozef Qoldsteynin rəhbərliyi altında tədqiqatlar
aparıb. T.Züdhof 1991-ci ildə Howard Hughes
Medical Institute-nin əməkdaşı kimi fəaliyyət
göstərib. 2008-ci ildə Stenford Universitetinin
molekulyar və hüceyrə fiziologiyası kafedrasının
professoru təyin olunub. |
|
|
Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatları |
Maykl Levitt
1947-ci ildə Cənubi Afrika Respublikasında,
Pretoriya ştatında anadan olub. 1964-1967-ci
illərdə London Kral Kollecində oxuyub. Burada
fizika üzrə bakalavr diplomu alıb. 1974-cü ildə
Kembric Universitetinin molekulyar biologiya
kafedrasında elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayıb.
1979-1987-ci illərdə İsraildə Veysman
İnstitutunda dosent, 1980-1983-cü illərdə
fiziki-kimya şöbəsinin müdiri olub. 1987-ci
ildən Stenford Universitetinin tibb məktəbinin
struktur biologiya şöbəsinin professorudur.
|
|
Martin Karplyus
1930-cu ildə Avstriyanın Vyana şəhərində anadan
olub. 1950-ci ildə Harvard Universitetində
bakalavr elmi dərəcəsi alıb. Daha sonra iki dəfə
Nobel mükafatı laureatı Laynus Polinqlə
Kaliforniya Universitetində çalışıb. 1953-cü
ildə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi alıb.
1953-1955-ci illərdə Oksford Universitetində
işləyib. Elmi fəaliyyət sahəsi kvant kimyası və
nüvə spektroskopiyası olan alim hazırda
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Harvard
Universitetində fəaliyyət göstərir.
|
|
Arye Uorşel
1940-cı ildə İsraildə anadan olub. Xayfa
şəhərində Texnion Universitetinə daxil olan
A.Uorşel 1966-cı ildə kimya üzrə bakalavr elmi
dərəcəsi alıb. 1967 və 1969-cu illərdə Veysman
İnstitutunda magistr və fəlsəfə doktoru olub.
1970-1972-ci ildə Harvard Universitetində elmi
təcrübə keçib. O, daha sonra Kembric
Universitetində molekulyar biologiya
laboratoriyasında işləyib. A.Uorşel 1976-cı
ildən Cənubi Kaliforniya Universitetinin kimya
fakültəsində fəaliyyət göstərir. |
|
|
Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatları |
Piter Xiqqs
1929-cu ildə Böyük Britaniyanın Nyukasl
şəhərində anadan olub. O, London Kral Kollecini
bitirib. Fizika üzrə doktorluq dissertasiyasını
alim bu kollecdə müdafiə edib.
Daha sonra isə öz fəaliyyətini Edinburq
Universitetində davam etdirib. O bu
universitetdən istefaya çıxıb. London Kral
Cəmiyyətinin üzvüdür. P.Xiqqs 1960-cı illərdən
başlayaraq yapon fiziki Eitiru Nambunun (2008-ci
ildə Nobel mükafatı alıb) simmetriyanın spontan
pozulması konsepsiyasını inkişaf etdirib. O bu
konsepsiyanı ifrat keçiricilərə tətbiq edib.
|
|
Fransua Enqler
1932-ci ildə Brüsseldə anadan olub. O, 1955-ci
ildə Brüssel Açıq Universitetini
mühəndis-elektrik mexaniki ixtisası üzrə
bitirib. 1959-cu ildə Enqler bu universitetdə
fizika üzrə dissertasiya müdafiə edib.
1959-1961-ci illərdə Kornell Universitetində
çalışıb. 1998-ci ildən Brüssel Universitetinin
fəxri professoru seçilib. 2011-ci ildən
Kaliforniyadakı Çempen Universitetinin dəvət
olunmuş professorudur. O, eyni zamanda 1998-ci
ildən Təl-Əviv Universitetinin fizika və
astronomiya kollecinin professoru kimi fəaliyyət
göstərir. Alim əsasən statistik fizika, sahənin
kvant nəzəriyyəsi, kosmologiya sahələrində
ixtisaslaşıb. |
|
|
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı |
Elis Munro
1931-ci ildə Kanadanın Vingem şəhərində anadan
olub. Bədii ədəbiyyat sahəsində 3 dəfə Kanadanın
qubernatoru adına mükafat alıb. Kanadanın
Şimali Ontario Universitetində təhsil alıb.
O, Kanada ədəbiyyatının patriarxı hesab olunur.
E.Munro Nobel mükafatına layiq görülmüş ilk
Kanada yazıçısıdır. 2009-cu ildə lBuker»
beynəlxalq ədəbi mükafatına layiq görülüb.
2013-cü ilin yayında 82 yaşlı Munro ədəbiyyatı
tərk etdiyini bildirib. Onun sonuncu kitabı
ötən ilin payızında dərc olunmuş "Qiymətli
həyat" hekayələr toplusudur. |
| |
|
