|
Şagirdlərdə nitq mədəniyyətini necə inkişaf etdirməli?
Azərbaycan dili xalqımızın mənəvi sərvəti, dünya
azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli,
milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biridir.
Ana dilimiz həm də milli məfkurəmizin, şüurumuzun və
milli-mədəni dəyərlərimizin yaşamasını və inkişafını
təmin edən qüdrətli bir vasitədir. Hər bir azərbaycanlı
öz ana dilini sevir və onun dövlət dili kimi
işlənməsindən böyük fəxarət hissi keçirir. Dilə məhəbbət
həm də doğma vətənə, xalqa məhəbbətin, bağlılığın
təzahürüdür. Bu mənada dilə sevgi eyni zamanda
vətənpərvərlik duyğusunun təcəssümüdür.
Ana dilinə məhəbbətin əsasında isə onu dərindən bilmək,
mükəmməl nitq mədəniyyətinə yiyələnmək durur. Bu
mədəniyyət, məlum olduğu kimi, ilk növbədə, məktəbdə
formalaşdırılmalıdır.Təsadüfi deyil ki, son illər
ölkəmizin ümumi təhsil sistemində həyata keçirilən
məzmun islahatlarında şagirdlərin idraki, ilk növbədə
təhlil, tətbiq və dəyərləndirmə bacarıqlarının, nitq və
ünsiyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması əsas
hədəflərdən biri kimi götürülmüşdür. Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli
sərəncamı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan dilinin
qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun
istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət
Proqramı"nda da qeyd olunmuşdur ki, gənc nəslin ana
dilinə sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə olunması dövrün
əsas tələblərindən biri olaraq qalır. Bu baxımdan Dövlət
Proqramının əsas vəzifələrindən biri dil və nitq
mədəniyyətinin yüksəldilməsidir.
Fikrimizcə, bu gün şagirdlərdə dilimizə hörmət, nitq
mədəniyyətinin aşılanması, özünü ifadə edə bilmək
qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi ixtisasından asılı
olmayaraq bütün müəllimlər üçün həm başlıca vəzifə, həm
də şərəf işi olmalıdır. Lakin bu işdə əsas ağırlıq
ibtidai sinif və Azərbaycan dili-ədəbiyyat
müəllimlərinin üzərinə düşür.
Bütün bunları nəzərə alaraq mən şagirdlərdə dilimizə
məhəbbət hissinin artırılmasına, onların nitq və
ünsiyyət mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsinə xüsusi
diqqət yetirirəm.
Məlum olduğu kimi, uşağın nitqinin inkişafı üç
istiqamətdə gedir. Birinci istiqamət uşağın söz
ehtiyatının get-gedə zənginləşməsi, yeni sözlər öyrənib
bu sözlərdən istifadə etməsini təşkil edir.
İkinci istiqamət nitqin fonetik cəhətdən inkişaf etməsi,
yəni uşağın səsləri düzgün tələffüz etmək bacarığının
inkişaf etdirilməsidir. Bu bir tərəfdən səsləri düzgün
eşitmək, digər tərəfdən isə düz tələffüz etməkdə ifadə
olunur.
Üçüncü istiqamət isə uşağın nitqinin getdikcə
təkmilləşdirilməsini əhatə edir.
Məktəbə daxil olmaqla uşağın nitqində böyük
dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər nəticəsində I
sinif şagirdinin təxminən 3500-4000 söz ehtiyatı olursa,
IV sinifdə söz ehtiyatı artaraq 5000 sözə çatır. Bütün
bunlar, əlbəttə, aparılan tədris, təlim-tərbiyə işləri
nəticəsində baş verir. Uşağın yaxşı, sərbəst, zəngin,
ifadəli nitqə yiyələnməsi üçün müəllim bu istiqamətlərin
üçünə də ciddi diqqət yetirməlidir. Lakin təcrübədə
bəzən bunun əksinə rast gəlinir. Belə ki, müəllimlər çox
vaxt uşaqlarla söz ehtiyatını artırması istiqamətində iş
aparır, onlarda nitqin məzmunluluğuna, anlaşıqlı, rəvan,
ifadəli olmasına o qədər də fikir vermirlər. Bu isə
məsələyə birtərəfli yanaşma olub uşaqlarda nitqin
inkişafına o qədər də müsbət təsir göstərmir. Uşağın
nitqini inkişaf etdirmək üçün hər şeydən əvvəl onlara
səsləri və sözləri düzgün tələffüz etmək bacarığı
aşılamaq lazımdır. Bu, düzgün nitqin əsas əlamətlərindən
biridir. Səsləri və sözləri düzgün ifadə etməyən adamın
söz ehtiyatı nə qədər zəngin olsa da və o, qrammatik
cəhətdən nə qədər mükəmməl danışsa da nitqi aydın
olmayacaqdır. Nitqin aydınlığı düzgün nitqə verilən əsas
tələblərdən olduğu üçün müəllim hələ kiçik yaşlardan
uşaqlarda nitqin fonetik cəhətini, səsləri və sözləri
düzgün tələffüz etmək vərdişlərini inkişaf etdirməlidir.
Ona görə də şagirdlərdə nitqin inkişafı üzrə iş
apararkən bu cəhətə xüsusi diqqət yetirirəm. Təbii ki,
hər bir uşağın öz fərdi xüsusiyyətləri olduğu kimi,
ailədən gələn irsi qabiliyyətləri və qavraması da burada
əsas rol oynayır.
Ünsiyyət mədəniyyəti başlıca olaraq nitq əsasında
yaranıb formalaşır. Eyni zamanda ünsiyyət mədəniyyətinin
inkişafı bilavasitə uşaqlarda dil və intellektin
formalaşması ilə paralel gedir və biri digərinin
inkişafını şərtləndirir. Təcrübə göstərir ki, uşaqlarla
ünsiyyətdə yetərli dərəcədə sərbəstliyə önəm verilərsə,
bu zaman uşaqların özünü ifadə etməsi kifayət qədər
qabarıq şəkildə büruzə verir.
Nitqin fonetik cəhəti inkişaf etdirilərkən üç cəhətə
xüsusi fikir verilməlidir. Birincisi, uşaqlar ana
dilinin bütün səslərini və sözlərini düzgün tələffüz
etməyi öyrənməlidirlər. Bunun üçün bir sıra yollar
vardır. Bu yollardan birincisi uşaqlara tərkibində
tələffüzü çətin olan sözləri seçmək və təkrar
etdirməkdən ibarətdir. Nitqin fonetik cəhətini inkişaf
etdirməkdə önəmli məsələlərdən biri də uşağın tələffüz
ediləcək səsləri düzgün eşidə bilməsidir. Uşaq
bir-birinə yaxın olan səsləri, sözləri fərqləndirməyi və
aydın qavramağı bacarmalıdır.
Nitqin inkişafı istiqamətində aparılan belə işlər
gələcəkdə məktəblilərin şifahi və yazılı nitqinin
formalaşmasına müsbət təsir göstərir, onlar savadlı
nitqə yiyələnirlər.
Şagirdlərin nitq qabiliyyətinin inkişafına müsbət təsir
göstərən cəhətlərdən biri də verilən hər hansı bir
tapşırığın onlar tərəfindən şifahi olaraq ifadə
olunmasıdır. Bu zaman şagirdlərdə nitqin ardıcıllığı,
məntiqliyi formalaşır. Ədəbi əsərlərin təhlili, hər
hansı bir hadisənin, əhvalatın məntiqi ardıcıllıqla
təsvir olunması da şagirdlərdə, xüsusən yuxarı
siniflərdə, nitq mədəniyyətinin formalaşmasına müsbət
təsir göstərir.
Dərs zamanı öz fikirlərini ifadə etmək üçün şagirdə
verilən sərbəstlik də onların nitq mədəniyyətinin
formalaşmasına önəmli təsir göstərir.
Bu zaman şagird öz intellektini ifadə etmək üçün
istənilən formanı seçə bilir.
Günay HACIYEVA,
Bakıdakı R.Nəsirov adına 111 nömrəli tam orta məktəbin
müəllimi |
