|
 *
Uşaq saatlarla kompüterdə, telefonda olan oyunlarla
oynayır, televiziyada sevimli filmlərinə baxır və
yorulmur. Lakin bu rahat "sakitləşdirici" vasitələrin
çox zərərli tərəfləri var. Uşağın bu vasitələrdən
saatlarla istifadə etməsi onun sinir sisteminə mənfi
təsir edir, bu texniki vasitələrdən çox çətin aradan
qaldırıla bilən asılılıqlar yaranır.
* Ailə üzvlərinin (ana, ata, baba, nənə və s.) uşaqlara
fərdi yanaşmaları və tələbləri eyni olmalıdır. Ailə
üzvləri uşaqla bağlı olan narazılıqlarını onun yanında
müzakirə etməməlidirlər. Belə situasiyalar baş verdikdə
uşaqlarda nevroz halları müşahidə olunur.
* Məktəbə getməmişdən əvvəl valideyn usağa həm oxumağı,
həm də yazmağı öyrətdiyindən məktəbə getdikdə ona
digərləri ilə bərabər oxumaq və yazmaq maraqsız olur, o
artıq bunları bacarır.
Hər bir valideyn övladını ilk dəfə məktəbə apararkən
narahatçılıq keçirir. Onu "Görəsən, məktəb həyatı
xoşuna gələcəkmi", "Dərslərini vaxtında yerinə yetirə
biləcəkmi", "Həvəslə oxuyacaqmı", "Yoldaşları ilə
ünsiyyəti necə olacaq" kimi suallar çox düşündürür. Bu
məsələlər xüsusilə bağçaya getməyən uşaqların
valideynləri üçün daha aktual olur. İlk öncə, birinci
sinif şagirdlərində ən çox müşahidə olunan problemləri
diqqətə çatdırmaq istərdik. Bunlar aşağıdakılardır:
- Şagirdin özünü idarə etməsi, ixtiyari diqqəti çox
zəifdir, tez-tez bir işdən digər işə keçir.
- Uşaq öyrəşib ki, ona daim nəzarət etsinlər, buna görə
də ən sadə tapşırıqların, fəaliyyətlərin öhdəsindən
müstəqil gələ bilmir. Bu hal daha çox həddindən artıq
qayğı göstərilən uşaqlarda müşahidə olunur.
- Şagird 45 dəqiqə hərəkətsiz bir yerdə otura bilmir.
- Uşaq daha çox oyuncaqları ilə oynamağa meyillidir.
Kitab oxumağa, yazı yazmağa marağı yoxdur.
- Məktəbə getməmişdən əvvəl valideyn usağa həm oxumağı,
həm də yazmağı öyrətdiyindən məktəbə getdikdə ona
digərləri ilə bərabər oxumaq və yazmaq maraqsız olur, o
artıq bunları bacarır.
- Uşağın emosional, ünsiyyət sahəsində problemləri var,
sinif yoldaşları ilə tez-tez konfliktləri olur.
Bütün bu problemlər, sözsüz ki, həll olunan
problemlərdir. Lakin çox zaman valideyn problemlərin
kökünü müəyyən edə bilmədiyi üçün daha çox səbəbi
uşağın məsuliyyətsizliyində, bacarıqsızlığında,
səhlənkarlığında görür. Bəzən isə bunun tam əksinə
olaraq uşaqda və ya öz yanaşmasında deyil, yalnız
müəllimdə və ya bütövlükdə təhsil proqramında görür.
Təəssüflə qeyd etmək istərdik ki, müasir zamanda
valideynlər uşaqları ilə səmərəli ünsiyyətə çox az vaxt
ayırırlar və ya övladları ilə ünsiyyəti düzgün
qurmurlar. Bir çox problemlərin kökü də məhz buradan
yaranır. Biz bilirik ki, uşağın emosional şəxsi sferası
körpə yaşlarında əsasən formalaşmış olur. Bu yaşlarda
uşağın emosional şəxsi sferasının düzgün inkişafı, ilk
növbədə, valideynləri ilə münasibətindən, onların
yanaşmalarından asılıdır. Bu dövrdə yaranan problemləri
sonralar aradan qaldırmaq daha çətin olur.
Valideynlərin həddindən artıq məşğulluğu, həddindən
artıq gərginlikləri onlara övladları ilə səmərəli
ünsiyyət qurmağa mane olur. Bu vəziyyət daha çox iri
şəhərlərdə - meqapolislərdə müşahidə olunur.
Müasir zamanda kiçikyaşlı uşaqlara mənfi təsir edən
daha bir faktor isə texnologiyalar - kompüter, telefon
və televiziyadır. Uzun illər ailələrlə iş təcrübəmiz onu
göstərir ki, bu texnologiyalar həm valideyn, həm də
uşaq üçün rahat əyləncə vasitəsinə çevrilib. Uşaq
kompüter qarşısında əyləşdikdə, telefonda oyun oynadıqda
və ya televiziyada öz sevimli cizgi filmlərini seyr
etdikdə valideyni narahat etmir, ətrafı dağıtmır.
Beləliklə, bu texnologiyalar valideyn üçün uşağı
sakitləşdirən bir vasitəyə çevrilir. Uşaq saatlarla
kompüterdə, telefonda olan oyunlarla oynayır,
televiziyada sevimli filmlərinə baxır və yorulmur. Lakin
bu rahat "sakitləşdirici" vasitələrin çox zərərli
tərəfləri var. Valideynlər bilməlidirlər ki, bu yolla
özləri üçün yaratdıqları rahatlıqlar sonra onları və
övladlarını çox böyük problemlərlə üz-üzə qoyacaq.
Uşağın bu vasitələrdən saatlarla istifadə etməsi onun
sinir sisteminə mənfi təsir edir. Uşaqlarda bu texniki
vasitələrdən çox çətin aradan qaldırıla bilən
asılılıqlar yaranır. Digər tərəfdən, uşaq böyüdükdən
sonra valideyn ona müəyyən qadağalar qoyduqda bu
onların arasında böyük konfliktlərin yaranmasına gətirib
çıxarır.
Valideynlərin övladlarına düzgün olmayan daha bir
yanaşmasını da qeyd etmək istərdik. Bir çox valideynlər
arzusunda olduqları, lakin nail ola bilmədikləri
uğurları övladlarının əldə etməsinə çalışırlar. Məsələn,
ata uşaq ikən yaxşı pianoçu və ya şahmat üzrə dünya
çempionu olmaq istəyib, lakin heç vaxt buna nail ola
bilməyib. Şagird məktəbə getdikdə valideyn uşağın
özünün marağını, istəyini nəzərə almadan onu piano
çalmağa və ya şahmat oynamağa məcbur edir, halbuki
uşağın bunlara heç bir marağı yoxdur. Lakin valideyn
elə hesab edir ki, onun artıq həyat təcrübəsi var və o
dəqiq bilir ki, bunlar onun övladı üçün çox vacibdir.
Valideynlər tərəfindən düzgün olmayan digər bir yanaşma
da övladlarının qarşısında həddindən artıq yüksək
tələblərin qoyulmasıdır. Məsələn, nə olursa-olsun,
əlaçı olmalısan. Lakin valideynlər bilməlidirlər ki,
böyüklər tərəfindən qoyulan tələblər uşağın fərdi
psixoloji imkanlarına uyğun olmalıdır. Uşaq nəyi isə
məcburi etdikdə gec-tez onun inkişafında öz təsirini
göstərir: ya təlim nəticələrində, ya da şəxsi emosional
sferada. Şagird valideyn tərəfindən qoyulan tələbləri
həyata keçirə bilmədikdə onun özünü qiymətləndirməsi
aşağı düşür, özündən narazılıq artır.
Bir mühüm məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdik.
Şagirdin məktəbdə aldığı qiymətlərə valideyn də, onun
özü də çox həssas yanaşırlar. Bir çox valideynlər
tərəfindən şagirdin aldığı qiymət onun bütün
şəxsiyyətinə verilən qiymət kimi başa düşülür və şagird
də bunu belə qəbul edir. Onda belə bir fikir formalaşır:
"Əgər mən "iki" almışamsa, deməli, pisəm". Hər bir
valideyn və müəllim tərəfindən dərsdə verilən qiymətin
mahiyyəti şagirdlərə düzgün çatdırılmalı və qəbul
etdirilməlidir. Şagird bilməlidir ki, qiymət yalnız hər
hansı bir mövzunu və ya bölməni nə dərəcədə yaxşı və
zəif bilməsinin göstəricisidir, onun şəxsiyyətinin
qiymətləndirilməsi demək deyil.
Bir sıra problemlərin yaranmasının qarşısını almaq
məqsədilə övladları birinci sinfə gedən valideynlərə
aşağıdakıları tövsiyə edərdik:
1. Övladınızla birlikdə gün rejimi qurun və ona
sistematik olaraq əməl etməyə çalışın. Səhər övladınızı
bir qədər erkən yuxudan oyadıb məktəbə rahat yola salın.
Şagirdin gec oyanıb tələsik, gərgin vəziyyətdə məktəbə
hazırlaşmasındansa rahat, sakit hazırlaşıb məktəbə
getməsi həm sizə, həm də ona daha çox fayda verər.
2. Övladınız məktəbdən qayıtdıqda onu səmimi, xoş
sözlərlə qarşılayın. "Bu gün neçə qiymət almısan"
əvəzinə "Məktəbdə günün necə keçdi", "Hansı maraqlı
hadisələr baş verdi" kimi suallarla müraciət edin.
3. Övladınızın məktəbə mütləq səhər yeməyi yeyərək
getməsinə nail olun. Bir çox valideynlər səhər
övladlarının heç nə yemək istəmədiklərindən
şikayətlənirlər. Yaxşı olar ki, səhər nə yemək
istədiyini axşamdan onunla birlikdə planlaşdırasınız.
4. Övladınız məktəbdən qayıtdıqda ona 1,5-2 saat
istirahət verin. Yaxşı olar ki, o bu müddətdə yatsın.
Daha sonra oxu və yazı dərsləri ilə ardıcıllıqla məşğul
olun. Məsələn, əvvəl ana dili (oxu), sonra riyaziyyat,
daha sonra ingilis dili, rəsm və s. Bir dərsə yarım
saatdan çox vaxtın ayrılmaması məsləhətdir. Hər
dərsarası uşaqla birlikdə 15-20 dəqiqə aktiv istirahət
edin.
5. Birinci sinif şagirdinin həftədə yalnız 2 dəfə 15-20
dəqiqə ərzində kompüterdən istifadə etməsinə icazə
verin. Bunu onunla əvvəlcədən razılaşdırın.
6. Tapşırıqları yerinə yetirərkən övladınızı daim
nəzarət altında saxlamayın və ya əksinə, tam sərbəst
buraxmayın. Övladınızın nəyisə yerinə yetirə bilmədiyi
işi onun əvəzinə etməyin və ya əksinə, öhdəsindən gələ
bilmədiyi üçün onu tənqid etməyin, "sən heç vaxt bunu
edə bilmirsən", "sən bacarıqsızsan" və s. kimi ifadələr
işlətməyin. Hər iki hal uşaq üçün çox zərərlidir. Bu cür
hallarda uşaqda özünəinamsızlıq, qorxu formalaşır,
daxilən belə bir fikir yaranır ki, "mən bunu heç vaxt
bacarmayacağam", "mən bacarıqsızam, onsuz da heç nəyə
nail olmayacağam". Ev tapşırıqlarını yerinə yetirərkən
valideyn şagirdi öz sualları ilə tapşırıq üzərində
düzgün istiqamətdə düşünməyə yönəltməlidir, ona hər
hansı bir çətinlikdə dəstək göstərdiyini nümayiş
etdirməlidir.
7. Övladınızla dərslərin yerinə yetirilməsi zamanı olan
ünsiyyətdən əlavə onun istədiyi hər hansı bir
məşğuliyyətə də vaxt ayırın.
8. Övladınız birinci sinfə getməmişdən əvvəl daha çox
onun idrak proseslərinin - yaddaş, diqqət, təfəkkür,
qavrama və emosional şəxsi sferasının inkişafına xüsusi
diqqət yetirin.
9. Övladınızı yalnız dərslərdə aldığı yüksək qiymətlərə
görə yox, hər hansı bir müsbət fəaliyyətinə (tapşırığı
əvvəlkinə nisbətən daha düzgün, tez yerinə yetirməsinə,
xəttinin əvvəlkinə nisbətən daha yaxşı olduğuna və s.)
görə tərifləyin.
10. Ailə üzvlərinin (ana, ata, baba, nənə və s.)
uşaqlara fərdi yanaşmaları və tələbləri eyni
olmalıdır. Ailə üzvləri uşaqla bağlı olan
narazılıqlarını onun yanında müzakirə etməməlidirlər.
Belə situasiyalar baş verdikdə uşaqlarda nevroz halları
müşahidə olunur.
11. Gecə şagirdin erkən yatması vacibdir.
Ümid edirik ki, bu tövsiyələrə əməl edilməsinin sizin
uşağınızla olan münasibətlərinizin düzgün istiqamətdə
qurulmasına faydası olacaq.
Bahar KƏRİMOVA,
Bakı Avropa Liseyinin psixoloqu |
