|
Amerikalı nobelçi alim öz kəşfi ilə yüz minlərlə insanın
həyatını xilas etmişdir
 XX
əsrdə elmin müxtəlif sahələri üzrə diqqətəlayiq kəşflərə
imza atılmışdır. Fiziologiya və tibb sahəsində əldə
olunmuş nailiyyətlərdən danışanda dünyada ilk dəfə
insanlar üzərində sümük iliyinin köçürülməsi
əməliyyatlarını həyata keçirmiş amerikalı
həkim-transplantoloq Edvard Donnall Tomas yada düşür.
Onun həyat və elmi karyerası uzunsürən mübarizələr,
saysız-hesabsız çətinliklər, təzadlar, bəzən də
sarsıntılarla zəngin olmuşdur. Lakin elmi araşdırmaları
ilə dövrünün ən məşhur alimlərini belə təəccübləndirə
bilmiş Tomas bir an geri çəkilməmiş, özünün yaratdığı
tədqiqatçı qrupla tibb elmində yeni istiqamətin əsasını
qoymuşdur.
Uşaqlıq və gənclik illəri
Edvard Donnall Tomas (Thomas Edward Donnall) 1920-ci il
martın 15-də Amerikanın Texas ştatının Mart
şəhərciyində anadan olmuşdur. Onun atası həkim idi.
Edvard Tomas orta məktəb illərində xüsusi qabiliyyəti
ilə yaşıdlarından seçilməmişdir. O özü bu barədə
sonralar Nobel Mükafatları Komitəsi üçün yazdığı
tərcümeyi-halında qeyd etmişdir: "Oxuduğum sinif 15
şagirddən ibarət idi. Mən hətta bu kiçik qrupda heç də
qabiliyyətli şagird deyildim".
Tomas 1937-ci ildə Ostindəki Texas Universitetinə daxil
olmuşdur. O, burada kimya və kimya texnologiya fənnini
öyrənmişdir. Universitetin ilk semestr imtahanlarını
Tomas uğurla vermişdir. Lakin yuxarı kurslarda oxuyarkən
onun diqqəti əsasən elmi tədqiqatlara yönəldiyindən
semestr imtahanlarına hazırlaşmaq bir qədər çətinlik
yaratmışdır. Çünki Tomas dərslərdən əlavə, həm də
dərindən aludə olduğu tədqiqatlarına pul toplamalı idi.
Universitetdə oxuduğu bütün illərdə Tomas demək olar ki,
bir çox iş yerlərini dəyişmişdir. Maliyyə vəziyyəti
tədqiqatlar aparmağa imkan vermirdi. Buna görə də o,
rast gəldiyi hər bir təsadüfı işdən ikiəlli yapışardı.
O, gələcək həyat yoldaşı Marti Doroti ilə də Texas
Universitetinin yeməkxanasında ofisiant işləyərkən tanış
olmuşdur. Bu tanışlıq onların ailə qurması ilə
nəticələnmişdir. Onların 3 uşağı anadan olmuşdur. Marti
Doroti heç ağlına da gətirə bilməzdi ki, universitetin
jurnalistika ixtisasını yarımçıq qoyaraq ərinin elmi
tədqiqatlarına qoşulacaq və bununla da gələcəkdə onun
ali elmi mükafat qazanmasında payı olacaq. Marti
Doroti Tomasın istəyi ilə yerli tibb mərkəzlərinin
birində 2 illik laborator-texnik kursu keçərək tibbi
araşdırmalara qoşulmuşdur. E.Tomas 1941-ci ildə
bakalavr, daha iki il sonra isə magistr dərəcəsi
almışdır. 1943-cü ildə Harvard Tibb Məktəbinə daxil olan
Tomas 1946-cı ildə tibb doktoru elmi dərəcəsi almışdır.
"Qorxunc əməliyyatlar"
 Edvard
Tomas hələ Harvardda oxuduğu illərdə sümük iliyi və
leykemiya xəstəlikləri ilə maraqlanmağa başlamışdır. O,
1955-ci ildə Kolumbiya Universitetinin filialı olan
Bassett Mary Imogene hospitalında baş həkim təyin
olunmuşdur. O bu hospitalda ölümcül miqdarda radiasiya
dozaları alan, sonradan isə sümük iliyi köçürülməklə
xilas edilən gəmiriciləri tədqiq etməyə başlamışdır. O
vaxtlar sümük iliyi transplantasiyası əməliyyatı
keçirmiş bütün pasiyentlər gəmiricilərin üzərində
aparılmış tədqiqatlar gedişində rast gəlinməmiş
infeksiya və ya immun sistemi xəstəlikləri nəticəsində
ölürdü. Tomas model sistem kimi itlərdən istifadə
etməyə başlamışdır. 1963-cü ildə o öz
laboratoriyasını Siettl ştatına köçürmüşdür.
Edvard Tomas sümük iliyi transplantasiyası sahəsində öz
elmi tədqiqatlarına hələ 50-ci illərdə başlamışdır. O
zaman orqan köçürülməsi birmənalı qəbul olunmurdu. Çünki
əməliyyatın nəticələrini təsəvvür etmək mümkün deyildi,
buna görə də çoxlarına qorxunc gəlirdi. Bir çox
pasiyentlərin immun sistemi ya köçürülmüş sümük iliyini
rədd, ya da ki, immun sisteminə malik sümük iliyi
böyrəkləri, ciyərləri və xəstənin digər orqanlarını məhv
edirdi. Həkimlərin çoxu hesab edirdi ki, sümük iliyinin
köçürülməsi heç vaxt təhlükəsiz olmayacaq. Lakin Tomas
uğur əldə edəcəyinə inanır və inadkarlıqla bu problem
üzərində axtarışlarını davam etdirirdi. Baxmayaraq ki,
öz pasiyentlərini böyük təhlükə altında qoymasına dair
çoxsaylı irad və tənqidlərlə üzləşirdi.
 Tomas
müsahibələrinin birində demişdir: "Mənim iki yaxşı
xüsusiyyətim var. Birincisi, mən inadkaram və həmişə öz
işlərimi davam etdirirəm. İkincisi isə mən həmişə özümə
birgə işləmək üçün lazım olan adamları tapmağı bacarıram".
1955-ci ildə doktor Cozef Ferrebinin dəvəti ilə Tomas
Kolumbiya Universitetinin Nyu-Yorkdakı tibb
xəstəxanasında işə düzəlmişdir. Tomas öz komandası ilə
birlikdə insanlar üzərində sümük iliyi transplantasiyası
sahəsində tədqiqatlara başlamışdır. Tədqiqatlar eyni
vaxtda itlər üzərində də aparılırdı. İtlər üzərində
aparılmış tədqiqatlar daha çox fundamental əhəmiyyət
kəsb edirdi. Çünki əldə olunmuş müsbət nəticələr
insanlar üzərində əməliyyatlar aparılmasına yol açırdı.
Tomas sonralar xatırlayırdı: "Soyuq qış günləri bizim
tədqiqatlarımızın sonrakı gedişinə dərindən təsir
göstərmişdir. Fundamental anlayışların bir çoxunun əsası
məhz bu illərdə qoyulmuşdur. Bizim həkim və tibb
bacılarından ibarət komandamız öz işinə sədaqətli və
əzmkar idi. Biz doğrudan da aradan qaldırılması
getdikcə çox çətin olan problemlərlə üzləşirdik".
Doğrudan da Tomasın komandası ciddi problemlərlə
qarşılaşmışdır. Amerikanın federal hökuməti 1972-ci
ildə Tomasın Siettldəki laboratoriyasının bağlanması
barədə qərar qəbul etmişdir. Tibb məktəbinin dekanlığı
ilə aparılmış danışıqlar gedişində Tomasın komandası
sümük iliyi sahəsində aparılmış tədqiqatlarda bir sıra
mütərəqqi nəticələr əldə olunduğunu sübuta yetirməyə
çalışmış və buna qismən də nail ola bilmişdir. Nəticədə
Tomasın laboratoriyası üçün tibb mərkəzinin
zirzəmisində kiçik bir otaq ayrılmışdır. Tomasın
həmkarları bu zirzəmidə iki il ərzində çox gərgin
tədqiqatlar aparmışdır.
Tomas Ferrebi ilə birlikdə şüa və kimya terapiya
vasitəsi ilə leykemiya xəstələrini müalicə etməyə cəhd
etmişdir. Köçürülmüş sümük iliyi bir neçə xəstədə həyati
əlamətlər göstərmişdir, lakin onlardan heç biri 100
gündən artıq yaşamamışdır. Bir sıra digər çoxsaylı
cəhdlər də uğursuzluqla nəticələnmişdir. Köçürülmüş
hüceyrələr xəstənin orqanizmi tərəfindən rədd edilmişdir.
Bütün bu uğursuzluqlardan sonra Tomas geri çəkilməli idi...
Lakin o bu barədə fikirləşmirdi. O, inadkarlıqla
köçürülmüş sümük iliyinin yaşaması üçün yeni
eksperimentlər qoymağa başlamışdır. Novator həkim bu
məsələyə bir daha 12 ildən sonra qayıtmışdır. O, tibb
bacıları, texniklər və həkimlərdən ibarət yeni qrup
yaratmışdır. İlk vaxtlarda həyatlarının son günlərini
yaşayan xəstələr üzərində tədqiqatlar aparılmışdır.
Tomas qeyri-adi addım ataraq pasiyentlərinin bütün
zəruri ehtiyaclarının təmin olunmasını, onlara qulluq
göstərilməsini öz üzərinə götürmüşdür. Bir sıra
prosedurları Tomas özü yerinə yetirirdi. Bütün səylərə
baxmayaraq, xəstələrin əksəriyyəti ölmüşdür, lakin
onlardan bəziləri sağ qalmışdır. Aparılmış əməliyyatlar
gedişində üzə çıxmış orqanların uyğunsuzluğu probleminin
aradan qaldırılması yönündə ilk müsbət nəticələr Tomasın
işlərinin uğurlu məcrada inkişafına imkan yaratmışdır.
1975-ci ildə Edvard Tomas "The New England Journal of
Medicine" jurnalında sümük iliyi transplantasiyasına
dair iki məqalə dərc etdirmişdir. Məqalələrdə heyvanlar
üzərində aparılmış əməliyyatların insanlar üzərində
uğurlu tətbiqinin mümkünlüyündən bəhs olunurdu.
E.Tomas 100 xəstədən 13-nün sağaldığını xəbər vermişdir.
Leykemiyalı xəstələrin 60 faizinin sağalması isə
Tomasın komandasının böyük uğuru idi.
Ağır xəstəliyin müalicəsində əsl inqilab
1969-cu ildə Tomas öz komandası ilə sümük iliyinin
köçürülməsi üzrə ilk əməliyyat aparmışdır. O, əməliyyat
üçün xəstənin doğma qardaşının sümük iliyindən istifadə
etmişdir. Həkimlər 8 il sonra analoji əməliyyat
aparmışdılar, bu dəfə isə xəstə ilə qohumluq əlaqəsində
olmayan donorun sümük iliyindən istifadə olunmuşdur. Bu
uğur 11 milyon sümük iliyi donorunun verilənlər
bazasının formalaşdırılmasına imkan vermişdir.
Edvard Tomas sümük iliyi transplantasiyası sahəsində
"pioner" hesab olunur, məhz onun hazırladığı metod
leykemiya kimi ağır xəstəliyin müalicəsində əsl inqilab
yaratmışdır. Bu metod sayəsində pasiyentlərin sağ qalma
faizi 0-dan 90 faizə qədər yüksəlmişdir. Alimin keçmiş
həmkarlarının birmənalı qeyd etdikləri kimi, Tomasın
kəşfi bütün dünyada yüz minlərlə insanın həyatını xilas
etmişdir. Tomas öz tədqiqatlarına başladığı illərdə
həkimlər transplantasiyaya ən son cəhd kimi baxırdılar.
Pasiyentlər çox təhlükəli əməliyyatdan sonrakı
ağırlaşmalardan əziyyət çəkirdilər və onların sağ qalma
ehtimalı çox aşağı idi.
1975-ci ildə Tomas həmkarları ilə birlikdə Fred
Xatçinson Onkologiya Tədqiqatları Mərkəzinə köçmüşdür.
Burada onlar üçün xeyli əlverişli şərait var idi.
Tezliklə Tomas və onun həmkarları İsveçdəki Tibb Mərkəzi
ilə əməkdaşlıq əlaqəsi qura bilmişdir. Fred Xatçinson
Onkologiya Tədqiqatları Mərkəzində doktor Tomasın
rəhbərliyi və novator həkimlərin iştirakı ilə minlərlə
insan leykemiya xəstəliyindən müalicə olunmuşdur.
Tomas pasiyentin xəstə sümük iliyini radiasiyanın
ölümcül dozaları və kimyəvi terapiya üsulları ilə
dağıtmaqla və sonradan ona sağlam ilik maddəsi
yeritməklə xəstəni sağaltmaq kimi riskli addım atırdı.
Məqsəd qanın xərçəngdən təmizlənməsinə və immun
sisteminin funksiyasının tam bərpa olunmasına nail
olmaq idi.
Tomas uzaqgörən idi və apardığı tibbi araşdırmaların
uğur qazanacağına ürəkdən inanırdı. Və bu inam sonda ona
və komandasına dünya şöhrəti qazandırmışdır.
1990-cı ildə Edvard Tomas tibb professoru Cozef Müreylə
birlikdə fiziologiya və tibb sahəsində "xəstəliklərin
müalicəsində orqan və hüceyrələrin transplantasiyasına
dair" kəşfə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
Gözlənilməz
zəng
Edvard Tomas bir gün fiziologiya və tibb sahəsində Nobel
mükafatına layiq görüləcəyini heç vaxt gözləmirdi. Ali
mükafat, məlum olduğu kimi, pasiyentlər üzərində kliniki
araşdırmalar aparan həkimlərə deyil, fundamental elmi
nəticələrə nail olan alimlərə verilir. Edvard Tomas ali
mükafat alması barədə ilk xəbəri 1990-cı il səhər
03:40-da almışdır. Gecəyarısı olan telefon zəngini Tomas
zarafat kimi qiymətləndirmişdir. Lakin Nyu-Yorkdan olan
reportyor israrla Tomasa ali mükafata layiq
görüldüyünü bildirmiş və ondan sümük iliyinin
transplantasiyası barədə müsahibə verməsini xahiş
etmişdir. "Mən çarpayımda oturaraq 5 dəqiqə ərzində
jurnalistə onu maraqlandıran suallara cavab verməli
oldum. Yoldaşım isə yarıyuxulu halda "siz nə edirsiniz,
gecəyarısı müsahibəyə necə razılıq verdiniz" deyərək
mənə etiraz etdi. Mən ona "bu reportyor deyir ki, mən
Nobel mükafatına layiq görülmüşəm" dedim. O isə yorğun
halda "bu, yaxşıdır" deyərək başını örtməklə tezliklə
yarımçıq qalmış yuxusuna davam etməyə cəhd etdi. Lakin
bir saniyə sonra o, çarpayıda oturaraq "Nə? Sən nə dedin?"
deyə qışqırırdı!". Gecəyarısı Tomas ailəsinə olan
telefon zəngləri səhərə qədər davam etmişdi. Ailə gələn
zənglərə cavabları çatdıra bilmirdi. Nyu-York polisi
alimin telefon zənglərinə niyə cavab verməməsinin
səbəbini öyrənmək üçün onun evinə təşrif buyurmuşdur.
Edvard Tomas Stokholma ali mükafatın təqdim olunması
mərasiminə həyat yoldaşı və üç övladı, eləcə də bir neçə
əməkdaşı ilə birlikdə getmişdi.
Qeyd edək ki, Edvard Tomas bütün Nobel mükafatını
işlədiyi Siettldəki doğma instituta xərcləmişdir.
Nobel mükafatına layiq görüldüyünü eşidəndə ilk növbədə
tibb bacısına minnətdarlıq etmişdir
Fred Xatçinson Elmi-Tədqiqat Onkologiya İnstitutunun
direktoru, Vaşinqton Universitetinin professoru Frederik
Appelbaum yaxından tanıdığı, uzun illər birlikdə
çalışdığı alimi belə xarakterizə etmişdir: "Don (Donnall)
qeyri-adi, çox ağıllı, dərin yaddaşa və hafizəyə malik
idi. O, hər şeyə maraq kəsilərdi. Sizin üzərində
işlədiyiniz hər hansı məsələ onun üçün maraqlı görünsə,
o dərhal yanınıza gələr və sizdən dərs almağı belə özünə
rəva görərdi. O, çox sakit idi, həmkarlarına geniş
diskussiyalar aparmağa imkan verərdi. Öz ətrafında gözəl
rəhbərlik aurası yaratmışdı. O danışanda hamı qulaq
asmalı idi. Həmkarlarının əsaslandırılmış arqumentlərini,
səliqə ilə yazılmış rəylərini maraqla gözdən keçirərdi.
Səliqəsiz ifadələr, yerində deyilməmiş arqumentlər onun
üçün qeyri-məqbul idi. Olduqca təvazökar idi və
həmkarları, dostları, eləcə də tanışları tərəfindən
təriflənməsinə heç vaxt imkan verməz, onların sözlərini
kəsərdi. O, həmişə başqalarının xidmətlərini
qiymətləndirməyə çalışardı.
Onun karyerasında iki mühüm cəhət özünü aydın göstərirdi.
Birincisi, Don doğrudan da sümük iliyi transplantasiyası
ideyasına inanırdı və bu yolda hər şeydən, hətta evindən
belə keçməyə hazır idi. Digər onkoloji mərkəzlərin
daha geniş kliniki proqramlar inkişaf etdirdikləri bir
vaxtda, Don bütün səylərini Fred Xatçinson Elmi-Tədqiqat
Onkologiya Mərkəzində sümük iliyi transplantasiyasına
yönəltmişdir. Onun komandasına qəbul olunan hər bir yeni
işçi bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirdi. Onun
karyerasında ikinci mühüm cəhət xəstələrə yanaşma,
transplantasiyanın çətinliklərinin dərk olunması ilə
bağlı idi. Transplantasiyadan sonra bir çox xəstələr
infeksion xəstəliklər, mədə-bağırsaq pozğunluqlarından
əziyyət çəkirdilər. Tomas öz komandasına elə işçilər
götürürdü ki, onlar adıçəkilən problemlərin aradan
qaldırılmasında xəstələrə peşəkar xidmət göstərə
bilsinlər. Dona görə, bütün bunlar transplantasiyanın
uğurla nəticələnməsini şərtləndirən amil idi. O
eşidəndə ki, Nobel mükafatına layiq görülüb, ilk növbədə,
işə qaçaraq əldə etdiyi elmi uğurda böyük töhfəsi olan
tibb bacısına öz dərin minnətdarlığını çatdırmışdır".
Qayğıkeş müəllim, dost, həmkar...
Edvard Tomas elmi karyerası ərzində bir neçə qiymətli
kitab yazmışdır. "Aplastik anemiya" (1978), "Sümük iliyi
köçürülməsinin sərhədləri: embrional hematopoiesis"
(1991), "Hüceyrə transplantasiyası hematopoietic" (1999-cu
il, Stiv Forman və Karl Blum ilə birlikdə) kitabları ona
tibb aləmində şöhrət qazandırmışdır.
Edvard Tomas Vaşinqton Universitetində müəllimlik
fəaliyyəti ilə məşğul olmuş və Fred Xatçinson Elmi-Tədqiqat
Onkologiya İnstitutunda (Fred Hutchinson Cancer Research
Center) çalışmışdır. O, 1974-cü ildə Xatçinson
mərkəzinin ilk direktoru seçilmişdir. Hazırda bu mərkəz
dünyada xərçəng xəstəliklərinin müalicəsi ilə məşğul
olan ən böyük elmi tədqiqat institutlarından biridir.
1982-ci ildə Tomas Amerika Milli Elmlər Akademiyasının
üzvü seçilmişdir. 1990-cı ildə Vaşinqton Universitetinin
fəxri tibb professoru adına və milli elm medalına layiq
görülmüşdür. 1990-cı ildə Fred Xatçinson Elmi-Tədqiqat
Onkologiya İnstitutunun direktoru vəzifəsindən istefa
verən Tomas 2002-ci ildə təqaüdə çıxmışdır.
Təxmini hesablamalara görə, təkcə 2012-ci ildə bütün
dünyada sümük iliyi transplantasiyası üzrə 65 min
əməliyyat aparılmışdır. Tomasın ilk uğurlu
əməliyyatlarından keçən müddət ərzində 1 milyon sümük
iliyi köçürülmüşdür.
"Don Tomas həmişəlik bütün dünyada sümük iliyinin
transplantasiyasının atası kimi tanınacaq, lakin Fred
Xatçinsondakı keçmiş həmkarları onu dost, həmkar, hami
və pioner kimi tanıyacaqlar", - deyə elmi-tədqiqat
mərkəzinin prezidenti Lari Kori demişdir. Həmkarları
onu qayğıkeş müəllim kimi xatırlayırlar. O, tələbələrinə,
tabeliyində olan işçilərə qarşı olduqca qayğıkeş
münasibəti və diqqətcil olması ilə seçilmişdir. Olduqca
səxavətli və həm də tələbkar olan Tomas tələbələrinə
işləmək üçün müxtəlif mövzular verər, fikirlərini,
gəldikləri qənaətləri dinləyərək onları
istiqamətləndirərdi.
Alim Don-kiçik, Cefri və Eleyn adlı üç övladı, 8 nəvə-nəticəsi
ilə son günlərində Texas ştatında yaşamışdır. Bir
vaxtlar övladları da valideynlərin işlədiyi mərkəzdə
onunla çiyin-çiyinə işləmişlər. Həyat yoldaşı Marti
Doroti 2000-ci ildə mətbuata verdiyi açıqlamada "biz öz
işimizlə məşğul olmağı çox sevirik. Başqa bir işlə
məşğul olmağı və başqa cür yaşamağı isə təsəvvürümüzə
belə gətirə bilmirik" demişdi.
Novator alim, həkim-transplantoloq 2012-ci il oktyabrın
20-də 92 yaşında ürək çatışmazlığından vəfat etmişdir.
...Doktor Tomasın bütün dünya üzrə on minlərlə xəstəsi
olmuşdur. Alim həyatının son günlərində belə keçmiş
xəstələrini bir-bir xatırlayırdı. Tomas əməliyyatlar
gedişində dünyasını dəyişmiş xəstələrinin adlarını
səhvsiz çəkə bilirdi. 2012-ci ilin payızında onun
keçmis xəstələri öz ehtiramlarını çatdırmaq və onlar
üçün əziz bir insanın xatirəsini yad etmək üçün dünyanın
dörd yanından Texasa axışmışdılar. Bu insanlar
ölümcül xəstəlikdən xilas olmuşdular, öz ailələrinə,
qohumlarına qovuşmuşdular. Onların arasında yaşlılar,
uşaqlar var idi. Bu insanlar yenidən dostlar qazanmış və
öz karyeralarını bərpa etmişlər. Onlar ümidsizliyə
qapıldıqları vaxtda onları ruhdan düşməyə qoymamış,
onlara yaşamaq üçün yeni ruh vermiş bir insana - doktor
Edvard Tomasa minnətdarlıq edirdilər. Onlar "Sağ olun,
doktor Don!" deyə öz ehtiramlarını bildirirdilər.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV
Məqalədə Nobel Mükafatları Komitəsinin, Britaniya
Ensiklopediyasının, Fred Xatçinson Elmi-Tədqiqat
Onkologiya İnstitutunun materiallarından istifadə
olunmuşdur. |
