|
Dünyanın təhsil potensialı onun inkişafının əsasını
təşkil edir. Əldə olunmuş bütün nailiyyətlər təhsil
sahəsindəki irəliləyişlərin nəticəsi kimi meydana
çıxmaqla özünü göstərir. Parlaq gələcək bu günün təhsil
sütunları üzərində qurulur. Elmin, təhsilin
nailiyyətlərinə əsaslanaraq formalaşır. Ulu öndər Heydər
Əliyevin təbirincə demiş olsaq, "Gələcək bilikli, elmli
insanların çiyinlərində qurulacaqdır". Müstəqillik
yolunda addımlayan Azərbaycanın inkişafında təhsil
önəmli yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin dediyi kimi, "Təhsil Azərbaycanın
davamlı inkişaf strategiyasının ən önəmli
istiqamətlərindən biridir... Azərbaycanın gələcək
inkişafı məhz təhsillə bağlıdır". Bu vaxta qədər təhsilə
cəmiyyətin prioritet sahəsi kimi baxılması, onun
islahatyönümlü fəaliyyət sahəsinə çevrilməsi məhz bu
zərurətdən irəli gəlir.
Təhsil cəmiyyətin döyünən nəbzi, həyatı kimi hər zaman
diqqət mərkəzində saxlanılmaqla ona qayğı göstərilir.
Artıq neçə illərdir ki, respublikamızda təhsil
işçilərinin sentyabr konfranslarının keçirilməsi bir
ənənəyə çevrilmişdir. Hər il müəllimlər sentyabr
konfransına toplaşaraq görülmüş işləri təhlil edir,
dəyərləndirir, növbəti il üçün vəzifələrini
müəyyənləşdirir və onların həlli yolları barədə fikir
mübadilələri aparırlar.
Bu il də Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 15
avqust 2013-cü il tarixli əmrinə əsasən təhsil
işçilərinin 2013-cü il sentyabr konfranslarının
keçirilməsi nəzərdə tutulur. 2013-2014-cü dərs ilində
ümumi təhsil sahəsində qarşıda duran vəzifələri müzakirə
etmək və mövcud problemlərin həllinə yönəlmiş
inkişafyönümlü tədbirlər müəyyənləşdirmək məqsədilə iki
gün davam edəcək həmin konfranslarda birinci gün plenar
iclasının keçirilməsi, orada rayon (şəhər) təhsil şöbəsi
(idarəsi) müdirlərinin "2012-2013-cü dərs ilinin
yekunları və qarşıda duran vəzifələr" mövzusunda
məruzələrinin dinlənilib müzakirə olunması, ikinci gündə
isə metodik bölmə iclaslarının təşkili planlaşdırılır.
Bu konfranslarda nələrin daha çox diqqət mərkəzində
saxlanılması, müzakirə obyektinə çevrilməsi tövsiyə
olunur?
Məlum olduğu kimi, artıq təhsil islahatlarının
başlandığı vaxtdan 14 ilə yaxın bir zaman keçir. Bu
müddətdə təhsilin, demək olar ki, bütün sahələrində
müvafiq dəyişikliklərin aparılması onun hansı məzmunda
və istiqamətlər üzrə həyata keçirildiyini aydın şəkildə
göstərir. Xüsusilə ümumi təhsil sahəsində maddi-texniki
bazanın möhkəmləndirilməsi, yeni məzmunun və
texnologiyaların yaradılması, müəllim kadrlarının
hazırlanması sahəsindəki tədbirlər bilavasitə görülmüş
işlərdən və onların keyfiyyət səviyyəsindən xəbər verir.
Son illərdə icbari ümumi təhsilin həyata keçirilməsində,
yeni tipli tədris müəssisələrinin yaradılmasında,
məktəbyaşlı uşaqların təhsillə əhatə olunması üçün
təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsində, təhsil
sahəsi üzrə sosial-iqtisadi inkişaf planlarının,
islahatla bağlı müvafiq proqramların hazırlanmasında
ardıcıl addımlar atılır. Təhsil sahəsində çalışanlar
üçün seminarların, müşavirələrin, konfransların təşkili,
digər nazirliklər, idarə, beynəlxalq humanitar və yerli
ictimai təşkilatlarla müvafiq istiqamətlər üzrə
əlaqələrin inkişaf etdirilməsi ümumi təhsil sahəsinin
dinamik inkişafını təmin edir.
Eyni zamanda xüsusi istedada malik uşaqların yaradıcılıq
potensialının yüksəldilməsi, Azərbaycan dövlət uşaq
müəssisələrindən uşaqların ailələrə verilməsi və
alternativ qayğı üzrə Dövlət Proqramının icrası
istiqamətində fəaliyyət planlarının reallaşdırılması,
ali məktəblərə tələbə qəbulunun nəticələri ilə bağlı
vəziyyətin təhlil edilib müvafiq təkliflərin
hazırlanması istiqamətində işlər aparılır, yeni təhsil
proqramlarının (kurikulumların) tətbiqi istiqamətlərində
müvafiq tədbirlər həyata keçirilir, şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi mexanizmlərinin
yaradılması istiqamətində işlər davam etdirilir.
Ümumtəhsil məktəbləri üçün 139 adda dərslik və müəllim
üçün metodik vəsait 4 milyon nüsxədən yuxarı tirajla
nəşr olunmuşdur. Bu dərsliklər II, IV, VI, VIII, IX və
X sinifləri əhatə edir. VI sinif dərslikləri ilk
dəfədir ki, yeni təhsil proqramları (kurikulumları)
əsasında hazırlanmışdır.
Eləcə də yeni təhsil proqramlarının (kurikulumların)
tətbiqini səmərəliləşdirmək və keyfiyyətini yüksəltmək
məqsədilə müəllim hazırlığı sahəsində tədbirlər həyata
keçirilmiş və bu gün də həmin tədbirlər davam
etməkdədir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, təhsil islahatlarından irəli
gələn vəzifələr kimi hər bir bölgədə təhsil
müəssisələrinin, o cümlədən, bütövlükdə təhsil
şöbəsinin, heç şübhəsiz, gördüyü işlər vardır və
sentyabr konfranslarında bu işlərin səmərəli və
keyfiyyətli olması baxımından təhlili verilməli,
irəliləyişlər və geriləmələr aydın şəkildə göstərilməli,
onları doğuran səbəblər açıqlanmalı, təkliflər,
vəzifələr müəyyənləşdirilməlidir.
Ölkəmizdə ümumi təhsil cəmiyyətin formalaşmasında
həlledici rol oynayan bir pillə kimi inkişaf etdirilir.
Müasir zamanda onun məqsəd və vəzifələri cəmiyyətin
ehtiyac və tələbatlarına uyğun olaraq dəyişir. Təhsil
qanununda göstərilir ki, "Ümumi təhsil təhsilalanların
fiziki və intellektual inkişafına, zəruri biliklərə
yiyələnməsinə, onlarda sağlam həyat tərzinə və sivil
dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün
formalaşmasına, milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət
hissinin aşılanmasına, ailə, cəmiyyət, dövlət və ətraf
mühit qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəyyən
edilməsinə imkan yaradır" ("Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu. Bakı, "Hüquq ədəbiyyatı"
nəşriyyatı, 2009, səh 27).
Bu xüsusiyyətlər bizdən Azərbaycanda təhsilin yeni
fəlsəfəsinə aid müddəaları mənimsəməklə yanaşı, həm də
vəzifələrimizi, onlara uyğun olaraq fəaliyyət
istiqamətlərimizi müəyyənləşdirməyi tələb edir.
Bu gün ümumi təhsilin prioritet problemlərindən biri
kimi onun yeni məzmununun tətbiqi istiqamətində işlər
aparılır, yeni təhsil proqramları (kurikulumları)
tətbiq olunur. Artıq altıncı ildir ki, bu proses davam
etməkdədir. Daha konkret demiş olsaq, bu il əvvəlki
siniflərin davamı kimi VI sinifdə yeni təhsil
proqramları (kurikulumları) tətbiq olunacaqdır. Bu, iki
istiqamətdə çətinliklərin yaranması ilə nəticələnə
bilər. Əvvəla,VI sinifdə ümumi tarix, fizika, biologiya,
coğrafiya fənləri ilk dəfə tədris olunduğundan
müəllimlərin bu baxımdan problemləri yarana bilər. Ona
görə də bu fənlər üzrə təhsil proqramlarının
(kurikulumların) xüsusiyyətləri ətrafında fikir
mübadiləsinin təşkil olunması məqsədəuyğun hesab edilir.
İstər plenar iclasdakı məruzədə və istərsə də
metodbirləşmə rəhbərlərinin yığıncağında bu fənlərin
fəlsəfəsi, məzmun, struktur xüsusiyyətləri, eləcə də
həmin fənlər üzrə kurikulumların strukturuna daxil olan
hər hansı məsələnin geniş müzakirəsi təşkil olunmalı və
müəllimlərin peşəkarlığının inkişafında faydalı ola
biləcək təkliflər verilməlidir.
İkinci, çətinlik V sinifdən başlayaraq tədris olunan
fənlərin VI sinifdə davam etdirilməsi ilə bağlı yarana
bilər ki, buna da təbii proses kimi yanaşılmalıdır. Belə
ki, fənnin bütün siniflər üçün ümumi cəhətləri olduğu
kimi, sinfin səviyyəsindən, standartların və resursların
müxtəlifliyindən asılı olaraq müəllimin, eləcə də bu
məsələyə cavabdeh olan hər hansı təhsil mütəxəssisinin
fəaliyyətindəki fərqli yanaşmaların olması istisna
edilmir. Ona görə də fənlər üzrə təhsil proqramlarının
(kurikulumların) xüsusiyyətləri ilə bağlı təlim
kurslarından keçmiş müəllim və metodistlərin məruzə və
çıxışlarının dinlənilməsi, onun ətrafında işgüzar
müzakirələrin aparılması təklif olunur. Bu zaman
aşağıdakı məsələlərin diqqət mərkəzində saxlanılması
zəruri hesab edilir:
*
fənn üzrə təhsil standartları, onların xüsusiyyətləri;
*
fənn üzrə inteqrasiyanın özünəməxsus cəhətləri və təlim
prosesində onun nəzərə alınması;
*
fənn üzrə strateji yanaşmalar: iş forması və təlim
üsulları, müəllimin fəaliyyətini planlaşdırması (illik
və gündəlik planların hazırlanması və ondan istifadə);
*
məzmun standartlarının şərh olunması;
*
qiymətləndirmə mexanizmləri və onlardan təlim, tədris
prosesində istifadə edilməsi.
Əgər nəzərə alınsa ki, fənlər üzrə yeni təhsil
proqramlarının (kurikulumların) tətbiqindən o qədər də
çox vaxt keçməyib və bu sənədlər üzərində iş zamanı I-V
siniflərlə bağlı müəyyən təkliflərin müzakirə olunmasına
ehtiyac yaranır, o zaman həmin müzakirələrin keçirilməsi
və müvafiq təkliflərin ümumiləşdirilməsi tövsiyə olunur.
Yeni təhsil proqramlarında (kurikulumlarda) fənlər
üzrə təlimin məzmunu standartlarla ifadə olunur.
Məzmunun bu formada verilməsi bir neçə cəhətdən
əhəmiyyət daşıyır. Əvvəla, siniflər üzrə verilmiş məzmun
standartları müəyyən tələblər qismində şagirdlərin ümumi
inkişafını addım-addım izləməyə imkan verir. İkinci,
standartın (nəticənin) verilməsi və ona nail olmaq üçün
forma, vasitə və üsuldan ibarət olan strateji
fəaliyyətin seçilməsi, onunla işləyən şəxsə (müəllim,
dərslik müəllifi və b.) bu məsələ ilə bağlı
səlahiyyətlərin verilməsi təhsildə demokratikləşdirmə
prinsipinin nəzərə alınmasından irəli gəlir. Bu
standartlar ilə işləyən müəllim və ya digər şəxsin
standartı reallaşdırmaq üçün imkan və şəraitə uyğun
strategiya müəyyənləşdirilməsinə imkan yaranır.
Ona görə də yeni təhsil proqramlarından
(kurikulumlardan) istifadə edən müəllimdə ilkin olaraq
standartlarla işləmək bacarığının formalaşdırılması,
özünün illik təqvim - tematik planını hazırlayarkən
standartlara, mövcud resurslara yaradıcı yanaşması tələb
olunur.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, y
eni pedaqogika müəllimin təşkilatçılıq, təlim,
periseptiv, kommunikativ (ünsiyyət), suqqestiv
(təlqinedici), tədqiqatçılıq və elmi-idraki
qabiliyyətlərinin olmasını tələb edir. Yeni təhsil
konsepsiyası, müasir təhsil proqramları (kurikulumları)
isə müəllimlərdə tədqiqatçılıq qabiliyyətini ön plana
çəkir, subyektiv bacarıqları yüksək qiymətləndirir.
Yeni təhsil proqramları (kurikulumları) ilə işləyən
müəllim bütün fəaliyyəti boyu məntiqi və yaradıcı
yanaşma tərzi ilə özünün orijinal konstruktiv və
yaradıcı pedaqoji nümunələrini meydana qoya bilər. İlkin
təcrübələr göstərir ki, dərsləri yalnız bu yolla
quru, sxematik, cansıxıcı təsir dairəsindən çıxarmaq,
onu maraqlı bir prosesə çevirmək mümkündür.
Müəllim nəinki elmi anlayışların, çalışma və
tapşırıqların seçilməsində, o həm də pedaqoji
texnologiyaların müəyyənləşdirilməsində, tətbiq
olunmasında yaradıcı yanaşma tərzi ilə peşəkarlıq
nümayiş etdirməli, dərs dediyi şagirdlərinin marağına
səbəb olan fəaliyyət nümunəsi göstərməlidir.
Sentyabr konfranslarında, xüsusən bölmələrin işində
müəllimlərin fənlər üzrə təhsil proqramları
(kurikulumları) üzərində işlə bağlı qarşılıqlı təcrübə
mübadilələrinin təşkil olunması, praktik nümunələr
üzərində şərhlərin aparılması tövsiyə olunur. Eyni
zamanda şagirdlərin inkişafını izləməyə imkan
yaratmayan, onların yaş səviyyələrinə uyğun
fəaliyyətlərini qurmaqda çətinlik yaradan standartlarla
bağlı qənaətlərin ümumiləşdirilməsi, onların
təkmilləşdirilməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsi
baxımından əhəmiyyətli hesab edilir.
Bu gün təlim prosesinin daha səmərəli qurulmasında mühüm
vasitələrdən biri kimi, dərslik aparıcı rol oynayır.
Ümumiyyətlə, dərslik təhsilin məzmununu ifadə edən əsas
komponentlərdən biri hesab edilir. Ənənəvi olaraq
dərslik özünün yeganə məlumat mənbəyi olmaq statusunu
uzun illər saxladığından ondan istifadə edənlər də
dərsliyə dəyişilməz standart kimi yanaşmaqda davam
edirlər. Son dövrlərdə dərsliklərlə bağlı vahid standart
tələblər ətrafında müzakirələrin aparılması məhz bu
səbəblə bağlıdır. Mahiyyət etibarı ilə dərslik müəllif
və ya müəlliflər qrupu tərəfindən orijinal prinsiplər
əsasında hazırlanan və özünəməxsus sistemi olan standart
tələblərə nail olmaqda texnoloji vasitə kimi çıxış edən
vəsaitdir. Bütün bunlarla yanaşı, həm də nəzərə
alınmalıdır ki, şagirdə verilən hər bir resursun, o
cümlədən dərsliyin elmi-metodik cəhətdən düz olması
təkzibolunmaz bir həqiqətdir.
Nəticəyönümlü təhsil sistemində standartların qəbul
olunması və onun reallaşmasının zəruriliyi monitorinq və
qiymətləndirmənin həmin standartlar əsasında
aparılmasını tələb edir. Bu zaman bütün istifadə olunan
vasitələr, o cümlədən dərsliklər standartlara nail
olmaqda müəllimin yardımçısına çevrilir. Müəllim
standart tələblərə çatmaq üçün öz sinif şəraitinə və
şagirdlərinin səviyyələrinə uyğun olaraq resursların, o
cümlədən dərsliyin imkanlarını araşdırır. Ona yaradıcı
yanaşmaqla nələri isə əlavə, yaxud əvəz edə bilir. Bu
gün informasiyaların bolluğu, informatlaşma prosesinin
baş verdiyi bir zamanda dərsliyin yeganə məlumat mənbəyi
kimi funksiyasını dəyişməkdə davam etməsi təbiidir.
Təhsildə kompetensiyaların formalaşdırılmasının
zəruriliyi, standartlaşma prosesinin yaranması
istər-istəməz müəllimin həmin standartların tələbinə
uyğun nəticələrə gəlməsini və bu zaman mövcud resurslara
yaradıcı yanaşmasını tələb edir. Variativ dərsliklərin
meydana gəlməsi və genişlənməsi də məhz bu səbəblə izah
olunur.
Sentyabr konfranslarının bölmə iclaslarında dərsliklərlə
işi qurarkən bu fikirləri nəzərə almaları,
fəaliyyətlərini standartların tələbinə uyğun daha
yaradıcı şəkildə təşkil etmələrı müəllimlərə tövsiyə
olunmalıdır.
İslahatların həyata keçirildiyi hazırki şəraitdə
müəllimləri daha çox maraqlandıran məsələlərdən biri
yeni təlim strategiyalarıdır. "Təlim strategiyası -
təhsil prosesində istifadə olunan forma, metod, üsul və
vasitələrin məcmusudur" (Ümumi təhsil məktəblərinin
I-IV sinifləri üçün fənn kurikulumları. Bakı, "Təhsil",
2008, səh. 468).
Bu gün təlim strategiyaları anlayışı ilə yanaşı, həm də
"təlim texnologiyaları" anlayışı da işlənir. "Təlim
texnologiyası - didaktik sistemin prosessual tərkib
hissəsidir". "Pedaqoji texnologiya isə planlaşdırılmış
təlim nəticələrinə nail olan prosesin təsviridir"
(Педагогические
технологии: Учебное пособие для студентов
педагогических специальностей / Под общей ред.
В.С.Кукушина Москва; ИКЦ "Март"; Ростов Н/Д:
Издательский центр "Март",
2004,
стр. 5-6).
Bölmə iclaslarında elmi anlayış kimi yeni pedaqogikaya
gəlməkdə olan, normativ-hüquqi sənədlərimizdə işlənən
bir sıra belə pedaqoji terminlər ətrafında müzakirələri
genişləndirmək də olar. Lakin başlıca məsələ
müəllimləri yeni təlim strategiyaları ilə işləməyə
istiqamətləndirməkdən, onların bu texnologiyalardan
şüurlu şəkildə istifadə etmələrinə nail olmaqdan
ibarətdir.
Müəllimlərlə söhbətlər, müzakirələr onu göstərir ki,
onların əksəriyyəti fəal təlim anlayışını qruplarla iş
forması kimi başa düşürlər. Bu isə ona gətirib çıxarır
ki, onlar bütün fəal təlim nümunələrini qruplarla iş
formasında hazırlayır və təqdim edirlər. Əslində isə
fəal təlim müəllim ilə şagirdin əməkdaşlığı şəraitində
qurulan təlim prosesidir. Belə şəraitdə yalnız
qruplarla iş formasından deyil, həm də fərdlərlə,
cütlərlə və kollektivlə iş formalarından da istifadə
olunur. Ona görə də fəal təlim şəraiti yaratmaq istəyən
hər bir müəllim onun üçün müəyyən olunmuş pedaqoji
tələbləri düzgün bilməli və ondan yerində istifadə
etməyi bacarmalıdır.
Dərs də təlimin əsas təşkilat forması kimi müəllimlərin
istifadə etdiyi təlim texnologiyalarından biridir.
Fənlər üzrə yeni təhsil proqramlarında (kurikulumlarda)
bu ehtiyac nəzərə alınmaqla orada dərsin məzmun və
strukturuna aid tövsiyələr və dərs planı nümunələri
verilmişdir. Eləcə də pedaqoji mətbuatda müəllimlərin öz
təcrübələrinə əsasən hazırladıqları dərs nümunələri çap
olunmuşdur. Lakin buna baxmayaraq, dərs təlimin təşkili
forması kimi həmişə müzakirə obyekti olaraq
qalmaqdadır.
Ənənəvi olaraq pedaqoji mənbələrdə, xüsusən metodik
ədəbiyyatlarda dərsin məzmunu, strukturu, mərhələləri
konkret olaraq verilməklə onları öz fəaliyyətində
gözləmək müəllimlərə tövsiyə olunurdu. İnzibati təhsil
sistemində xarakterik yanaşma tərzi kimi buna həmişə
məqbul bir təcrübə kimi baxılmışdır. Müşahidələr
göstərir ki, həmin təcrübə bu gün də davam etməkdədir.
Hətta fəal təlimin təşkili formalarından, xüsusən
dərsdən bəhs edən mütəxəssislərimiz demokratik bir
təhsil sisteminin qurulduğu hazırkı şəraitdə dərs
texnologiyasını dəyişməz, standart bir forma kimi
müəllimə təqdim edirlər. Belə bir yanaşma tərzi
kompetensiyaların və təhsil standartlarının
reallaşdırılmasını qarşıya məqsəd qoyan təhsil
sistemində müəllimin strategiyalar hazırlamaqda
yaradıcılıq imkanlarını məhdudlaşdırır, onları qəlibə
salır.
Demokratik prinsiplər əsasında qurulan təhsil sistemində
onun təşkili formalarından biri kimi dərsin
funksiyaları koqnitiv (idraki) xarakter alır. Müəllimin
yaradıcı fəaliyyətinin müqabilində qeyri-standart bir
forma daşımağa başlayır. Qeyri-standartlıq müasir dərsin
əsas atributlarından biri kimi dəyərləndirilir.
Müşahidələr göstərir ki, məqamına görə dərs-müzakirə,
dərs-ekskursiya, dərs-konfrans və s. kimi qeyri-standart
dərs formalarından istifadə olunması təcrübəsi
yaranmaqda davam edir. Bölmə iclaslarında bu məsələlərə
münasibət bildirilməsinə ehtiyac vardır.
Əslində isə planlaşdırılaraq həyata keçirilən dərs
təhsilimizin tarixi boyu müəllimin imkanları daxilində
qurulan yaradıcı fəaliyyət nümunəsi olmuşdur. Qabaqcıl
müəllimlər öz zəngin təcrübələrinə istinad edərək
orijinal dərs nümunələri yaratmışlar. Onlara təklif
olunan standart modelləri şagird marağının tələbinə
uyğun olaraq daha təkmil formaya salmaqla
genişləndirmişlər. Belə təcrübələr həmişə müsbət
qarşılanmışdır. Bu gün də onu davam etdirmək səmərəli
təcrübə kimi dəyərləndirilir və müəllimlərə həmin
istiqamətdə tövsiyələrin verilməsi faydalı hesab edilir.
Plenar və bölmə iclaslarında şagird fəaliyyətlərinin
qiymətləndirilməsi məsələlərinin müzakirə obyektinə
çevrilməsi, xüsusilə aşağıdakı məsələlər ətrafında
təkliflərin verilməsi də qiymətləndirmə fəaliyyətinin
təkmilləşdirilməsi baxımından faydalı bilinir.
Məlum olduğu kimi, ölkəmizin təhsil sistemində şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi siyasətinin
formalaşdırılması istiqamətində xeyli iş aparılmışdır.
İlk növbədə, normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılması
ilə bağlı hökumətin 2006-cı ildə təsdiq etdiyi
"Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin
Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" sənədində "Ümumi
təhsil sistemində şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi"nə dair tələblər müəyyənləşdirilmiş,
2009-cu ildə isə "Azərbaycan Respublikasının ümumi
təhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası" qəbul
olunmuşdur. Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ildə təsdiq
etdiyi "Ümumi təhsilin dövlət standartları və
proqramları (kurikulumları)" sənədində isə təlim
nailiyyətlərinin (nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və
monitorinqi" adlı bölmə verilmişdir. Eləcə də Azərbaycan
Respublikasının təhsil naziri tərəfindən təsdiq olunmuş
fənlər üzrə təhsil proqramlarına (kurikulumlara)
"Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi" adda bölmə
daxil edilmişdir. Normativ-hüquqi bazanı
möhkəmləndirməyə xidmət edən bu sənədlərdə daha çox
şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı
ümumi məsələlər əhatə olunmuşdur. Əsasən
qiymətləndirmənin məqsəd və vəzifələri, əhəmiyyəti,
növləri, formaları barədə konseptual xarakterli fikirlər
ifadə olunmuşdur. Biz bu məsələlər ətrafında fikir
mübadiləsi aparmaqla daha çox müasir təhsilimizin
prioritet məsələsi kimi qiymətləndirmənin ümumi fəlsəfi,
metodoloji aspektlərdə mahiyyətini dərk edir, onun
tətbiqi ilə bağlı potensial imkanlarımızı genişləndirmiş
oluruq. Eyni zamanda qiymətləndirmənin humanist təhsil
texnologiyalarından biri kimi tətbiq olunması barədə
praktik fikirlər söyləmək imkanı əldə edirik.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Təhsil
Nazirliyinin xüsusi məktubla məktəblərə göndərdiyi
şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi barədə
prosedur qaydalar da vardır ki, onlar da məktəbə,
müəllimlərimizə kömək məqsədi ilə hazırlanmışdır.
Əvvəla onu nəzərə almaq lazımdır ki, şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sistemi özündə
qiymətləndirmənin prinsiplərini, məzmununu
(qiymətləndirmə standartlarını), qiymətləndirmə
vasitələrini, qiymətləndirmənin növ və formalarını əhatə
edir. Eyni zamanda qiymətləndirmə sisteminin tətbiqi
üçün zəruri prosedur qaydalar tələb olunur. Hazırda bu
sistemin tamamlanması üzrə iş aparılır. Ancaq onu nəzərə
almaq lazımdır ki, müəllimlər mövcud qiymətləndirmə
sənədləri əsasında özlərinin işini davam etdirə
bilərlər.Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə
hansı sahələrdə boşluqların olduğu hiss edilərsə, o
zaman fəal və qabaqcıl müəllimlərdən ibarət işçi qrupu
yaradaraq həmin boşluğu doldurmaq üçün müvəqqəti olaraq
tədbirlər müəyyənləşdirmək, istifadəyə yararlı tələblər
hazırlamaq olar və bu barədə əlaqədar distansiyalara
ardıcıl və sistemli hesabatlar, məlumatlar verməklə
fəaliyyətlərini qura bilərlər.
Təcrübələr onu göstərir ki, müəllimlər subyektiv
mülahizələrinə əsasən hansısa qiymətləndirmə növünü daha
önəmli hesab etməklə onu qabarıqlaşdırmağa,
başqalarından fərqləndirməyə çalışırlar. Nəzərə
alınmalıdır ki, hər bir qiymətləndirmə növü öz mövqeyinə
görə əhəmiyyətli hesab edilir və əvəzolunmazdır. Lakin
şagirdlərin bilik, bacarıq və keyfiyyətləri summativ
(ümumiləşdirici) qiymətləndirilmənin nəticəsi olaraq
dəyərləndirilir və şagird bu qiymətləndirmə növünün
nəticəsi olaraq bir səviyyədən digər səviyyəyə keçir.
Ona görə də qərarların qəbul olunmasında summativ
qiymətləndirmənin nəticələrindən istifadə olunur. Digər
qiymətləndirmə növləri onu əvəz edə bilmir.
Heç şübhəsiz, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
prosesində hansı mexanizmlərin çətinlik yaratması,
işləməməsi, yaxud müəllim və şagirdlərin potensial
imkanlarından kənar olması plenar və bölmə iclaslarında
müzakirə olunmaqla kollegial qərarlar qəbul edilməli və
təkliflər verilməlidir.
Təhsilin, məktəbin yenidən qurulduğu hazırkı şəraitdə
onun normativ-hüquqi qaydalara uyğun idarə olunması
səriştə və bacarıq tələb edir. Əslində bu, təhsilin
inkişafında idarəetmə mədəniyyəti kimi diqqəti cəlb
edən, bacarıqlar sistemindən ibarət keyfiyyət
göstəricisidir. Bu bacarıqların formalaşması üçün
ardıcıl və sistemli qaydada iş aparmaq, məktəb
rəhbərlərinin liderlik imkanlarını meydana çıxarmaqla
onun bir dəyər kimi formalaşmasına çalışmaq vacib hesab
edilir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu baxımdan
arzu və istəklərimiz çox olsa da, fəaliyyətlərimiz
onları reallaşdırmağa imkan vermir. Təhsilin
pillələrində zəif ixtisasyönümlü iş aparılır. Ona görə
də plenar və bölmə iclaslarında təhsil müəssisələrinin,
o cümlədən ümumi təhsil müəssisələrinin idarə olunması
məsələləri ətrafında müzakirələrin təşkili tövsiyə
olunur.
Məlum olduğu kimi, ümumi təhsilin idarə olunması onun
sistemli və məqsədyönlü fəaliyyətinin əsasını təşkil
edir. Görünür, elə bu səbəbdən də təhsil qanununda
təhsil müəssisələrinin idarə olunmasına ayrıca maddə
ayrılmışdır. Orada göstərilir ki, "Təhsil müəssisəsi
aşkarlıq və demokratik prinsiplər əsasında bu Qanuna,
digər normativ-hüquqi aktlara və öz nizamnaməsinə uyğun
idarə edilir" ("Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu. Bakı. "Hüquq ədəbiyyatı"
nəşriyyatı, 2009, səh. 47).
"Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları
(kurikulumları)" sənədində göstərildiyi kimi, "Ümumi
təhsilin idarə olunması hesabatlılıq, məsuliyyətin
bölüşdürülməsi və inkişafın monitorinqi prinsipləri
əsasında həyata keçirilir". Bu prinsiplərin hər birinin
nəzərə alınması müasir təhsil texnologiyalarından
istifadə zamanı mümkün olur. Ona görə də plenar və bölmə
iclaslarında ümumi təhsilin idarə olunmasında müasir
mexanizmlərdən istifadə olunması üzərində dayanmaqla
daha səmərəli idarəetmə təcrübələrini nümayiş etdirmək,
onlardan daha geniş miqyasda istifadə olunması barədə
qərara gəlmək olar. Eyni zamanda zərərli təcrübələrin
aradan qaldırılması üçün faydalı təkliflər vermək olar.
İstedadlı uşaqlarla iş aparmaq Azərbaycanda təhsil
siyasətinin mühüm bir istiqamətini təşkil edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 47-ci
maddəsində təsbit olunmuş belə bir müddəa vardır: "Maddi
vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı şəxslərin
təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir"
(Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Azərbaycan
dilində. Bakı, "Qanun", 2005, səh. 15). Eləcə də təhsil
qanununda qeyd olunur ki, "Dövlət maddi vəziyyətindən
asılı olmayaraq, istedadlı şəxslərin təhsilini davam
etməsinə təminat verir, sosial müdafiəyə ehtiyacı
olanların təhsil almasına şərait yaradır" ("Təhsil
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı,
"Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı, 2009, səh. 13). Məlum
olduğu kimi, bu gün respublikamızın yeddi məktəbində
istedadlılardan ibarət sinif təşkil olunmuş və dərslər
keçilməkdədir. Bu eksperimental siniflərdə şagirdlərin
məntiqini, nitq mədəniyyətini inkişaf etdirmək, onların
yaradıcı təfəkkürlərini formalaşdırmaq prioritet
istiqamətlər kimi diqqət mərkəzində saxlanılır.
İstedadlılarla iş daha geniş miqyasda anlaşıldığından
onun reallaşdırılmasını ölkənin hər bir yerində, hər bir
təhsil müəssisəsində, hətta hər bir sinifdə izlənilməsi
vacib hesab edilir. Bu məsələ uşaqlarla işləyən hər
kəsin diqqət mərkəzində olmaqla onun vətəndaşlıq borcuna
çevrilməli, ölkənin təhsil siyasətindən irəli gələn bir
vəzifə kimi həll edilməlidir. Plenar və bölmə
iclaslarında istedadlıların müəyyən olunması, sinif
şəraitində onlara fərdi yanaşılması, onların inkişaf
etdirilməsi üçün texnologiyaların hazırlanması
istiqamətində müzakirələr və fikir mübadilələri təşkil
edilməlidir.
Plenar və bölmə iclaslarında müzakirə olunmalı
məsələlərdən biri də məktəb və valideyn münasibətlərinin
yenidən qurulmasıdır. Məlum olduğu kimi, məktəb və
valideyn əlaqələrinin qurulması pedaqoji məsələ kimi
həmişə aktual olmuşdur. Lakin informasiyalı cəmiyyətin
yarandığı, məlumatların ariyalının genişləndiyi bir
zamanda təhsilin məzmununu yeniləşdirmək, təşkilini daha
səmərəli qurmaq üçün məktəbin fəaliyyət imkanlarının
genişlənməsinə yardım göstərən qüvvələrdən istifadə
olunmasına ehtiyac yaranır. Valideyn bunların içərisində
maraqlı olan tərəf kimi ən etibarlı qüvvədir. O, müasir
təhsil şəraitində özünün əvvəlki seyrçi funksiyasını
dəyişməli, məktəbin idarə olunmasında və tədris
prosesində fəal iştirakçıya çevrilməlidir. Əks halda,
məktəb şagirdlərin təlim-tərbiyəsində öz missiyasını
yerinə yetirməklə çətinlik çəkəcəkdir. Azərbaycan
Respublikasının təhsil naziri Mikayıl Cabbarov
ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə
həsr olunmuş məktəblilərin respublika inşa yazı
müsabiqəsi qaliblərinin mükafatlandırılması
mərasimindəki çıxışında bu məsələyə münasibətini belə
bildirmişdir: "Məktəb elə bir məkandır ki, burada biz
uşaqlarımızın mənəviyyatının əsasını qoyuruq. Məktəbdə
hökm sürən psixoloji atmosfer övladlarımızın gələcək
həyat yoluna, mənəvi dəyərlərinə və əqidələrinə, milli
identifikasiyasına və vətəndaşlıq hisslərinə bilavasitə
təsir göstərir. Mən bu məsələdə valideynlərin də rolunu
qeyd etmək istərdim. Təhsil sahəsində nazirliyin və ya
təhsil müəssisəsinin təkbaşına səyləri ilə vəziyyətin
düzəldilməsinə inanmaq sadəlövhlük olardı. Bu, eyni
zamanda hər bir ailənin və bütövlükdə cəmiyyətin ümumi
işidir. Bizim mövqeyimiz ondan ibarətdir ki, məktəblərin
idarə olunmasında və təhsil ocaqlarında müsbət
atmosferin yaradılmasında valideynlərin rolu artmalı,
bunun üçün islahatlar aparılmalıdır".
Qeyd olunan bu məsələlər ciddi pedaqoji müddəalar kimi
gündəmə gətirilməli, müzakirələrin tezislərinə
çevrilməlidir. Məktəb-valideyn müstəvisində qarşılıqlı
fikir mübadiləsindən irəli gələn və çoxluğun qəbul
etdiyi optimal fikirlər əsasında təkliflər verilməlidir.
Mühüm bir məsələ - müəllimlərin hazırlığı məsələsi də
sentyabr konfranslarının gündəmində dayanan
məsələlərdən olmalıdır. Çünki təhsil islahatının ən
zəruri istiqamətlərindən biri onun hərəkətverici
qüvvələrinə çevrilən müəllim kadrlarının
pedaqoji-psixoloji cəhətdən inkişaf etdirilməsi,
peşəkarlıq cəhətdən müasir texnologiyalarla işləməyə
hazırlanmalarıdır.
Artıq neçə vaxtdır ki, hər il minlərlə ibtidai sinif
və fənn müəllimi təlim kurslarına cəlb olunur, onlara
yeni təlim texnologiyaları ilə işləmək üçün
sertifikatlar verilir. Keçilən bu kurslar müəllim
hazırlığının tələblərinə tam cavab verirmi? Yaxud
ongünlük təlim kursları müəllimin peşəkarlıq
səviyyəsinin yüksəldilməsi baxımından kifayət edirmi,
yoxsa davamlı kursların yaradılmasına ehtiyac vardır?
Müəllim hazırlığının həyata keçirildiyi ali və orta
ixtisas təhsili müəssisələrində ilkin müəllim hazırlığı
ilə bağlı hansı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir?
Yaxud da hər hansı digər bir pedaqoji yanaşma tərzindən
istifadə olunmalıdır? Söz yox ki, bu məsələlərə də
pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən münasibət
bildirilməlidir. Eyni zamanda məktəblərin
pedaqoji-metodik laboratoriyaya çevrilməsi, müəllimin
ardıcıl və sistemli olaraq elmi-metodik təminatının
ödənilməsi üçün potensial imkanın gücləndirilməsi
istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməlidir.
Plenar və bölmə iclaslarında praktik məktəb
psixoloqlarının, məktəb kitabxanalarının, uşaq
birliklərinin fəaliyyəti ilə bağlı da məsələlər müzakirə
olunmalı, müvafiq təkliflər verilməlidir.
Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bu il sentyabr
konfransları ölkə üzrə qəbul olunmuş "Azərbaycan- 2020:
gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasına əsasən
fəaliyyətlərdə yeni mərhələnin başlandığı bir dövrə
düşür. Xüsusən ümumi təhsil sahəsində, onun müddətində,
keyfiyyətində, infrastrukturunda, eləcə də digər
sahələrində böyük dəyişikliklərin gözlənildiyi bir
zamanda islahatların daha da genişlənəcəyini nəzərə
alaraq bu barədə öz ideyaları ilə töhfələr vermək hər
bir pedaqoji ictimaiyyət üzvünün vətəndaşlıq borcu hesab
edilir.
Ümidvarıq ki, bu məqalədə qeyd olunan, yaxud təhsil
islahatları çərçivəsində zəruri hesab edilən qeyd
olunmamış hər hansı məsələ ətrafında sentyabr
konfranslarının plenar və bölmə iclaslarında müzakirələr
aparılacaq, onların nəticələri ümumiləşdirilərək Təhsil
Nazirliyinə təqdim olunmaq üçün Təhsil Problemləri
İnstitutuna göndəriləcəkdir.
Qulu NOVRUZOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, hüquq
elmləri üzrə fəlsəfə doktoru,
Ənvər ABBASOV
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini,
pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru |
