|
Fənn: Coğrafiya
Sinif: 6 "k"
Dərsin mövzusu: Yerin daxili quruluşu
Məqsəd:
1. Yerin daxili təbəqələri haqqında məlumat vermək.
2. Şagirdlərdə əməkdaşlıq vərdişlərini və düşüncələrini
müstəqil şəkildə düzgün ifadə etmək bacarıqlarını
inkişaf etdirmək.
İş forması: Cütlərlə, qruplarla və fərdi iş.
Metod: Beyin həmləsi, müzakirə, anlayışın çıxarılması.
Təchizat:
1. "Coğrafiya" dərsliyi, 6-cı sinif
2. Yerin daxili quruluşu ilə bağlı şəkillər.
3. İşçi vərəqləri.
4. Qiymətləndirmə vərəqi.
Dərsin gedişi:
Sinfin təşkili: Şagirdlər qrup şəklində əyləşir və hər
qrupun qarşısına kompüter qoyulur. Davamiyyəti yoxlayır
və dərsə başlayıram.
Motivasiya: Problemin qoyuluşu.
"Lövhədə aşağıdakı şəkli nümayiş etdirir və sinfə
müraciət edirəm".
Müəllim: - Gördüyünüz şəkil nədən bəhs edir?
Şagirdlər müxtəlif fikirlər söyləyirlər. Mən onları
dinləyir və heç bir fikir söyləmədən növbəti suala
keçirəm:
Yerin daxili quruluşu haqqında nə bilirsiniz?
Şagirdlər bu sualı da cavablandırdıqdan sonra mən
əvvəlcədən işə salınmış kompüterə yaxınlaşır və
proyektorda ağ lövhədə hər bir qrup üçün mövzu ilə bağlı
hazırlanmış dörd sualı canlandırıram.
1. Nüvə haqqında nə bilirsiniz?
2. Mantiya haqqında nə bilirsiniz?
3. Yer qabığı haqqında məlumat verin.
4. Materik ətəyi haqqında məlumat verin.
Bu suallardan sonra şagirdlərə vaxt verirəm və onlar
qarşılarındakı İnternetə qoşulmuş kompüterlərdən
istifadə edərək verilən suallara cavab hazırlayırlar.
Vaxt bitdikdən sonra hər bir qrupun cavabını dinləyirəm.
I qrup
Nüvə yerin mərkəzində radiusu təqribən 3500 km-ə yaxın
olan çox yüksək temperatur və təzyiqə malik təbəqədir.
Nüvə ağır metalların ərimiş qarışığından təşkil
olunmuşdur. Nüvə 2 hissəyə ayrılır:
1. Daxili nüvə
2. Xarici nüvə
Daxili nüvə xarici nüvəyə nəzərən daha istidir və burada
təzyiq daha çoxdur. Nüvə, əsasən, dəmir və nikel
ərintisindən ibarət olsa da, çox böyük təzyiq altında
olduğu üçün böyük sıxlığa malikdir. Daxili nüvədə
temperatur 500000 C-yə çatır.
II qrup
Mantiya yer qabığının alt hissəsindən 2800-2900 km
dərinliyə qədər uzanır. Mantiya 2 hissəyə bölünür:
1. Üst mantiya (1000 km-ə qədər)
2. Alt mantiya (1000-2900 km-ə qədər)
Üst (yuxarı) mantiyada maddələr ərinti halındadır. Alt
mantiyada temperaturun daha yüksək olmasına baxmayaraq,
maddələr böyük təzyiq altında olduğuna görə onlar
nisbətən bərk-plastik vəziyyətdədir və axıcılıq
qabilliyyətinə malik deyil. Mantiyada maddələrin
ağırlığına görə diferensiyası baş verir. Ağır ərimiş
maddələr yuxarı mantiyadan aşağı mantiyaya və nüvəyə
çökür, yüngül maddələr isə böyük təzyiq altında yuxarı,
Yer qabığına tərəf qalxır. Yer qabığına və Yer səthinə
çox böyük təsir göstərən bir çox proseslərin kökü yuxarı
mantiyadadır. Burada ən dərin fokuslu zəlzələlərin və
bütün vulkanların ocaqları yerləşir.
III
qrup
Yer qabığı üst mantiya ilə Yer səthi arasında qalan bərk
hissədir. Yer qabığı ilə mantiya arasındakı sərhədi ilk
dəfə Moxoroviç tapmışdır. Üst mantiyanın üst 100-150
km-lik hissəsi astenosfer adlanır.
Yer qabığı 2 hissəyə bölünür:
1. Okean yer qabığı: 2 qatdan ibarətdir (çökmə və
bazalt). Bu qatın qalınlığı azdır. Minimum 5 km (Mariana
çuxurunda və bəzi novlarda), maksimum 15 km-dir. Okean
yer qabığı ən qədim yer qabığıdır.
2. Materik yer qabığı: Qalınlığı düzənliklərdə 30-40 km,
dağlarda isə 70-80 km-dir. Maksimum qalınlıq 90 km-dir
(Hindiquş, Tyan-Şan dağlarında). Materik yer qabığının
tərkibi 3 cür suxurdan təşkil edilmişdir.
a) Çöküntü
b) Qranit
c) Bazalt
Materik yer qabığı dedikdə yalnız materiklərin, adaların
görünən hissəsi deyil, həm də altında qalmış hissələri
nəzərdə tutulur. Bu hissələr aşağıdakılardır:
1. Materik dayazlığı (şelf)
2. Materik yamacı
3. Materik ətəyi
IV
qrup
Materik ətəyi materik yer qabığının okean yer qabığı ilə
əvəz olunduğu sərhəddir. Qranit qat böyük qalınlığa
malik çöküntü suxurlarının altında odlu maqmanın
tədricən soyumasından əmələ gəlir. Ona görə ağır, bərk
və məsaməsiz olur. Okean yer qabığında qranit qatının
əmələ gələ bilməməsinin səbəbi çöküntü qatının nazik
olmasıdır. Ona görə də Yerin dərinliklərindən çöküntü
qatının altına qalxan maqma sürətlə soyuyur.
Tərkibindəki su və qazları itirərək, məsaməli bazalta
çevrilir. Materik yer qabığının sahəsi təxminən okean
yer qabığının sahəsinə bərabərdir (255 mln. km2).
Qranit və bazalt qatları arasındakı sərhədə konrad
sərhədi deyilir. Üst mantiyanın üst bərk hissəsi ilə
astonosfer arasında qalan sərhəd Benyof sərhəddidir. Yer
qabığı ilə mantiyanın üst hissəsi birlikdə litosfer
adlanır.
Sonuncu qrupun cavabını dinlədikdən sonra ağ lövhədə
şəkli canlandırıram və biz mövzu haqqında bütün
qruplarla birlikdə işləyirik.
Bundan sonra şagirdlərə işçi vərəqləri paylayıram. Bu
işçi vərəqlərini öyrəndiyimiz mövzunun məzmunu və
təhlili ilə bağlı bir sual və beş test tapşırığı təşkil
edir:
I qrup
1. Yer qabığının ən qalın və ən nazik yerləri harada
yerləşir?
2. Testlər.
II qrup
1. Yerin daxili quruluşunu hansı elm öyrənir?
2. Testlər.
III qrup
1. Materik yer qabığı hansı qatlardan ibarətdir?
2.Testlər.
IV qrup
1. Yer qabığı və mantiyanın üst bərk hissəsi necə
adlanır?
2. Testlər.
Sonda dərsin əvvəlində şagirdlərə ünvanladığım birinci
sualı bir də onların diqqətinə çatdırıram:
Yerin daxili quruluşu haqqında nə bilirsiniz?
Şagirdlər fikirlərini söyləyərək qeyd edirlər ki, Yerin
daxili quruluşu 3 təbəqədən ibarətdir:
1. Nüvə
2. Mantiya
3. Yer qabığı
Sonra şagirdlər dərsdə fəal iştirak edən yoldaşlarını
qiymətləndirirlər və mən qiymətləri yekunlaşdıraraq son
nəticəni şagirdlərə elan edirəm.
Dərsin sonunda şagirdlərə evdə "Marian çökəkliyi"
mövzusunda kiçik esse yazmalarını tapşırıram.
Gülnar ƏLƏKBƏROVA,
Tovuz rayonu Qovlar şəhər qarışıq tipli tam orta
internat-məktəbin coğrafiya müəllimi |
