|
 Şagirdlərin
hər hansı fənnə marağını artırmaq yollarından biri də
sinifdənxaric işlərdir. Buna məktəblərdə məzmunlu və
səmərəli təşkil olunmuş fənn həftələri də aiddir. Kimya
həftələri də digər sinifdənxaric işlər kimi şagirdlərin
dünyagörüşünün və dərsləri mənimsəmə səviyyəsini
artırır, onlar kimyanın praktikada və gündəlik
həyatımızdakı rolunu daha aydın anlayırlar.
Artıq 20 ildir ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul oluram.
Hər il tədris etdiyim fənlə əlaqəli sinifdənxaric
tədbirlər, kimya həftəlikləri təşkil edirəm. Adətən
dərs ilinin ortalarına planlaşdırdığım bu tədbirlərə
hazırlıq dövründə şagirdlərdə böyük ruh yüksəkliyi, elmə
həvəs və maraq müşahidə edirəm. Bəzən paralel siniflər
arasında təşkil edilən yarış xarakterli viktorinalar,
olimpiadalar və breyn-rinqlər də şagirdlərdə sağlam
rəqabət hissi yaradaraq kimyanın mənimsənilmə
səviyyəsini xeyli artırır. Aşağıda belə həftəliyin
keçirilməsi variantlarının biri haqqında qeydlərimi
oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm.
Həftəliyin ilk günü "Kimya ölkəsinə səyahət" mövzusunda
radiotranslyasiya təşkil olunur. Bu çıxış zamanı kimya
həftəliyinin keçirilmə müddəti və planı barədə məlumat
vermək, kimyanın gündəlik həyatımızda, elmin müxtəlif
sahələrində, texnika və kənd təsərrüfatında oynadığı rol
barədə məruzə etmək olar. Həftə ərzində kimya mövzusunda
keçirilməsini istədiyiniz rəsm, nəşr və ya buklet
(Publisher proqramında), İKT-dən istifadə edərək
yaradılmış ən yaxşı şagird təqdimatı (Power Point
proqramında) müsabiqəsi barədə elanı səsləndirmək,
"Bilirsinizmi?" rubrikasında dinləyiciləri kimyadan
maraqlı faktlarla tanış etmək olar.
İkinci gün - yuxarı sinif şagirdlərinin məktəbin
müxtəlif sinifləri üçün hazırladıqları məruzələrin
oxunuşunu təşkil etmək olar.
Bu məruzələr "Kimya elminin tarixi inkişafı", "Su -
həyat deməkdir", "Kimya sehrlərinin sirləri", "Kimya
məişətdə" və s. mövzularda ola bilər. Məruzələr zamanı
bəzi təcrübələri nümayiş etdirmək olar.
Məsələn, təcrübə 1: Donan stəkan.
Bir şüşə parçasına və ya karton kağıza bir qədər su
tökülərək isladılır və onun üzərinə içərisində 50 ml su
olan stəkan qoyulur. Stəkanın içinə 35 qram ammonium
nitrat (NH4NO3) əlavə edilib
intensiv qarışdırıldıqda, stəkan şüşəyə və ya nəmli
kartona donub yapışacaq (bu reaksiya istiliyin udulması
ilə getdiyi üçün).
Təcrübə 2: "Sehrli" mürəkkəb.
Kimya stəkanına 30 - 50 ml su əlavə edilir və üzərinə
bir neçə damcı yodun kalium-yodiddəki məhlulundan və 1 -
2 ml duru xlorid turşusu əlavə edilir. Daha sonra 0,5 ml
nişasta məhlulu əlavə olunduqda, maye dərhal qırmızı
rəngə boyanır (nişastanın yodla kompleksli birləşməsi
alınır). Əgər stəkanı qızdırsaq maye rəngsizləşəcək
(nişastanın yodla yaratdığı kompleksli birləşməsi
parçalanacaq), stəkanı soyutduqda isə yenidən maye
qırmızı rəng alacaq (çünki nişastanın yodla yaratdığı
kompleksli birləşmə bərpa olunacaq). Bu çevrilməni bir
neçə dəfə nümayiş etdirmək olar.
Həftəliyin üçüncü günü məktəbin VIII-XI sinif şagirdləri
arasında olimpiadanın və ya breyn-rinqin keçirilməsi.
Olimpiadaya salınan məsələ və çalışmalar həmin vaxta
qədər keçilən mövzulardan və şagirdlərin ümumi bilik
səviyyəsindən asılıdır.
Dördüncü gün siniflərdə proqrama uyğun kinofilmlər və
şagird təqdimatlarından seçilmiş nümunələr nümayiş
etdirmək olar.
Beşinci gün "Kimya partlayış və işıltılarda" adlı
maraqlı təcrübələr məşğələsi aparılır. Məsələn:
"Vulkan" püskürməsi.
Asbest lövhəciyinin üstünə topa halda 2 çay qaşığı
ammonium-bixromat tökülür (NH4)2Cr2O7).
Şüşə çubuq spirt lampasında qızdırılıb bixromat
topasının içərisinə salınır. Reaksiya başladıqdan sonra
çubuq çıxarılır. Alışaraq yaşıl tozun püskürməsi
müşahidə olunur. Bu görüntü kiçik miniatür vulkanı
xatırladır. Vulkanı daha da effektli etmək üçün ammonium
- bixromatı azacıq maqnezium metalının yonqarı ilə
qatırlar. Bu zaman ərinmiş "lava" ilə közərmiş daş
hissəcikləri də qıraqlara sıçrayacaq. Ammonium-bixromat
azacıq qızdırıldıqda yaşıl xrom (III) oksidinə, qaz
halında olan azota və suya parçalanır. Reaksiya
istiliyin ayrılması ilə gedir, yəni ekzotermikdir.
(NH₄)₂Cr₂O₇)
→ Cr₂O₃
+ N₂
+ 4H₂O
Məşğələ üçün digər təcrübələri Ə.Əbdürrəhimovun
"Kimyadan əyləncəli təcrübələr", V.V.Ryuminin "Əyləncəli
kimya", J.Van Cleavenin "Uşaqlar üçün kimya"
kitablarından götürmək olar.
Məşğələnin sonunda yekun olaraq şagirdlərə qabaqcadan
təqdim olunmuş viktorina suallarının cavabları
dinlənilir, həftə içi rəsm, buklet, nəşr, şagird
təqdimatı müsabiqəsinə təqdim olunan işlərin
qiymətləndirilməsi aparılır, keçirilən kimya
olimpiadasının qalibləri elan olunur, onlar hədiyyələr
və tərifnamələr ilə təltif olunurlar.
Əlavə edim ki, həftəlik ərzində şagirdləri kimya
zavodlarına, qənnadı fabrikinə və ya kimya elmi -
tədqiqat laboratoriyalarına ekskursiyaya aparmaq,
kimyaçı alimlərimiz və pedaqoqlarımızla görüşlər təşkil
etmək olar.
Sonda qeyd etmək istəyirəm ki, hər hansı bir
sinifdənxaric tədbir yaradıcılıq işi olduğundan onun
konkret bir ssenarisi olmur. Hər bir müəllim müxtəlif
yanaşmaya, təfəkkürə malikdir. Amma müəllimlər
bir-birinin iş təcrübəsi və metodları ilə paylaşanda özü
üçün hər hansı bir yenilik aşkar edir və öz prizmasından
keçirərək fəaliyyətində tətbiq edir.
Şirin MƏMMƏDOVA,
Bakıdakı 318 nömrəli orta məktəbin və Bakı Modern
Məktəbinin kimya-biologiya müəllimi |
