|
Amerikalı alim Con Bardinin elmi kəşfləri XXI əsrdə
İKT-nin tətbiqinə geniş yol açmışdır
 Ötən
əsrin 50-ci illərində bərk cismlər və yarımkeçiricilər
fizikası sahəsində bir sıra elmi kəşflər edilmişdir ki,
onların da sayəsində müasir informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarını yaratmaq və inkişaf etdirmək mümkün
olmuşdur. Bu sahədə əldə olunmuş elmi uğurlardan
danışanda fizika sahəsində 2 dəfə Nobel mükafatına
layiq görülmüş amerikalı fizik Con Bardinin adı
çəkilir. Con Bardin 1948-ci ildə tranzistor effektini
kəşf etmiş və dünyada ilk yarımkeçirici tranzistor
yaratmışdır. 1956-cı ildə həmkarları U.Şokli və
U.Bratteynlə birlikdə ilk tranzistorun kəşfinə görə
Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. 1972-ci ildə isə Con
Bardinin L.Kuper və R.Şrifferlə birgə yaratdığı
yüksəkkeçiricilik nəzəriyyəsi ona ikinci Nobel
mükafatını qazandırmışdır. Con Bardin Amerikanın
Harvard Universitetində (1935-1938), Minnesota
Universitetində (1938-1941), "Bell-telefon" şirkətinin
laboratoriyasında (1945-1951) işləmişdir. 1951-ci ildə
İllinoys Universitetinin professoru seçilmişdir. Onun
əsas işləri bərk cismlər və aşağı temperaturlar
fizikasına həsr olunmuşdur. Bu işlər yeni elmi-texniki
fənnin - mikroelektronikanın əsasını qoymuşdur. 1950-ci
ildə virtual fonların mübadiləsi sayəsində elektronlar
arasında cazibəni və onun ölçüsünü qabaqcadan xəbər
vermişdir. 1957-ci ildə isə yüksəkkeçiricilik
nəzəriyyəsini (metalların çox aşağı temperaturlarda
müqavimətlərini itirməsi qabiliyyəti) yaratmışdır.
Əsasında elektron-fon adlandırılan təsəvvürün durduğu
bu nəzəriyyə yüksəkaxıcılıq, nüvə fizikası və
astrofizika sahəsində eksperimental tədqiqatları
stimullaşdırmışdır.
Uşaqlıq illəri
Con Bardin 1908-ci il mayın 23-də Amerikanın Viskonsin
ştatının Medison şəhərində Çarlz və Altey Bardinlərin
ailəsində anadan olmuşdur. Atası Viskonsin Universiteti
nəzdində tibb məktəbinin dekanı və anatomiya professoru
idi. Çarlz Bardin tibb məktəbinin yaradılmasında xüsusi
rol oynamışdır. Anası Altey Devi məktəb
laboratoriyasında çalışmışdır. Çarlz Bardinlə ailə
qurduqdan sonra isə o, incəsənət sahəsinə meyil
etmişdir. Uşaqlıq vaxtlarından qeyri-adi qabiliyyətlər
nümayiş etdirən Con 5 yaşında olarkən asanlıqla beynində
üçrəqəmli ədədlər üzərində əməliyyatlar aparırdı. Onun
riyazi istedadı özünü çox tez büruzə vermişdir. 7-ci
sinifdə oxuyarkən riyaziyyat müəllimi Con Bardinin
qarşısında ən mürəkkəb məsələləri həll etmək vəzifəsi
qoymuşdur. Sonralar Bardin müəllimini minnətdarlıqla
xatırlayır və qeyd edirdi ki, məhz onun sayəsində
riyaziyyata marağı günbəgün artmışdır. C.Bardin
dördüncü, beşinci və altıncı sinifləri eyni zamanda başa
vuraraq 3 illik imtahanları birdəfəyə vermişdir.
 Alim
sonralar İllinoys Universitetində jurnalistlərə verdiyi
müsahibəsində intellektual ailədə tərbiyə olunduğunu
qeyd etmişdir. Ailədə 5 uşaq böyüyürdü. Con 12 yaşı
tamam olanda anası xərçəng xəstəliyindən vəfat etmişdir.
Çarlz Bardin arvadının xəstəliyinin ciddiliyini
uşaqlardan nə qədər gizlətməyə çalışsa da, onun vəfatı
kiçik Con üçün əsl sarsıntı olmuşdur. O, universitet
nəzdindəki tibb məktəbini 4 ilə bitirmiş, lakin
atasının yolu ilə getməmişdir. Anası rəsm müəllimi
olmuşdur. O, əsasən Şərq rəngkarlığı ilə maraqlanırdı.
Beləliklə də kiçik Conda elmə marağı atası Çarlz Bardin
oyatmışdı. Lakin Bardinin elmə marağının inkişafında
anasının da əməyi böyük olmuşdur. Onu eksperimental
məktəbə qoymuşlar. Viskonsin Universiteti nəzdində
fəaliyyət göstərən təhsil ocağı ali məktəb statusuna
malik idi. Bardin məktəb illərində əsasən riyaziyyat və
təbiət elmlərinə maraq göstərmişdir. Con Bardinlə
oxuyan uşaqların əksəriyyəti ondan 3-4 yaş böyük idi.
O, Medison məktəbində əlavə olaraq riyaziyyat
kurslarına da getmişdir.
Bardin orta məktəbi 15 yaşında b
aşa vurmuşdur, lakin orta məktəbi bir neçə il daha tez
bitirə bilərdi. Məktəbi gec bitirməsinin səbəbi digər
məktəblərdə əlavə kurslara getməsi və eləcə də anasının
vəfatı ilə bağlı idi.
15
yaşlı tələbə
 "Mənim
riyaziyyat üzrə çox yaxşı müəllimim var idi. O, təhsil
departamentində işləyirdi. Mən məktəbdə kimya, biologiya
və fizikaya da maraq göstərirdim. Lakin fizikaya daha
çox bağlanmışdım". Məhz fizika və kimyaya marağının
nəticəsi idi ki, təhsil aldığı məktəbin zirzəmisində
yerləşən laboratoriyada bir sıra təcrübələr qoymağa cəhd
etmişdir. Kimyaya dair ədəbiyyatlarda rast gəldiyi
təcrübələrin nəticələrini öz gözləri ilə görməyə çalışan
həvəskar şagird müxtəlif rəngli əşyalardan boyaların
necə əldə olunmasına maraq göstərirdi.
Məktəb təhsilini başa vuran Con Bardin 1923-cü ildə, 15
yaşında Viskonsin Universitetinə qəbul olunmuşdur. 20
yaşında isə elektrotexnika ixtisası üzrə bakalavr elmi
dərəcəsini almışdır. Bardin universitetdə qeyri-profil
fənləri kimi fizika və riyaziyyatı öyrənirdi. O,
tələbəlik illərində üzgüçülük üzrə universitet çempionu
olmuşdur. Əllərinin anadangəlmə qüsurlu olmasına
baxmayaraq Con çox əla bilyard və qolf oynayırdı.
Tələbə ikən "Vestern elektrik kompani" şirkətinin
mühəndislik şöbəsində çalışmışdır. O, burada tətbiqi
geofizika və antenaların şüalanmasına dair tədqiqatlar
aparmış və bu çalışmalar ona magistr elmi dərəcəsi
qazandırmışdır.
Con Bardin 1928-ci ildə elektrotexnika üzrə bakalavr və
magistr elmi dərəcələri almışdır. Onun üçün maraqlı
olan fizika və riyaziyyat üzrə bütün kurslara qulaq
asmış və universiteti 5 ilə, bir il tez bitirmişdir. Bu
ona eyni zamanda Leo Petersin rəhbərliyi altında magistr
dissertasiyası yazmağa imkan vermişdir. Onun riyaziyyat
üzrə müəllimləri Uorren Uiver, Edvard Van Flne, fizika
üzrə rəhbəri Con Flnek olmuşdur. Bundan əlavə, o
vaxtlar universitetdə mühazirələrinə qulaq asdığı məşhur
fiziklər Pol Dirak, Verner Heyzenberq, Arnold Zommerfeld
də onun püxtələşməsində böyük rol oynamışlar.
Nəzəriyyədən praktikaya
 1933-cü
ildə Con Bardin Prinston Universitetində təhsilini davam
etdirməyə qərar vermişdir. Burada fizika fənnini kvant
nəzəriyyəsi sahəsində tanınmış tədqiqatçı, sonralar
Nobel mükafatı laureatı olmuş P.Viqner tədris edirdi.
Onun rəhbərliyi altında Bardin kvant mexanikası
nəzəriyyəsini bərk cismlər fizikasına tətbiq etməyə
cəhd etmişdir. Bu dövrdə nəzəri fizika artıq ayrı-ayrı
atomların və onlara daxil olan hissəciklərin
davranışının izahını verə bilirdi. Bərk cismlər nəhəng
miqdarda atomlardan ibarət olduqlarına görə kvant
mexanikasının universal qanunlarının ona tətbiqi
olduqca çətin idi. 1936-cı ildə Bardin elektronları
metal atomlarında saxlayan cazibə qüvvəsinə həsr
olunmuş doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və
elmlər doktoru elmi dərəcəsini almışdır.
Daha sonra Con Bardin bir neçə il Harvard
Universitetində işləmişdir. O, əsasən atom rabitəsi və
yarımkeçiricilərdə elektrik keçiriciliyini tədqiq
etmişdir. İkinci Dünya müharibəsi illərində Bardin mülki
fizik kimi hərbi-dəniz artilleriya laboratoriyasında
çalışmışdır. O, burada gəmilərin maqnit müdafiəsi
məsələlərini tədqiq etmişdir. Qeyd edilməlidir ki, bu
məsələ üzərində Avropanın və SSRİ-nin bir sıra alimləri
çalışırdı. Faşist Almaniyasına qarşı mübarizədə bu cür
tədqiqatlar çox önəmli idi.
1945-ci ildə Con Bardin "Bell" şirkətində işləməyə
başlamışdır. Onun Uilyam Şokli və Uolter Bratteynlə
birlikdə apardıqları tədqiqat ilk yarımkeçirici
cihazların yaranması ilə nəticələnmişdir. Məlum olduğu
kimi, yarımkeçiricilər elektrik müqavimətlərinə görə
keçiricilər və izolyatorlar arasında aralıq vəziyyətdə
yerləşir. İlk tranzistorun yaradılması yolunda alimlər
bir sıra çətinlikləri dəf etməli olmuşdular. Zəruri və
gözlənilən nəticələrin əldə edilməsinə, ilk növbədə,
yarımkeçiricilərin səthinin xassələri mane olurdu.
Dünyanın ilk tranzistoru
Con Bardin, Uilyam Şokli və Uolter Bratteynin birgə
səyləri ilə dünyada ilk dəfə germanium və silisium
əsasında kontakt tranzistor yaradılmışdır. Alimlər onu
emitter və ya kollektor adlandırmışdılar. Bir sıra
təkmilləşdirici işlərdən sonra isə tranzistor triod
adlandırılmağa başlandı. Germaniumun silisiumla əvəz
olunmasından sonra tranzistor praktik tətbiq sahəsini
tapmışdır. Yeni qurğu radiolampaları çox üstələyirdi.
O, nəinki kompakt idi, həm də çox az elektrik enerjisi
tələb edirdi. Çünki elektrik tellərinin qızdırılmasına
ehtiyac qalmırdı. Tranzistorların kəşfi elektrotexnika
və sonradan isə elektronikada yeni mərhələnin
başlanğıcını qoymuşdur. Yarımkeçirici qurğuların
yaradılması akustik cihazlar, hesablama maşınları,
telefon stansiyalarının təkmilləşdirilməsinə imkan
vermişdir.
İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsri hesab
olunan XXI əsr Con Bardinin elmi tədqiqatları sayəsində
inkişaf etmişdir. Bu kəşf bütün müasir elekton
qurğuların mümkün inkişafını təmin etmişdir.
Tranzistorlar telefonlardan tutmuş raketlərə qədər bütün
avadanlıq və qurğularda geniş tətbiqini tapmışdır.
Yüksəkkeçiricilik və ya BKŞ-nəzəriyyə
Bu dövrdə Con Bardin "Bell" şirkətini tərk edərək
praktikadan nəzəriyyəyə keçmişdir. Ona eyni zamanda iki
vəzifə - elektrotexnika professoru və İllinoys
Universitetinin fizika professoru vəzifələri təklif
olunmuşdur. Onun diqqət mərkəzində artıq bir vaxtlar
Prinston Universitetində məşğul olduğu çox aşağı
temperaturlarda yüksək keçiricilik hadisəsinin
öyrənilməsi durmuşdu.
Fizikanın ən ecazkar hadisələrindən hesab olunan
yarımkeçiricilik barədə hələ 1911-ci ildə niderlandlı
fizik Xeyke Kamerlinq-Onnes məlumat vermişdir. Fizik
Amsterdamda Kral Elmlər Akademiyasının iclasında civənin
maye heliumla 4,15°K-dək, yəni mütləq sıfır temperatura
qədər soyudulması zamanı onun elektrik müqavimətinin
tam itdiyini bəyan etmişdir. Güclü soyuma nəticəsində
elektronların istilik hərəkəti kəskin azalmış, bu isə,
öz növbəsində, müqavimətin kəskin azalmasına gətirib
çıxarmışdır. Sonrakı eksperimentlər göstərmişdir ki,
yüksəkkeçiricilik maqnit sahəsinə, eləcə də cərəyanın
ölçüsünə çox həssas reaksiya vermişdir.
Maqnit sahəsinin yüksəkkeçiriciliyi hadisəsini tədqiq
etmiş Frits London yüksəkkeçiricilik hadisəsinin hansısa
kvant effektinə malik olmasına dair fərziyyə irəli
sürmüşdür. Bu fərziyyə eyni bir metalın müxtəlif
izotoplarının müxtəlif temperaturlarda yüksəkkeçiricilik
xassələri əldə etməsi və mütləq temperaturun atom
kütləsi ilə əks mütənasib olması məlum olduqdan sonra
özünün tam təsdiqini tapmışdır. Con Bardin bilirdi ki,
müxtəlif atom kütlələrinin bərk cismlərin xassələrinə
təsiri özünü maddələrin daxilində rəqslərin müxtəlif
yayılma üsullarında göstərir. Bu fikrin əsasında alim
belə fərz etmişdir ki, yüksəkkeçiricilik şəraitində
metal atomlarının və fəal elektronların qarşılıqlı
təsiri elektronlar arasında rabitənin yeni tipini -
özünəxas cazibəni yaradır ki, bu da son dərəcə kvant
xarakteri daşıyır. Con Bardinlə eyni vaxtda bu məsələ
üzərində onun İllinoys Universiteti üzrə tələbələrindən
Leon Kuper və Robert Şriffer də işləyirdilər. Kuper
elektron cütlərinin (Kuper cütləri) yaranmasını müəyyən
etmişdir. Bardin və Şriffer Kuper konsepsiyasının köməyi
ilə yüksəkkeçirici metalda sərbəst elektronların ümumi
populyasiyasının mənzərəsini izah etməyə cəhd etmiş,
lakin uğursuzluqla qarşılaşmışdılar. Bardin 1956-cı
ildə Stokholma özünün birinci Nobel mükafatını almağa
gedəndə Şriffer uğursuzluqlarını etiraf etməyə və bu
problemli məsələdən imtina etməyə hazır idi. Lakin
Bardinin xeyir-duası onun ürəyində ümid qığılcımı
yandırmış və sözügedən problemin həlli üçün tələb olunan
statistik metodları inkişaf etdirməyə nail olmuşdur.
Bundan sonra isə Bardin tələbələri ilə sübut etmişlər
ki, öz aralarında qarşılıqlı təsirdə olan Kuper cütləri
bir çox sərbəst elektronları yüksəkkeçiricilər daxilində
vahid axınla hərəkət etməyə məcbur edir.
Məlum olmuşdur ki, kifayət qədər aşağı temperaturlarda
elektronların bir qismi cütləşir və kvant vəziyyətində
enerji itirmədən elektrik cərəyanını daşıyırlar. Robert
Şriffer isə öz növbəsində sübut etmişdir ki, "Kuper
cütləri"nin ölçüləri olduqca böyükdür. Onlar bütün
naqili əhatə edən vahid kvant vəziyyəti yaradırlar.
Bu cür davamlı nəzəriyyənin işlənib hazırlanması nəzəri
fizikada mühüm mərhələ olmuşdur. Bardin və onun
həmkarlarının elmi nailiyyəti nəzəri fizikada kvant
nəzəriyyəsinin yaranmasından sonra ən mühüm kəşf kimi
qiymətləndirilmişdir. Bu tədqiqat işi gələcəyə
proqnozlar verməyə imkan vermişdir. 1958-ci ildə alimlər
hazırladıqları konsepsiyanın köməyi ilə maye
helium-3-ün mütləq sıfır temperatur yaxınlığında
yüksəkaxıcılıq qabiliyyətinin müşahidə olunduğunu xəbər
vermişdilər.
1962-ci ildə eksperimentlər bu fərziyyəni çox
parlaqcasına təsdiq etmişdir. Yüksəkkeçiricilik
nəzəriyyəsi onun yaradıcılarının soyadlarının ilk baş
hərfləri ilə BKŞ-nəzəriyyə adlandırılmışdır. 1972-ci
ildə Con Bardin, Leon Kuper və Robert Şriffer fizika
sahəsində Nobel mükafatına layiq görüldülər.
İsveç Kral Akademiyasının üzvü Stiq Lundkvist mükafatın
təqdim olunması mərasimində yüksəkkeçiricilik
nəzəriyyəsinin mükəmməl nəzəriyyə olduğunu bildirmişdir.
"Sizin nəzəriyyə yeni effektləri qabaqcadan xəbər
vermişdir və bu nəzəriyyə nəzəri və eksperimental
tədqiqatlar sahəsində sonrakı kəşflərə stimul vermişdir.
Fizikanın sonrakı inkişafı 1957-ci ildəki fundamental
işlərdə əsası qoyulmuş ideyaların böyük əhəmiyyətini və
qiymətini təsdiq etmişdir".
Yeni nəzəriyyə elm qarşısında əvvəllər görünməmiş
üfüqlər açmışdır. Onun əsasında yeni texnologiyalar,
xüsusən də daha yüksək temperaturlarda yüksəkkeçiricilik
nümayiş etdirən və güclü maqnit təsirlərinə davam
gətirən materiallar yaradılmışdır. Bu nəzəriyyədən
bəhrələnən digər fiziklər, İsveçrədəki IBM firmasının
laboratoriyasında çalışan A.Müller və Q.Bednors da
1987-ci ildə fizika sahəsində Nobel mükafatı almışlar.
1985-1986-cı illər ərzində onlar barium, lantan, mis və
oksigendən ibarət La-Ba-Cu-O metaloksid keramik
birləşməsini kəşf etmişdilər. Bu birləşmə Kelvin şkalası
üzrə 35 dərəcədə yüksəkkeçiricilik əlamətləri nümayiş
etdirir. Yüksəktemperaturlu yüksəkkeçiricilik
adlandırılan bu hadisə XXI əsrdə həqiqətən fantastik
perspektiv vəd edir.
Təvazökar alim
Con Bardin olduqca sadə və təvazökar alim olmuşdur. O,
dostları, alim həmkarları və eləcə də tələbələri
arasında səmimiyyəti ilə seçilirdi. Baxmayaraq ki, o,
tam 40 il İllinoys Universitetinin professoru olmuşdur,
qonşuları və tələbələri onu daha çox yaxın dostları
üçün müxtəlif qonaqlıqlar təşkil edən sadə insan kimi
tanıyırdılar. O, tez-tez şəhərətrafı bağında dostları
üçün yemək süfrəsi açar və çox vaxt da yeməkləri özü
bişirərdi. Bir çoxları onun fizika elminə gətirdiyi
nailiyyətlərdən, universitetdə apardığı tədqiqatlardan
bixəbər idilər. Mətbuat da Con Bardin barədə susurdu.
Təbiətindən irəli gələn sadəlik və təvazökarlıq onu
insanların gözündə ucaltmışdır. İllinoys
Universitetinin mühəndislik şöbəsinin bağı alimin
şərəfinə adlandırılmışdır.
Bir maraqlı haşiyə:
Ənənəyə görə elmin müxtəlif sahələri üzrə layiq
görüldükləri Nobel mükafatını almaq üçün laureatlar
Stohkolma öz ailə üzvləri ilə gedirlər. 1956-cı ildə Con
Bardin birinci Nobel mükafatını almağa gedəndə ailə
üzvlərindən yalnız bir nəfəri - qızını aparmışdır.
Mükafatın təqdimolunma mərasimində İsveç kralı VI Qustav
Con Bardini məzəmmət etmişdir ki, təntənəli mərasimə
uşaqlardan yalnız birini gətirib. Con Bardin onun
iradını qəbul edərək vəd etmişdi ki, növbəti dəfə (?!)
gələndə o biri uşaqları da Stokholma gətirəcək...
Bardinin bu sözləri bəzilərində səmimi bir gülüş doğursa
da, o vədinə əməl etmişdir. 1972-ci ildə ikinci Nobel
mükafatını alanda bütün ailə Stokholmda idi.
Məlumdur ki, alim aldığı Nobel mükafatının böyük
hissəsini yarımkeçiricilik sahəsində tədqiqatların
əsasını qoymuş məşhur ingilis fiziki Fris Londonun adını
daşıyan Fonda keçirmişdir.
"Bu nadir insan öz işləri ilə hər bir amerikalının
həyatını dəyişmişdir"
O, 1938-ci ildə Ceyn Maksvell ilə ailə qurmuşdur,
onların 3 uşağı olmuşdur. Onun biblioqrafı, İllinoys
Universitetinin tarix professoru Lilian Hoddesson qeyd
etmişdir ki, "Con Bardin köklü surətdə geniş yayılmış
dahilik stereotiplərindən seçilirdi. KİV-lər onu
diqqətdən qaçırmışdır. O öz elmi tədqiqatlarına bağlı
insan idi. Onun dahiliyi insanların həyatını daha uzun,
sağlam və daha gözəl etmişdir". Vəfatından sonra
İllinoys Universitetinin vitse-kansleri Morton Ueyr
demişdir: "Bu nadir insan öz işləri ilə hər bir
amerikalının həyatını dəyişmişdir".
O, ağırtəbiətli, sakit, özünə bir qədər də inanmayan,
yumşaq səsli bir müəllim və alim idi. İllinoys
Universitetində onun mühazirələrində iştirak etmiş
tələbələri ona "Pıçıldayan Con" adını vermişdilər.
1948-ci ildə bir dəfə işdən evə gələn Con Bardin
avtomobilini parkın yanında saxlayaraq tez evə qaçmış və
mətbəxdə yemək bişirən xanımına həyəcanla bu sözləri
demişdir: "Bilirsən, -o, sakit səslə demişdir, - biz
bu gün nəsə kəşf etmişik". Tam 8 il sonra isə səhər
yeməyində süfrə arxasında olarkən ailə radiodan Con
Bardinin Nobel mükafatına layiq görülməsi xəbərini
eşitmişdir.
O, Amerika Milli Elmlər Akademiyasının, Amerika Elmlər
və İncəsənət Akademiyasının, Amerika Fizika Cəmiyyətinin
üzvü seçilmişdir.
O, Franklin İnstitutunun Stüart Ballantayn medalına
(1952), Amerika Fizika Cəmiyyətinin Oliver Bakli adına
medalına (1954), Amerika Milli Elm Fondunun "Elmi
nailiyyətlərə görə" medalına (1965), elektrotexnika və
elektronika üzrə Mühəndislər İnstitutunun fəxri medalına
(1971), Birləşmiş Ştatlar hökumətinin prezident
medalına (1977), SSRİ Elmlər Akademiyasının qızıl
medalına (1988) layiq görülmüşdür. Uzun illər ərzində
Con Bardin "Physical Review" jurnalının naşirlərindən
biri olmuşdur.
Həyatının son günlərinə qədər Con Bardin elmlə məşğul
olmuşdur. O, tez-tez səyahətlərə çıxar və qolf
oynayardı.
1990-cı ildə Con Bardin "Tayms" jurnalının versiyasına
görə "100 ən nüfuzlu amerikalı"nın siyahısında yer
almışdır. 1959-1962-ci illər arasında Con Bardin Amerika
prezidenti yanında Elmi Məşvərət Şurasının üzvü
olmuşdur.
O, 1991-ci il yanvarın 30-da Bostonda (Massaçusets
ştatı) ürək tutmasından vəfat etmişdir.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |
