|
Məqalədə ali məktəbdə təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi və təlim prosesində tələbələrdə idrak
qabiliyyətlərinin, xüsusən də təfəkkür müstəqilliyinin
inkişaf etdirilməsinin yol və vasitələri araşdırılır.
Təhsilin elmi əsaslar üzərində qurulması və təlimin
optimallaşdırılması, eləcə də ali məktəblərdə kadr
hazırlığının yüksək səviyyəyə qaldırılması istiqamətində
fikir və mülahizələr irəli sürülür. Xüsusən də sosial
sifarişin tələblərinə yüksək həssaslıq göstərilməsi
istiqamətində nəzəriyyə ilə praktikanın
əlaqələndirilməsinin müxtəlif aspektləri təhlil olunur.
Başlığa çıxardığımız mövzu ilə bağlı düşüncələrimizi
paylaşmazdan əvvəl imtahan prosesi və onun nəticəsi ilə
bağlı bütün dünyada təəssüflə xatırlanan və bir insanın
taleyində arzu olunmayan nəticələr doğurmuş bir hadisəyə
diqqət çəkməyi lazım bilirik. Bu hadisə böyük fransız
riyaziyyatçısı, Fransanın fəxri, 20 yaşında dueldə
öldürülmüş Evarist Qalua ilə bağlıdır. XIX əsrin
əvvəllərində Fransada nüfuzlu Politexnik məktəbə iki il
təkrar qəbul imtahanı verən E.Qalua hər dəfə məhz
riyaziyyat imtahanından müvəffəq qiymət almadığına görə
məktəbə daxil ola bilməmişdir. Səbəb isə imtahan
suallarını cavablandırarkən "tapdanmış" yolla getməməsi,
yəni sualı kitabda olduğu kimi cavablandırmaması ilə
bağlı olmuşdur. Yaradıcılıq potensialından istifadə
edərək Qalua suallara düzgün, lakin imtahan qəbul edən
müəllimlərin düşüncə tərzinə uyğun gəlməyən şəkildə
cavab vermişdir ki, bu da imtahan götürən müəllimlər
tərəfindən başa düşülməmişdir.
Hazırda E.Qalua dünyanın məşhur riyaziyyatçısı, ondan
imtahan qəbul edənlər (Bine və Lefeybur de Fursi) isə
yalnız ikrah hissi doğuran, ədalətsiz müəllimlər kimi
xatırlanır. Bununla belə, bu məsələnin bir mənəvi tərəfi
də var. Belə ki, əgər Qalua Politexnik məktəbə daxil
olsaydı, bəlkə də onun həyatına son verən o duel
hadisəsi də olmazdı və kim bilir o, riyaziyyat sahəsində
möcüzələr yarada biləcək daha hansı kəşflərə imza
atardı. Müəllimlərin şablon düşüncə tərzindən kənarlaşa,
sualın cavabına yaradıcı yanaşmanı qəbul edə bilməmələri
belə bir sonluğun yaşanmasına gətirib çıxarmışdır.
Biz bəzən şifahi imtahanların üstünlüklərindən danışır
və ona biliyin qiymətləndirilməsinin yeganə düzgün üsulu
kimi dəyər veririk. Gətirdiyimiz misal isə bizi başqa
istiqamətlərdə düşünməyə təhrik edir. Hesab edirik ki,
burada mühüm olan məsələnin başqa tərəfidir. İlk növbədə
nəzərə alınmalıdır ki, imtahan cavabları əks olunmuş
vərəqlər, sadəcə cavablar yazılmış kağız parçası deyil,
onların hər birinin arxasında hiss, həyəcan dolu
narahatlıq yaşayan bir insan taleyi durur.
Əlbəttə, imtahanların keçirilməsi üçün ideal şərait
yaratmaq və nəticələrin maksimum obyektiv
qiymətləndirilməsini təmin etmək çox çətindir və hətta
bəzən mümkün də deyildir. Çünki burada xeyli sayda
amillər vardır ki, onların mənfi təsirlərini minimuma
endirmək o qədər də sadə məsələ deyildir.
Bakı Dövlət Universitetində rektorluğun bu istiqamətdə
həyata keçirdiyi çoxsaylı tədbirlər də məhz bu çətin
məsələnin həll edilməsinə yönəlmişdir.
Belə ki, imtahanların yüksək səviyyədə keçirilməsi,
cavabların obyektiv qiymətləndirilməsi, yol verilən
nöqsanların vaxtında və operativ şəkildə aradan
qaldırılması, tələbələrin fənn proqramları, metodik
vəsaitlər və dərsliklərlə təminatı, cavabların
qiymətləndirilməsindən narazı olan tələbələrin şikayət
və təkliflərinə yüksək həssaslıq göstərilməsi,
cavabların ümumi tələblərə uyğun olaraq
qiymətləndirilməsi üzrə müvafiq təlimatın işlənilməsi,
neqativ halların aşkar edilməsi üçün təsadüfi seçmə yolu
ilə, eləcə də tələbələrin və dekanlıqların müraciəti
əsasında ayrı-ayrı qruplarda tələbələrin imtahan
cavablarının təkrar yoxlanılması və bütün bu tədbirlərin
lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi məqsədi ilə xüsusi
Qərargahın və onun nəzdində apelyasiya komissiyalarının
yaradılması və s. bu qəbildən olan tədbirlər sırasına
daxildir.
Həmin tədbirlər təsadüfi deyildir ki, bir tərəfdən
imtahanların obyektiv keçirilməsi şəraitinin təmin
edilməsinə xidmət edirsə, digər tərəfdən tələbə və
müəllim kontingentinin məsuliyyətini artırmaqla, baş
verə biləcək neqativ meyillərin qarşısının alınmasına və
eləcə də perspektivdə təhsilin və tədrisin daha yüksək
səviyyəyə qaldırılmasına yönəlmişdir. Çünki uzunmüddətli
müşahidələr göstərir ki, təlimin məzmunu və tədrisin
keyfiyyəti ilə bağlı müəyyən qüsurlar hələ də
qalmaqdadır. Yəni burada imtahana qədərki prosesdə özünü
büruzə verən qüsurlardan söhbət gedir. Odur ki, biz də
həmin qüsurların üzərində bir qədər müfəssəl dayanmağı
məqsədəuyğun hesab edirik. Əvvəla, bir sıra hallarda
təlim prosesi daha çox "informasiya vermək", onu
"mənimsəmək" və sonra həmin informasiyanı yada salmaq
üzərində qurulur. Bu halda təlim prosesində tələbənin
idrak fəallığı, xüsusən də müstəqil düşünməsi heçə
endirilmiş olur. Çünki təlim belə bir bəsit prinsip üzrə
qurulmuş olur: "müəllim (ya dərslik) informasiya
mənbəyi", tələbə isə "informasiyanı qəbul edən
tərəf"dir. Bu halda tərəflərdən biri "ötürücü", digəri
isə "qəbuledici" funksiyasını yerinə yetirir. Məlumdur
ki, bu iki tərəf arasında qarşılıqlı təsir, qarşılıqlı
fəallıq, tənzimetmə bəzən çox aşağı səviyyədə olur.
Nəticədə ön plana ötürülən "informasiyanın miqdarı" ilə
"qəbul edilən, yadda saxlanılan, sonra yada salınan
informasiyanın miqdarı" arasında düzgün asılılıq
axtarılır. Bunların uyğunluq dərəcəsi "təlimin
müvəffəqiyyət faizini", "təlimin keyfiyyət əmsalını"
təşkil edir. Halbuki "ötürülən" və "qəbul edilən"
informasiyanın kəmiyyət uyğunluğu nə müəllimin, nə də
tələbənin idrak fəallığının göstəricisi ola bilmir. Belə
bir fəallıq, yəni informasiyaya yaradıcı münasibət
olmadan təlim prosesinin səmərəliliyindən danışmağa
dəyməz.
Empirik müşahidələr və psixoloji eksperimentlərdən aydın
olur ki, tələbənin idrak fəallığını yüksəltmək, xüsusən
də onun "təfəkkür müstəqilliyini" hərəkətə gətirmək üçün
mühüm amillərdən biri informasiyanın "hansı formada" və
"necə" çatdırılmasıdır. Deməli, başqa cəhətlərlə yanaşı,
materialın necə təqdim edilməsi də tələbələrdə təfəkkür
müstəqilliyinin aydın təzahürü üçün böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Odur ki, müəllim materialı necə təqdim etmək üsulu
haqqında dəqiq surətdə düşünməlidir. Lakin bir cəhəti
unutmaq olmaz ki, mənimsəmə prosesinin ayrı-ayrı
mərhələlərinin özünəməxsus cəhətləri vardır və bu
cəhətlər materialın təqdimi zamanı nəzərə alınmalıdır.
Bununla bərabər tələbənin müstəqil düşüncəsinin nisbətən
qabarıq şəkildə özünü büruzə verməsi üçün mühüm amillər
sırasında "əlverişli şərait" yaratmağın ,
stimullaşdırmağın rolunu xüsusi olaraq qeyd etmək
lazımdır. Təfəkkür müstəqilliyi isə xüsusən elə şəraitdə
tamamilə təzahür edir ki, orada "biri belə deyir, digəri
elə" və bilinmir ki, onlardan hansı doğrudur. Belə
situasiya faktları tələbənin özünün yoxlamasını,
onlardan müstəqil baş çıxarmasını tələb etdiyindən onda
müstəqil düşüncəni oyadır.
Bu daha çox mədəniyyətlə bağlı məsələdir. Çünki qeyd
olunan situasiya qeyri-müəyyənlik yaradır. Çox vaxt
müxtəlif mədəniyyətləri bu kateqoriyaya görə ayırmağa
üstünlük verirlər: qeyri-müəyyənliyə dözümlü
mədəniyyətlər, qeyri-müəyyənlikdən yayınan
mədəniyyətlər. Bu mədəniyyətlərdə təhsil dəyərləri də
müxtəlifdir. Qeyri-müəyyənlikdən yayınan mədəniyyətlərdə
ümumin qəbul etdiyi normalar təhlükəli sayılmır. Belə
mədəniyyətlərdə məktəblərdə düzgün versiyanı, yəni
məzmunun interpretasiyasını verməyi öyrədirlər.
Qeyri-müəyyənliyə dözümlü olan mədəniyyətlərdə isə
təhsilin əsas dəyəri - "yaxşı müzakirə", birqiymətli
olmayan problemin və kəskin sualların açıq-aydın
qoyulmasıdır. Belə mədəniyyətlərdə tələbələrdə
(şagirdlərdə) belə bir təsəvvür formalaşdırmağa
çalışırlar ki, eyni bir məsələyə, suala müxtəlif
tərəflərdən baxmaq mümkündür. Belə situasiyalar daha çox
idrak ziddiyyətlərinin meydana gəlməsi ilə xarakterizə
olunur ki, bu da idrak ziddiyyətlərini aşkar etməyə və
sonra da onu məqsədyönlü şəkildə həll etməyə hazırlıq
vəziyyəti kimi təfəkkür müstəqilliyinin inkişafı üçün
olduqca vacibdir. Bununla əlaqədar olaraq görkəmli
filosof E.V. Jlenkov yazır: "...ağlı lap əvvəldən elə
tərbiyə etmək lazımdır ki, ziddiyyət onun üçün yalnız
şeylərin haqqında başqa adamların dediklərinə deyil, bu
şeylərin özünə müstəqil baxmağa, müstəqil işlərə təkana
səbəb olsun. Spesifik insani təfəkkürü öyrətmək -
ziddiyyəti təsbit etmək bacarığını (ayırma bizimdir -
İ.Ə., R.C), sonra isə onun həqiqi həllini tapmağı,
deməli, dialektikanı öyrətməkdir".
Heç şübhəsiz ki, hələ orta məktəb illərindən başlayaraq
gənc nəsli şablon üzrə "tipik məsələlərin" həllinə
yönəltmək, məsələnin həllinin düzgün olub-olmadığını
"cavaba görə yoxlamaq" adəti psixoloji cəhətdən mühüm
əqli keyfiyyətlərin, xüsusən də təfəkkür müstəqilliyinin
təşəkkülü və inkişafına öldürücü təsir göstərir, çünki
uşaqlıqdan şablon, "standart həll" üzrə hazır
reseptlərlə fəaliyyət göstərməyə öyrədilən, müstəqil
düşüncə və həll tələb edən situasiyalarda özünü itirən
ağıl, bu səbəbdən də "ziddiyyətləri" xoşlamır. O,
mühafizəkar, tapdanmış və keçilmiş yollara dönə-dönə
qayıtmaqla ziddiyyətlərin yanından keçməyə, cəfəngiyatla
onları ört-basdır etməyə çalışır. Nə qədər ki, bu ona
müyəssər olmur, nə qədər ki, xalis sözlü hiylənin köməyi
ilə ziddiyyəti ört-basdır etməklə bağlı bütün
cidd-cəhdinə baxmayaraq ziddiyyət bir daha meydana
gəlir, belə ağıl, nəhayət, isteriyaya uğrayır.
Tələbələrin imtahan suallarına yazılı cavabları təhlil
olunarkən burada qeyd olunan bir sıra nöqsanlar özünü
qabarıq şəkildə büruzə vermişdir. Bu nöqsanlar ətrafında
düşünərkən ilk növbədə yalnız təlim metodlarımızın ciddi
nöqsanını, müəllimlərin fəaliyyətindəki bəzi qüsurları
qeyd etməklə kifayətlənmək olmaz. Burada əsas yeri
bütünlüklə təhsil sistemimizdə özünü göstərən nöqsanlar
tutur: "Hamını bərabərləşdirmək", "hamını hərtərəfli
inkişaf etdirmək", "geridə qalanların olmasına yol
verməmək", "müvəffəqiyyət faizini hər vasitə ilə
yüksəltmək" və s. ilk növbədə "proqressiv" kimi görünən
şüarlarımızın ölkəyə nə dərəcədə baha başa gəldiyini
aydın surətdə göstərir. Deməli, belə bir qüsur təlim
nəzəriyyəmizin qeyri-təkmilliyi ilə də bağlıdır.
Mahiyyət etibarı ilə təlim nəzəriyyəmiz geridə
qalanların səviyyəsinə enmək istiqamətinə yönəlir. Başqa
sözlə, təlim prosesində əsas hədəf olaraq geridə
qalanlar götürülmüşdür. "Geridə qalanları" "irəlidə
gedənlərə çatdırmaq" pərdəsi altında öz idrak
fəaliyyəti, digər qabiliyyətləri ilə seçilən şagirdlər
(eləcə də tələbələr) üçün təlim prosesində dözülməz
şərait yaradılmış, onları öz qabiliyyət və istedadlarına
uyğun sürətlə inkişaf etməkdən, təlim yolu keçməkdən
məhrum etmişdir. Belə bir şəraitdə şagirddə hansı əqli
keyfiyyətlərin inkişafından söhbət aparmaq olardı. Çünki
kəmiyyət arxasınca qaçmaq keyfiyyəti geridə qoymuş,
hamısı bir ölçüdə, biçimdə, "bir qəlibdən çıxma"
şagirdlər yetirmiş, həmin zəmində də eyni biçimdə olan
tələbələr yetirilmişdir. Elə bunun nəticəsidir ki, öz
səsi, öz nəfəsi, öz nöqteyi-nəzəri olmayan çoxluq
yetirməyə "müvəffəq" olunmuşdur. Belə bir çoxluq
tələbələr içərisində də xüsusi yer tutur. Yəni onlar
fikri fəaliyyət prosesində "az müqavimət" yolu ilə
getməyi üstün tutmuşlar, nəticədə onlar qarşılaşdıqları
bu və ya digər problemdə uyğunsuzluğun, ziddiyyətin
olmasını çətinliklə sezirlər. Bu hələ məsələnin bir
tərəfidir. Belə ki, tələbənin müəyyən qismi idrak
obyektindəki ziddiyyəti az-çox sezməyə,
müəyyənləşdirməyə müvəffəq olsalar da həmin
ziddiyyətlərin səbəblərini aydınlaşdırmaqda acizlik
göstərirlər.
Heç şübhəsiz ki, bu təsadüfi deyildir. Biz çox vaxt
tələbələrə daha çox informasiya verməyə, onların daha
çox informasiya əldə etməsinə üstünlük veririk.
Məsələnin çox mühüm tərəfi, yəni həmin
informasiyalardan, biliklərdən istifadə edərək nə
dərəcədə ondan bəhrələndiklərinə diqqət yetirilmir.
Hansı ki, "çox bilmək" heç də "fikirləşməyi bacarmaq"
demək deyildir. Hələ vaxtı ilə Heraklit demişdir ki,
"ağlı biliklərin çoxluğu öyrətmir". Bu fikri E.V.Jlenkov
bir qədər də sərt şəkildə belə ifadə etmişdir:
"...öz-özlüyündə aydındır ki, mədəniyyət (mənimsənilmiş
biliklər ehtiyatı, ümumi həqiqətlər) nə qədər yüksək
olsa, ağlın özünü büruzə verməsi üçün bir o qədər böyük
və geniş imkan olar. Əgər bu ehtiyatı müstəqil olaraq
təkrarolunmaz situasiya ilə əlaqələndirmək qabiliyyəti
(bacarığı) yoxdursa - ümumiyyətlə ağıl yoxdur, hətta
geniş bilik ehtiyatı olsa da, onun olmaması- ağılsızlıq
var". Biz istər orta, istərsə də ali məktəblərdə "çox
bilik vermə" yolu ilə gedirik. Odur ki, yetişməkdə olan
gənc nəsildə, bir tərəfdən idrak fəallığı, xüsusən də
ağlın keyfiyyətləri lazımınca inkişaf etmir, düşünmək,
axtarıb tapmaq, fikirlərini əsaslandırmaq qabiliyyəti
lazımi səviyyədə təşəkkül tapa bilmir. İkinci tərəfdən,
mənimsənilmiş biliklərə indifferent münasibət yaranır.
Yəni onların qiymət almaq xatirinə olduğu barədə yönəliş
yaranır. Bu mərhələdən sonra biliklər "öz dəyərini"
itirir. Nəticədə bəzi ali məktəbi qırmızı diplomla
bitirmiş bir sıra mütəxəssislər praktikada həmin
biliklərdən istifadə etməkdə, onlarla fəaliyyət
göstərməkdə acizlik çəkirlər. Belə bir sistem yaranır,
aşağı siniflərdə əldə edilən "biliklər" yuxarı
siniflərdə, orta məktəblərdə əldə edilənlər ali
məktəblərdə, ali məktəblərdə qazanılanlar isə praktikada
işə yaramır. Çünki həmin biliklər müstəqil düşüncənin,
fəal fikri fəaliyyətin praktikada tətbiqi sayəsində
təkmilləşdirmənin nəticəsi deyildir.
Qeyd olunan sistemin yaranmaması, təşəkkül tapmaması
üçün təhsilin bütün pillələrində nəzərə alınması vacib
olan xeyli sayda amillər vardır ki, onlar daim diqqət
mərkəzində saxlanılmalıdır. Burada mühüm cəhətlərdən
biri təlim prosesində tələbələri mübahisə etməyə
yönəltməkdir. Adicə bir sualı ortaya atıb, bu barədə
kimin fikri necədir - sualını qoymaq tələbələri
düşünməyə istiqamətləndirir.
Amma bu heç də asan məsələ deyildir. Bunun üçün xüsusi
qabiliyyət, xüsusi səriştə tələb olunur. Çünki "başqası
ilə özünə bərabər hesab etdiyin, xarici opponentlə
ustalıqla mübahisə etməyi bacarmaq (dəyişmək yox),
digər, bundan daha qiymətli bir bacarığın - özü-özü ilə
mübahisə etmək bacarığının, yəni təfəkkürün
özünütənqidlik keyfiyyətinin əsasında durur. Özünütənqid
isə təfəkkür müstəqilliyinin sinonimidir. Onsuz sənin
ağlın həmişə başqasının, səninlə yanaşı duran və sənin
uşaq kimi hər şeyə məhdud nöqteyi-nəzərdən baxmaq
meyilini, baxışlarında hər dəfə yol verdiyin
birtərəfliyi (fəlsəfədə buna abstraktlıq deyilir)
qərəzsiz tənqid edən başqa birisinin ağlından asılı
olacaqdır".
Psixologiya elmi sübut edir ki, insan özü-özü ilə
mübahisə etməzdən əvvəl başqaları ilə mübahisə edir. Bu
proses sonradan interiorizasiyaya uğrayır (daxilə
keçir). Başqası ilə mübahisə etmək də birdən-birə baş
verən proses deyildir. Bunun üçün bir tərəfdən faktik
materialdan "kənara çıxmağa" qabil olmaq, yəni ona
müxtəlif tərəfdən yanaşmaq, bəzən də ondan, yəni
bilavasitə əks etdirdiklərimizdən uzaqlaşmağı bacarmaq
tələb olunur. Digər tərəfdən isə başqasının mövqeyinə
keçməyi, "onun gözləri" ilə obyektə baxmaq lazımdır.
Üçüncü tərəfdən, öz əvvəlki mövqeyinə yenidən, yeni
nöqteyi-nəzərdən baxmağa səy edilməlidir. Belə bir
qabiliyyətin formalaşması yalnız təfəkkür
müstəqilliyinin mexanizmini təşkil etməklə qalmır, həm
də başqa əqli keyfiyyətlərin, xüsusən də təfəkkürün
özünütənqidliyi üçün zəmin hazırlayır. Bu da çox vacib
keyfiyyətdir. Buna görə də xarici opponent olmadan
özü-özü ilə həmişə mübahisəyə girmək bacarığı ağlın
dialektik-mədəni əlamətidir. Doğrudan da mübahisənin,
diskussiyanın gedişində insanların qarşısında həmişə
suallar yaranmağa başlayır. Elə situasiyada ki, "biri
belə deyir, digəri elə" və tərəflərdən hər biri arqument
faktlarına əsaslanan, özünün xeyrinə olan faktiki
dəlillər gətirir. Bu mübahisə situasiyası, ziddiyyət,
rəylərin qarşılaşması onu göstərir ki, "ümuminin qəbul
etdiyi müddəalarda təsbit edilmiş biliklərin köməyi ilə
hər hansı yeni, hələ dərk olunmamış, hazır biliklərdə
qabaqcadan nəzərdə tutulmamış faktı anlamaq, başa
düşmək, dərk etmək mümkün deyildir". Burada da
mədəniyyətlərdəki fərqlər özünü büruzə verir. Belə ki,
ingilis professoru sıxılmadan, çəkinmədən tələbəyə deyə
bilər: "Mən bilmirəm". Və o, hər şeyi bilməyə də borclu
deyil. Ona görə ki, orada təhsil dəyərləri başqadır.
Bizim respublikadan (Rusiya və Almaniyadan) fərqli
olaraq müəllim burada "hazır cavabların daşıyıcısı"
deyil. O, hazır həqiqətləri çatdırandan daha çox,
həqiqətin, suala cavabın axtarılmasında köməkçi, bu
axtarışı istiqamətləndirəndir. Bu yol tələbəni kəşfə,
müdrikliyə aparır. Bu yolla əldə olunan biliklər insana
yeni biliklər qazandıran, asanlıqla yeni situasiyaya
tətbiq oluna bilən, daha doğrusu işlək biliklərdir.
Bütün cəmiyyətlərdə də təhsilin ali məqsədi məhz işlək
biliklərə, müstəqil təfəkkürə malik olan gənclər
yetişdirməkdən ibarət olmalıdır. Bu baxımdan E.V.
Jlenkovun aşağıdakı fikirləri ilə razılaşmamaq mümkün
deyil: "Ağıl (müdriklik) öz-özlüyündə "bilik" deyil,
təhsilin hafizəyə "qoyduğu" məlumatların məcmusu deyil,
nə informasiya, nə də söz-sözlə, termin-terminlə
əlaqələndirilmiş qaydalar yığınıdır. Bu, biliklərlə
düzgün fəaliyyət göstərmək bacarığıdır - hər bir ağıllı
fəlsəfə ta qədimdən bəri ağlı belə müəyyən edib".
Burada iki cəhət diqqəti cəlb edir: a) "bu bilikləri
real həyat hadisələri və faktları ilə əlaqələndirmək",
b) "müstəqil olaraq bu bilikləri əldə etmək" bacarığı.
Hər iki cəhət təfəkkür müstəqilliyinin göstəriciləridir.
Buradan iki istiqamətdə nəticə çıxarmaq mümkündür.
Əvvəla, ali məktəblərdə tələbələrin təlim fəaliyyətini
optimal surətdə təşkil etmək üçün təfəkkür
müstəqilliyinin təşəkkülünə xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Çünki bu keyfiyyət cism və hadisələrin
mahiyyətini, onlar arasındakı qanunauyğun əlaqə və
münasibətlərin açılmasında əsas rol oynayan təfəkkürün
inteqral keyfiyyətidir.
İkinci tərəfdən, tələbələrin təlim fəaliyyətini optimal
təşkil etmək üçün onlarda müstəqil surətdə bilik əldə
etmək, dərk etdiyi cism və hadisələri bir-biri ilə
tutuşdurmaq, onlara müxtəlif tərəflərdən yanaşmaqla
bağlı yönəliş yaratmaq mümkündür. Bunun üçün bir sıra
zəruri şərtlərin gözlənilməsi vacibdir: a) elmi
informasiyaların bəsitləşdirilməsinə yol verməməli,
əksinə, onun problem xarakterini gücləndirməli; b)
informasiyanın dialoji formada - fikir mübadiləsi,
rəylər toqquşması formasında çatdırılması ön plana
keçməli, c) qarşıya çıxan problem və ya məsələnin
təzadlı-ziddiyyətli cəhətlərinə, onların araşdırılmasına
diqqət artırılmalı, d) tələbəyə verilən sualların hər
hansı biliyi yada salmaq, bərpa etmək, xatırlamaq
istiqamətində deyil, informasiyaların seçilməsinə,
tutuşdurulmasına, öz şəxsi təfəkkür süzgəcindən
keçirilməsinə, praktikada, real həyatda ondan necə
səmərəli istifadə etmək olar istiqamətinə fikir
verilməli, e) tələbələrin özlərinin sual verməsini,
problem irəli sürməsini, bu və ya digər məsələ barədə öz
mülahizələrini əsaslandırmasını stimullaşdırmaq
lazımdır. Bütün hallarda nəzərə almaq lazımdır ki,
"gənclikdən doqmatik təfəkkürə, mücərrəd formullara
hədsiz "ehtiram" göstərməyə öyrədilmiş adam həmişə
həyatla - onun üçün xoşagəlməz olan-toqquşmaya düçar
olacaqdır.
Elm özünün mücərrəd formulları və qaydaları ilə onun
üçün kor-koranə pərəstiş predmeti, həyat isə - mücərrəd
həqiqətlə bütöv həyatın konkretliyi arasındakı
ziddiyyəti həll etmək zərurəti qarşısında qoyulmuş
isterik üçün başdan-başa bəhanə olacaqdır. O, buna lap
əvvəldən öyrədilmədiyindən, yəqin ki, özünü itirəcək və
ora-bura vurnuxacaqdır".
Bəs yetişməkdə olan gənc nəsli belə bir vəziyyətdə
qoymamaq üçün nə etmək lazımdır? Bu sualda qoyulan
məsələni həll etmək üçün ali məktəblərdə biri digəri ilə
əlaqədar olan bir neçə istiqamətə diqqət yetirilməsi
lazım gəlir. Əvvəla, bu hal daha çox ali məktəblərdə
təlim-tərbiyə prosesində tələbə gənclərdə təfəkkür
müstəqilliyinin inkişaf etdirilməsinə müsbət təsir edən
hansı yol və vasitələrdən istifadə edilməsi ilə
bağlıdır. Odur ki, bu istiqamətdə həyata keçirilməsi
vacib olan bəzi məqamlar üzərində dayanmağı məqsədəuyğun
hesab edirik.
Bu istiqamətdə vacib olan məsələlərdən biri tədris
prosesində tələbələrin müstəqil işinə, onun təşkilinə,
planlaşdırılmasına və həmin işlərə müəllim tərəfindən
edilən kömək və nəzarətin məzmun və mahiyyətinə xüsusi
diqqət yetirilməsindən ibarət olmalıdır.
Xarici ölkə universitetləri və ali məktəblərində tətbiq
edilən və çox böyük səmərə verən formalardan biri
tyutorlar, məsləhətçi müəllimlərin tələbələrin müstəqil
işinin təşkilinə kömək göstərməsi ilə bağlı təcrübədir.
Həmin ali məktəblərdə adətən, mühazirədə elmin çox
mürəkkəb problemləri, yaxud dərslikdə olmayan hissələr
əhatə edilir. Qalan bütün məsələlər tələbələr tərəfindən
müstəqil öyrənilir. Müəllimlər mühazirə fənninə maraq
oyatmalı, tələbələri müstəqil işə yönəltməli, onların bu
sahədəki fəallığını artırmalıdır. Təsadüfi deyildir ki,
bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin ali məktəblərində
tələbələrin müstəqil işinə ümumi tədris vaxtının 60%-dən
artıq hissəsi həsr edilir. Müəllim qabaqcadan tələbələrə
xəbər verir ki, məhz hansı material, hansı həcmdə və nə
vaxta qədər işlənib hazırlanmalıdır. Tələbələrin idrak
fəallığını artıran mühazirələrin yüksək keyfiyyəti bir
sıra amillərdən asılıdır. Mühazirə materialının yaxşı
mənimsənilməsini şərtləndirən mühüm amillərdən biri
mühazirələrlə tələbələrin müstəqil işinin üzvi surətdə
əlaqələndirilməsi, koordinasiyasıdır.
Praktiki məşğələlərin məqsədi mühazirə materiallarını
möhkəmləndirmək və tələbələrdə problemi kollektiv həll
etmək qabiliyyəti, tənqidi təfəkkür və müstəqil işləmək
bacarıq və vərdişləri aşılamaqdır.
Təəssüf ki, bizim ali məktəblərin praktikasında
problemin kollektiv həlli ilə bağlı məsələyə kifayət
qədər fikir verilmir. Bu bir tərəfdən ixtisasa yönəltmək
baxımından, digər tərəfdən isə elmi tədqiqat
fəaliyyətini canlandırmaq, o sahədə tələbələrdə lazımi
bacarıq və vərdişlər yaratmaq üçün vacibdir.
Seminarların keçirilməsi forması müxtəlif ola bilər.
Yaxşı olardı ki, belə seminar məşğələlərində tələbələr
sayca çox az - yəni kiçik qruplarla olsun. Həm də bu
zaman tələbənin hansı problemlə bağlı ədəbiyyatı
müstəqil seçməsinə, referatlar, məruzələr hazırlayaraq
ümuminin müzakirəsinə verməsinə diqqət artırılsın, yaxşı
olardı ki, seminar diskussiya şəklində aparılsın. Onun
məqsədi həm də tələbələrdə müstəqil intensiv əqli
fəaliyyət bacarıq və vərdişlərini, informasiyanı
qiymətləndirmək, tərkibləşdirmək və tətbiq etmək,
gələcək peşə fəaliyyətini hesaba almaqla problemi
müzakirə etmək və optimal həllini tapmaq qabiliyyəti
formalaşdırmaqdan ibarətdir. Təlim, hər şeydən əvvəl,
tələbələrin özlərinin səyinin nəticəsi olmalıdır ki,
biliklərin səmərəli qazanılmasına, həmçinin də
şəxsiyyətdə arzu edilən keyfiyyətlərin formalaşmasına
gətirib çıxarsın. Professional hazırlığın yüksək
səviyyəsini təmin etməklə yanaşı, təlim prosesi
şəxsiyyətin inteqral keyfiyyətlərinin formalaşmasını,
xüsusən də müstəqilliyini və təfəkkür mədəniyyətinin
formalaşmasını təmin etməlidir.
Təlim prosesində müstəqil işlərin səmərəli təşkili eyni
zamanda tələbələrin əqli keyfiyyətlərinin, ümumən
intellektual qabiliyyətlərinin inkişafı üçün mühüm
şərtdir. Bu cəhətdən bütün təhsil illərində
məsləhətçi-müəllimlərin bir neçə tələbə ilə müntəzəm
surətdə məşğələ aparması çox vacibdir.
Tələbələrdə təfəkkür müstəqilliyini tərbiyə etmək üçün
ali məktəb dövründə xüsusi istedadlı tələbələri bir
qrupda birləşdirərək onlarla daima fərdi məşğul olmaq
üçün yüksək istedada malik professor və müəllimlərin
seçilməsi və bu işə cəlb edilməsi də çox əhəmiyyətlidir.
Belə tələbələri məcburi kurslarla yükləmək yox, onların
istedadının maksimal inkişafına çalışmaq zəruridir. Bu
bir tərəfdən də təlimin fərdiləşdirilməsinə diqqəti
artırmağı tələb edir. Təlim prosesini fərdiləşdirən
vasitə kimi qarşılıqlı təlimi qəbul etmək olar. Bu,
qarşılıqlı təlim iştirakçılarının tərəflərindən hər biri
üçün istər ümumən təfəkkürün, istərsə də müstəqilliyin
inkişafı baxımından olduqca faydalıdır.
Təfəkkür müstəqilliyinin inkişafı və tərbiyəsi üçün
müstəqil işlərin başqa növləri ilə yanaşı, qrup halında
müstəqil iş forması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu iş
formasından 3-5 nəfərlik qruplarda istifadə etmək olar.
Burada həm kollektiv surətdə məsələ həll etmək, həm də
problemlə bağlı fərdi-müstəqil iş zamanı qazanılmış
nöqteyi-nəzərlərə görə müzakirə keçirmək olar. Unutmaq
olmaz ki, müasir təlim sistemi üçün tələbələrin
fəallaşdırılmasının yeni forma və metodlarının
axtarılması əsas məsələdir. Məlum olduğu kimi,
müstəqillik müxtəlif həyat situasiyalarının, xüsusən də
məqsədyönlü təlim prosesinin təsiri altında formalaşır.
Müasir pedaqogika belə bir mövqedən çıxış edir ki,
müəllim təlim prosesini təşkil edərək və buna müvafiq
surətdə onu idarə etməklə, qarşıya qoyulmuş məqsədə, o
cümlədən də öz yetirmələrində müstəqilliyin səviyyəsinə
əsaslı təsir göstərə bilər. Lakin bu məqsədə nail
olunması üçün bir sıra amillərin kompleks halda nəzərə
alınması lazımdır. Məlumdur ki, sual təfəkkürün
fəaliyyətə gəlməsi üçün vacib şərtdir. Lakin heç də hər
növdən olan sual bu funksiyanı yerinə yetirmir. Xüsusən
də təfəkkürün müstəqilliyini "oyatmaq" üçün sualların
məzmunu və qoyuluşuna xüsusi tələblər qoyulur. Odur ki,
təlim prosesində müəllimin istifadə etməli olduğu sual
və göstərişlərin xarakterini bilmək müstəqilliyin
təşəkkülü və inkişafı baxımından son dərəcə
əhəmiyyətlidir. Yeri gəlmişkən, bir cəhəti də qeyd edək
ki, bu məqsədə xidmət edəcək sualların verilməsi
müəllimdən xüsusi səriştə və qabiliyyət tələb edir. Hər
müəllim bunun öhdəsindən gəlmək iqtidarında olmur.
Təsadüfi deyildir ki, İngiltərədə xeyli sayda
müəllimlərin qarşısında belə bir tələb qoyulmuşdur ki,
öz yetirmələrinə onların müstəqil düşüncəsini inkişaf
etdirə bilən, onları axtarışa yönəldən suallar
versinlər. Təəssüf ki, müəllimlərin yalnız 2%-i bu
vəzifənin öhdəsindən gələ bilmişdir. Bu faktın özü bizdə
bu istiqamətdə vəziyyətin necə olması ilə bağlı təsəvvür
yaratmaq üçün yəqin ki, kifayət edər.
Bəs, bu məqsədlə istifadə edilən sual və göstərişlər
nəyə yönəlməlidir? Bununla əlaqədar olaraq məşhur rus
psixoloqu L.S.Viqotskinin "tədrici kömək" ideyasını
xatırlamaq yerinə düşərdi. L.S.Viqotskinin fikrincə,
uşağın iki inkişaf səviyyəsi vardır. Onun "aktual
inkişaf" səviyyəsi adlandırdığı səviyyədə olan uşaq
müəyyən tapşırıqları müstəqil olaraq yerinə yetirir.
"Yaxın inkişaf sahəsi" adlandırdığı səviyyə üçün
səciyyəvi cəhət odur ki, uşaq ona verilmiş tapşırıqları
müstəqil deyil, yalnız köməkçi suallar, misallar,
müəyyən nümunələr əsasında həll edə bilər. Təlim
prosesində məhz belə bir yaxın inkişaf sahəsi yaradılır,
sonra isə o, aktual inkişaf səviyyəsinə keçir. Yəni,
təlim uşaqların idrak fəaliyyətini o dərəcədə inkişaf
etdirməlidir ki, müəyyən dövr keçdikdən sonra onların
özləri lazımi bilikləri müstəqil olaraq mənimsəməyə
müvəffəq olsunlar, kənar köməyə o qədər də ehtiyac hiss
etməsinlər. L.S.Viqotskinin uşağın inkişaf səviyyəsi ilə
bağlı burada xatırladılan ideyası istənilən yaş dövrünə
aid edilə bildiyindən və təlim prosesində nəzərə
alınması vacib olduğundan hesab edirik ki, tələbələrin
təlim prosesində də bu cəhətə diqqət yetirilməlidir.
Elə isə, onda hansı sual və göstərişlərdən istifadə
etməklə yaxın inkişaf sahəsi yarada bilərik və bundan
sonra "aktual inkişaf" səviyyəsinə nail olarıq?
Məsələnin bu cəhətini aydınlaşdırarkən, yəni köməyin
xarakterini müəyyən edərkən görkəmli pedaqoq,
riyaziyyatçı D.Poyanın daxili və xarici kömək ideyasına
diqqət yetirmək lazım gəlir. Daxili kömək elə sual və
göstərişlərdən ibarət olur ki, onların müəyyən hissəsi
yalnız baxılan məsələ, şərait üçün deyil, eləcə də bir
çox başqa məsələlər, hətta demək olar ki, müxtəlif tip
məsələlərin həlli üçün alət rolunu oynaya bilər. Həll
etdiyi məsələ ilə ciddi maraqlanan və bu tip suallarla
tanış olan hər kəs ehtimal ki, həmin köməyi özü-özünə
göstərə bilər.
Xarici köməyə gəldikdə isə o, konkret situasiya, konkret
məsələ ilə bağlı konkret fikri əməliyyata təhrik
etdiyindən metodoloji suallarla çox zəif əlaqədardır və
məsələni həll edənin özü - özünə belə bir kömək etmək
imkanı son dərəcədə aşağıdır. Təfəkkür müstəqilliyinin
təşəkkülü və inkişafı baxımından daxili kömək olduqca
faydalıdır. Çünki elə kömək zamanı istifadə edilən sual
və göstərişlər bir neçə təkrardan sonra interiorizasiya
prosesi nəticəsində daxilə keçir və nəhayət, məsələ həll
edən şəxs müstəqil olaraq müvafiq suallar qoymaqla öz
təfəkkürünü tənzim edə bilər. Məsələn, "Oxşar naməlumu
hansı məlumların köməyi ilə müəyyən etmək olar? Hansı
şərtlərdən, şəraitdən belə nəticə çıxarmaq olar? Hələ
istifadə etmədiyiniz verilənə xüsusi diqqət yetirin" və
s.
Göründüyü kimi, əgər L.S.Viqotskinin ideyası təlim
prosesində bizi nəyə yönəlməyə istiqamətləndirirsə, D.
Poyanın ideyası necə yönəlməyə istiqamətləndirir. Yəni
hər iki cəhətə ciddi əhəmiyyət verilməlidir. Əlbəttə,
nəzərə almaq lazımdır ki, bu, çox da asanlıqla müyəssər
olmur. Çünki belə bir mülahizə ilə razılaşmaq olar ki,
biz bunun qayğısına çox az qalırıq ki, biliklərin
mənimsənilmə prosesi elə qurulsun ki, o eyni zamanda
həmin biliklərin yaranışına görə borclu olduqları
qabiliyyətlərin inkişaf prosesi olsun. Bu səbəbdən də
canlı həyatın hələ insan tərəfindən başa düşülməmiş
faktiki zənginliyi yalnız geniş "əyani nümunələr" anbarı
kimi, insan tərəfindən hazır, mənasız əzbərlənmiş,
məktəb həqiqətləri şablonu kimi istifadə olunur.
Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki ənənəvi təlim üsulları
gənc nəsildə idrak fəallığını yüksəltmək, onlarda
tədqiqatçılıq qabiliyyəti formalaşdırmaq istiqamətində
yetərli imkanlara malik deyildir. Həm də istər orta
məktəblərdə, istərsə də ali məktəblərdə təlim yalnız
müəyyən informasiyaları mənimsəmək, yadda saxlamaq və
yeri gəldikdə yada salmaq istiqamətində qurulur. Bununla
əlaqədar olaraq E.V.Vandışeva özünün "Riyaziyyatın
tədrisində tələbələrdə təfəkkürün inkişafı" adlı
məqaləsində yazır: "Adətən ali riyaziyyat üzrə praktiki
məşğələlərin ənənəvi metodikası belədir: məsələni həll
etmək üçün zəruri olan nəzəri material təkrar olunur,
müəyyən tip məsələlər lövhədə həll edilir, bəzən
müstəqil həll etmək üçün, həm də bir qayda olaraq bütün
qrupa eyni analoji məsələlər verilir. Beləliklə,
tələbələrin bir hissəsi məsələni müstəqil həll etməyə
cəhd edir və bəziləri məsələ lövhədə həll edilməmişdən
qabaq buna müvəffəq olurlar; tələbələrin digər hissəsi
(bəzən əksəriyyəti) "həlli ya lövhədən, ya da qonşusunun
dəftərindən köçürür". Bu isə son nəticədə gənc nəslin
məsələlərə hərtərəfli yanaşmaq, müxtəlif problemlərdən
baş çıxarmaq istiqamətində inkişafına, heç şübhəsiz,
mənfi təsir göstərir. Burada çox mühüm olan bir cəhət
nəzərə alınmır, məşhur riyaziyyatçı L.Eylerin təbirincə
desək, bu mühüm cəhəti belə ifadə etmək olar: "Nə vaxt
ki, məsələni başqası həll edir, hər şey aydındır, elə
ki, özün həll edirsən, heç bir şey alınmır". Bu, heç
şübhəsiz, onunla bağlıdır ki, müstəqil düşünmək, nəyisə
axtarmaq, tapmaq, tətbiq etmək, axtarılanı, tətbiq
ediləni, tapılanı dərk etməkdən, anlamaqdan, başa
düşməkdən qat-qat çətindir. E.V.Vandışevanın təsvir
etdiyi situasiya hələ rast gəlinən halların yaxşı
tərəfidir. Çox vaxt tələbə hansısa məsələni düz həll
edib-etmədiyini verilən cavaba görə müəyyən edir.
Bununla əlaqədar görkəmli rus alimi A.P.Minakov qeyd
edir ki, həyatımda iki dəfə tələbələrə məsələni səhv
cavabla vermiş və tələbələri yoxlamış, onlar məsələni
həmin səhv cavaba uyğun olaraq həll etmişlər. Sanki
tələbələrin bu situasiyada cavaba görə fəaliyyət
göstərmələrinin səbəbini izah etməyə çalışırmış kimi,
K.A.Slavskaya yazır: "Bizlərdən kim çətin məsələ ilə
qarşıladığımız zamanları xatırlamır. Belə hallarda
məsələ kitabının cavablar yazılmış axırıncı səhifəsini
açırdıq, yaxud da qonşuya qaçırdıq ki, həllin
doğruluğuna inanaq. Lakin gündəlik həyatda,
istehsalatda, elmdə hər addımda elə məsələlərlə
qarşılaşırıq ki, hazır cavab yoxdur. Uşaqlıqdan hər şeyə
hazır cavaba malik olmağa adət etdiyimizdən, belə
məsələlərlə qarşılaşdıqda biz "əliyalın" hərəkət edirik.
Heç demə, düşünməyi, fikirləşməyi, cavabı özümüz tapmağı
bacarmırıq, buna adət etməmişik".
Müxtəlif tərəflərdən qüsurlarını qeyd etdiyimiz belə
"ağıl" hər kəsə tanışdır. "Bu - pedant - doqmatikdir,
hansı ki, o hər bir şey haqqında yalnız başqa adamların
dedikləri, yaxud yazdıqları ilə maraqlanır. Şeylərin özü
ilə qətiyyən maraqlanmır. Məlum olur ki, real gerçəklik
"elmi dilə" bürünmüş "mütləq anlayışlardan" və adi
təsəvvürlərdən, başqa adamların sözlərindən toxunmuş
qalın pərdə ilə ondan gizlədilmişdir.
Real aləm, real şeylər, hadisələr, proseslər aləmi onun
üçün daimilik "şey özündələr aləmi" olaraq qalır.
Baxmayaraq ki, əks görünüş-zahiri mürəkkəblik, aydın
olmayan çoxşaxəli erudisiya və dərin fikirli olmaq
təsiri yaratmağı xoşlayır, belə ağıl (o isə asan və çox
erkən formalaşır) çox bəsitdir".
Burada qeyd edilən mülahizə təlim prosesindəki
nöqsanlarımızı yüksək adekvatlıq dərəcəsində əks
etdirdiyi üçün biz iqtibas həddini də keçməyi lazım
bildik.
Bu nöqsanların dəhşətli tərəfi, həm də ondan ibarətdir
ki, "bütün həyatı boyu öyrənilənlərin çərçivəsində
qalan, özü isə həyatda heç nəyi öyrənməyi bacarmayan,
bilməyən nadan kimi böyüyən belə" insanlar hansısa
vəzifədə oturur və orada yeniliyə, inkişafa əngəl olan
nəhəngə çevrilir. Ən dəhşətlisi isə onların müəllim kimi
fəaliyyət göstərmələridir. E.V.Jlenkovun sərrast ifadəsi
ilə desək, belə müəllimlər "öz nümunəsində, özününkünə
oxşar ağıllar formalaşdırır. Hələ o, elm aləminə
düşürsə, onda bu sənəti müəllimlərə öyrətməyə başlayır,
həm də müəllimləri ona inandırmağa çalışır ki, elm məhz
hazır həqiqətləri təkrar etməkdən ibarətdir. Və oxşar
ağla malik adamların yenidən genişlənmiş istehsalı ilə
dairə qapanır".
Yəqin ki, şərhə ehtiyac yoxdur. Bu cəhət müəyyən mənada
real vəziyyəti əks etdirir.
Müasir cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi və siyasi
dəyişikliklər digər sahələrdə olduğu kimi, təhsil
sahəsində də bir tərəfdən müəyyən çətinliklər yaratmış,
digər tərəfdən isə onun forma və məzmununa ciddi təsir
göstərmişdir. Deməli, bu sahədəki çətinlikləri aradan
qaldırmaq və respublikamızda yüksək ixtisaslı mütəxəssis
kadrlara olan ehtiyacı ödəmək məqsədi ilə də bir sıra
başqa xarakterli tədbirlərin həyata keçirilməsi
zəruridir.
Təcrübə göstərir ki, çox vaxt təhsil müəssisələri bu
günün vəzifələrini yerinə yetirən mütəxəssislər
hazırlayır. Lakin cəmiyyətin hazırki obyektiv inkişaf
şəraiti tələb edir ki, ali məktəb məzunları yalnız bu
günün vəzifələrini deyil, həm də perspektivdə qarşıya
çıxa biləcək mürəkkəb problemləri də həll etməyə qabil
olsunlar. Yəni ali təhsil sistemi elə qurulmalıdır ki,
o, yaxın gələcəkdə baş verə biləcək dəyişiklikləri
nəzərə almaqla mütəxəssis hazırlamağı təmin edə bilsin.
Bunun üçün, ilk növbədə, ali məktəbdə təlim prosesinin
elmi təşkilinə diqqət yetirilməlidir. Bu isə, öz
növbəsində, ali məktəbin hazırlayacağı mütəxəssisin
modelləşdirilməsini tələb edir. Bu bir neçə mərhələdə
həyata keçirilir:
- elmi-texniki, iqtisadi və sosial proqnozlardan çıxış
edərək hazırlanan profil üzrə mütəxəssisin həll edəcəyi
məsələlərin məzmun və həcminin müəyyən edilməsi;
- müəyyən edilmiş həcmin müxtəlif ixtisas və
ixtisaslaşmalar arasında bölünməsi;
- bunların hər biri hüdudunda gələcək mütəxəssisin bilik
və vərdişlərinin həcminin müəyyən edilməsi (nəyi bilməli
və bacarmalıdır);
- ali təhsil müəssisəsində təlimin əsas parametrlərinin
müəyyən edilməsi (fənlərin öyrənilməsi ardıcıllığı,
onların həcmi və s.).
Tədqiqatçıların fikrincə, modelin işlənilməsində əsas
çətinlik mütəxəssisin həll edəcəyi məsələlərin məzmun və
həcminin təhlili ilə bağlıdır. Fikrimizcə, bu təbiidir,
lakin bu, məsələnin bir tərəfidir. Çünki elm bir yerdə
dayanıb durmur və elmi tövsiyələr, proqnozlar daim
dəyişir, təkmilləşir, tamamlanır. Digər tərəfdən, müasir
dövrdə elmi informasiyaların kəmiyyəti sürətlə artır,
biliklər tez köhnəlir, yeni şəraitin tələblərinə cavab
vermir, həm də elə yeni sahələr meydana gəlir ki,
universiteti bitirdiyi vaxt mütəxəssis obyektiv olaraq
həmin sahələr haqqında heç nə bilmir. Müasir dövrün,
tərəqqinin inkişaf sürətinin səbəb olduğu bu nəticə kadr
hazırlığı işində nəzərə alınmalı olan başlıca
məsələlərdəndir.
Hər hansı profil üzrə mütəxəssis modelinin formalaşması
təhsilin məzmununun müəyyən edilməsinə də elmi cəhətdən
əsaslandırılmış şəkildə yanaşmağa imkan verir. Elmi
ədəbiyyatda öz əksini tapmış müasir nəzəri təsəvvürlərə
görə təhsilin məzmununun formalaşmasının üç əsas
səviyyəsi mövcuddur: ümumi-nəzəri təsəvvür, tədris fənni
və tədris materialı səviyyələri.
Əlbəttə, bu üç səviyyəyə çox vaxt sosial sifarişin
pedaqoji modeli kimi baxırlar və şübhəsiz ki, burada
təhsilin məzmunu sosial sifarişin təhsilin baxılan
konkret sferasının qarşısında əsas vəzifə kimi duran
tələblərini təcəssüm etdirir. Ali təhsil üçün belə
məzmun, o konkret amillərlə, şəraitlə və xüsusiyyətlərlə
müəyyən olunur ki, onlar baxılan profilli
mütəxəssislərin fəaliyyətini xarakterizə edir.
Təhsilin məzmununun formalaşmasının bütün səviyyələrində
ali məktəblərdə professional hazırlığın mütəxəssisin
hazırlığının son nəticəsinə yönəlmə iştirak etməli və
konkretləşməlidir, özünə isə müvafiq məzmunun
mənimsənilməsi üzrə tələbənin təlim fəaliyyətinin
mükəmməl təşkilinin qanunauyğun nəticəsi kimi baxılır.
Təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti də bu istiqamətdə
təşkil olunmalı və qiymətləndirilməlidir.
Təcrübə göstərir ki, kadr hazırlığı ilə bağlı bu
istiqamətdə də həlli vacib olan bir sıra problemlər
vardır. Bu problemlərin bir qismi tədris planları və
proqramları ilə bağlıdırsa, digər qismi ali məktəblə,
onun məzunlarının sonrakı fəaliyyətinin
əlaqələndirilməsi istiqamətində mövcud olan vəziyyətə
aydınlıq gətirilməsi ilə bağlıdır.
Tədris planlarına salınan fənlərin bir qismi ya gələcək
mütəxəssisin işləyəcəyi sahədə ona lazım olan bilik və
bacarıqların formalaşdırılması istiqamətində ümumiyyətlə
gərəkli deyil, ya da həmin fənlər ixtisasın tələblərinə
uyğun tədris olunmur. Kadr hazırlığının çevikliyinin
təmin edilməsi üçün mühüm şərtlərdən biri də ali məktəb
məzunları ilə adekvat əlaqələr qurulması ilə bağlıdır.
Bu əlaqə bir tərəfdən mütəmadi olaraq tədris planları və
proqramlarına lazımi korrektələr edilməsi, onun vaxtında
sosial sifarişin tələblərinə cavab verməsinə xidmət
edirsə, digər tərəfdən dəyişən şəraitə uyğun olaraq
mütəxəssisə lazım olan yeni praktik bilik və bacarıqlar
kompleksinin müəyyən edilməsi üçün zəmin yaradır.
Növbəti məqalədə bu məsələlərə geniş toxunacağımızı
nəzərə alaraq, burada sadəcə mövcud vəziyyəti
vurğulamaqla kifayətlənməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Rövşən CAVADOV,
BDU-da qış imtahan sessiyasının keçirilməsi üzrə
qərargahın
nəzdində apelyasiya komissiyasının üzvü,
İsmayıl ƏLİYEV,
BDU-da qış imtahan sessiyasının keçirilməsi üzrə
qərargahın sədri
ialiyev@mail.ru |
