|
Fəal təlim metodlarına əsaslanan dərsin xarakterik
cəhəti ondadır ki, müəllim təlim prosesində şagirdlərə
təkcə yeni elmi biliklər vermir, həm də onların
təfəkkürünü inkişaf etdirir, şəxsi keyfiyyət və
qabiliyyətlərini aşkara çıxarır.
Coğrafiya fənninin tədrisində yeni təlimin nəticəsi
ətrafda baş verən hadisə və proseslərin yaranma
səbəblərini, inkişafı və ərazi üzrə paylanma
qanunauyğunluqlarının dərk edilməsinə xidmət edir.
Şagirdlər coğrafiyanı dərk etməklə bütün bəşəriyyəti
narahat edən qlobal problemlərlə "üzləşir" və onların
həllinə dair bilik və bacarıqlara yiyələnə bilirlər.
Şagirdlərin coğrafiyanı mənimsəməsi onların dünyada
baş verən təbii, ictimai-siyasi proses və hadisələrin
səbəblərini dərk etmələri ilə yanaşı, onlarda
cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək üçün
təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə yollarını və ətraf
mühitin mühafizəsinin mümkün variantlarına dair
bilikləri formalaşdırır. Fəal təlimin köməyi ilə
şagirdlər mövzuları dərk etdikcə insanla təbiətin
əlaqələrinin nəticələrini özləri qiymətləndirir və
məntiqi mülahizələr irəli sürürlər. Məsələn, mən Vlll
"A" sinfində "Xəzər dənizinin problemləri" mövzusunu
keçərkən uşaqlar tərəfindən söylənən çox maraqlı
fikirlərin şahidi oldum. Şagirdlərin Xəzərin
problemlərinin çözülməsinə dair fikirləri, fikrimcə, çox
təqdirəlayiq idi.
Ümumiyyətlə, fəal təlimin çoxşaxəli metodlarından
istifadə edərək coğrafiyanın düzgün tədrisi vasitəsilə
şagirdə yaşadığı coğrafi ərazinin əhəmiyyətini,
mühafizəsinin həyat üçün vacibliyini dərk etdirmək olar.
O, buna, həmçinin, xəritə və plan üzrə təhlillər
aparmaqla, müşahidələrdən istifadə etməklə alınmış
nəticələrə dair diaqramlar, cədvəllər qurmaqla nail ola
bilər. Müasir təlim metodlarından istifadə ilk növbədə
müəllimin öz işinə yaradıcı yanaşmasına, şagird-müəllim
münasibətlərində səmimiliyin yaranmasına imkan verir.
İkinci bir tərəfdən isə bu metodlardan istifadə zamanı
şagirdlər müstəqil fikir yürütməyə vərdiş edir, onların
tam fəallığı təmin olunur, onlar yeni bilikləri hazır
şəkildə yox, apardıqları tədqiqatın gedişində əldə
edirlər. Dərsin daha keyfiyyətli alınmasında isə İKT-nin
imkanları böyükdür. Belə ki, kompüterin köməyi ilə
müxtəlif slaydların hazırlanması dərsin daha da canlı
keçməsinə kömək edən amillərdəndir.
Mən də dərs dediyim siniflərdə fəal təlimin üsullarından
istifadə etməyə çalışıram. 10"A" sinfində "Vulkanlar"
mövzusunda keçirdiyim "açıq dərs"dən bəzi məqamları
oxucularla bölüşmək istəyirəm.
Müşahidələr göstərir ki, dərsin motivasiyası şagirdləri
maraqlandırırsa, onlar dərsdə sonacan fəallıq
göstərirlər. Buna görə də "Vulkan" mövzusuna "Odlar
yurdu Azərbaycan" slaydından başladım və "əqli hücum"
üsulundan istifadə etdim:
- Nə üçün bizim vətənimiz "Odlar yurdu" adlandırılır? "Od"
nədir?
Müxtəlif fikirlər səsləndi. Fənlərarası inteqrasiya
yarandı. Şagirdlər fizikadan öyrəndikləri maddənin
dördüncü halının-plazmanın xüsusiyyətlərini sadaladılar.
Azərbaycan ərazisində yaşayanların islamdan əvvəl
zərdüşt dininə, oda inandıqlarını, Abşeronda yanar
dağların olduğunu diqqətə çatdırdılar. Daha bir sualın
verilməsi yeni dərsin adının ortaya çıxmasına yardım
etdi:
Bəs qədimdə daha hansı xalqlar oda sitayiş ediblər?
Onlar ibadət etdikləri bu Allaha nə ad veriblər?
Şagirdlər VI sinif "Ümumi fiziki coğrafiya" kursundan
bu xalqların yunanlar olduğunu və "Od Allahına" "vulkan"
adı verildiyini xatırlatdılar.
II mərhələdə klaster üsulundan istifadə edərək vulkanın
növlərinin "axtarışına" başladıq. Bu növlər tapıldıqdan
sonra qruplarla iş təşkil olundu. Tapşırıqlar paylandı
və vaxt elan edildi. Ayrılmış vaxt ərzində hər qrup öz
adına uyğun tədqiqata başladı: I komanda fəaliyyətdə
olan vulkanları, II komanda sönmüş vulkanları, III
komanda palçıq vulkanlarını, IV komanda isə qeyzerləri
tədqiq etdi. Onlar tədqiqat suallarına cavab almaq üçün
dərslik və atlasdan istifadə etdilər.
Təqdimat, müzakirə və mübadilə mərhələlərində hər bir
qrup öz işini lövhədə təqdim etdi. Adıçəkilən ərazilər
müxtəlif məzmunlu xəritələrdə şagirdlər tərəfindən
göstərildi. Qeyd etmək istərdim ki, bu mərhələ dərsin ən
vacib mərhələlərindən biridir. Müəllim öz üzərində çox
işləməlidir ki, bu mərhələdə şagirdlərin əldə etdikləri
bilikləri düzgün istiqamətə yönləndirməyi, fənlərarası
əlaqə yaratmağı bacarsın. Biz bu mərhələni şagirdlərin
kimya, tarix, ədəbiyyat, biologiya fənlərindən
öyrəndiklərindən istifadə edərək daha maraqlı və
qarşılıqlı anlaşma şəraitində keçirə bildik. I
komandanın təqdimatı zamanı vulkanik qazlar haqqında
danışılarkən müxtəlif kimyəvi elementlərin formulu
lövhəyə yazıldı və şagirdlər onun hansı qaz olduğunu
tapdılar. II komandada sönmüş vulkanların şərhi zamanı
Azərbaycan ərazisində olan sönmüş vulkanlara aid
slaydlar göstərildi: Göyəzən, İlandağ, Xocavənd
ekstruzivləri nümayiş etdirildi. Xocavəndin işğal tarixi
xatırlandı. Palçıq vulkanları şərh edilərkən onların
bəzi bitki qalıqlarının çürüməsindən əmələ gələn
qazların da təsirilə yarana biləcəyi diqqətə çatdırıldı.
Fəal dərsdə şagirdlərin qiymətləndirilməsi hər hansı
mərhələdən sonra, istənilən üsulla həyata keçirilə
bilər. Apardığım dərsdə də qiymət qruplara verildi. Hər
bir qrup digərini dinlədikdən sonra öz qiymətini verdi
və qiymətləndirmə səsvermə yolu ilə həyata keçirildi.
Dərs maraqlı suallardan ibarət bir krossvordla
ümumiləşdirildi.
Bu növ çalışmaların yerinə yetirilməsi şagirdlərin həm
fəallığını təmin edir, həm də onların biliklərini
genişləndirir. Heç şübhəsiz ki, fəal təlimin şagirdlərin
marağına səbəb olan müxtəlif üsulları var. Biz
müəllimlər əvvəlcədən hər bir sinfin bilik və bacarıq
səviyyəsinə uyğun dərsimizi planlaşdırsaq, yüksək nəticə
əldə edə bilər, gənc nəslin savadlı yetişməsində öz
ümumi vəzifəmizi yerinə yetirmiş olarıq.
Mən sözlərimi ulu öndərimiz Heydər Əliyevin müdrik bir
kəlamı ilə bitirmək istəyirəm: "Gələcək bilikli, elmli
insanların çiyinləri üzərində qurulacaqdır".
Maisə SƏFƏROVA,
Sumqayıt şəhər N.Gəncəvi adına TTEL-in coğrafiya
müəllimi |
