|
 İtaliyanın
XX əsrdə yetişdirdiyi ən görkəmli elm dühalarından biri
nəzəri fizika sahəsində məşhur alim Enriko Fermidir. O,
İtaliya və Amerikada elmi məktəblərin yaradıcısı və
neytron fizikasının banilərindən biridir. Kvant
nəzəriyyəsi və elementar hissəciklər fizikası sahəsində
bir sıra elmi işlərin müəllifidir. 1925-ci ildə kvant
statistikasını (Fermi-Dirak statistikası), 1934-cü ildə
beta-parçalanma nəzəriyyəsini, həmkarları ilə birlikdə
isə neytronların iştirakı ilə süni radioaktivliyi kəşf
edib. 1942-ci il dekabrın 2-də dünyada ilk dəfə nüvə
reaktorunu qurub və zəncirvari nüvə reaksiyasını həyata
keçirib. 1938-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülüb.
Fövqəladə
yaddaşı ilə seçilən şagird
Enriko Fermi 1901-ci il sentyabrın 29-da İtaliyanın
Roma şəhərində anadan olub. Atası Alberto Fermi
dəmiryolu idarəsində qulluqçu vəzifəsində çalışıb. Anası
İda de Qattis isə ibtidai sinif müəllimi olub.
Baxmayaraq ki ailədə valideynlərdən heç biri onu elmlə
məşğul olmağa həvəsləndirməyib, Enriko Fermi hələ uşaq
yaşlarından riyaziyyat və fizikaya böyük maraq göstərib.
Enriko yazmağı və oxumağı çox tez öyrənib. Son dərəcə
güclü hafizəyə və riyazi təfəkkürə malik olan Enriko
sinifdə asanlıqla birinci şagird olub. 13 yaşı tamam
olanda Enriko iki ay ərzində tərsimi həndəsə kursunu
tam mənimsəyib. O, müstəqil surətdə dərslikdə olan
200-dən artıq tapşırığı həll edərək bütün teoremləri
təklikdə sübut edə bilmişdi. Fizika və riyaziyyatın
ayrı-ayrı bölmələrinə həsr olunmuş bir sıra kitabları
müstəqil surətdə öyrənməyə cəhd etmişdi. Enriko nəinki
qeyri-adi istedadı, eləcə də çox iti, fövqəladə yaddaşı
ilə yaşıdlarından seçilirdi. Əlinə aldığı hər hansı
kitabı bir dəfə oxumaq onu mükəmməl surətdə öyrənmək
üçün kifayət idi. Atasının dostu Adolfo Amideyi
Enrikoda fizika və riyaziyyat elmlərinə maraq oyadıb.
Amideyi tezliklə onun nəzəri fizika sahəsində
qabiliyyətini hiss edib. Enriko uşaqlıq dostu E.Persio
ilə birlikdə müxtəlif fiziki təcrübələr qoyurdu
(məsələn, içməli suyun dəqiq sıxlığını müəyyən etməyə
çalışırdı). 1918-ci ildə üçillik lisey kursunu iki ilə
başa vuran Ferminin qarşısında gələcək təhsilini harada
davam etdirmək sualı durmuşdu. Onu daha çox fizika cəlb
edirdi, o, çoxsaylı eksperimentlərin qoyulduğu fiziki
aparatlara maraq göstərirdi. Enriko Roma Universitetinə
daxil ola bilərdi, lakin 17 yaşlı gənc Pizan
Universitetini seçib. Universitetə daxil olmaq üçün isə
o, Pizan Normal Məktəbində müsabiqədən keçməli və daha
sonra universitet mühazirələri ilə yanaşı, Pizan
Normal Məktəbində təhsilini paralel olaraq davam
etdirməli idi. Fermi nəinki müsabiqədən keçib, həm də
müsabiqədə birinci yerə çıxıb. Müsabiqə zamanı Fermi
riyaziyyat professoruna elə bir təsir bağışlamışdı ki,
imtahandan sonra professor xüsusi olaraq Enrikonu görüşə
dəvət edərək "uzunillik professorluq fəaliyyətim
dövründə mən belə bir halla rastlaşmamışam, Fermi dahi
insandır və böyük alim olmağa layiqdir" deyib.
Universitet illəri
 Beləliklə
də Enriko Fermi Pizan Universiteti nəzdində ali real
məktəbinə daxil olub. O, artıq fizika və riyaziyyatı çox
gözəl bilirdi. Sonralar artıq məşhur alim kimi
tanınanda həyatının bu dövrü barədə yazırdı: "Mən
universitetə daxil olanda klassik fizika və nisbilik
nəzəriyyəsini indiki kimi bilirdim". Bir çox elmi
məsələləri Fermi heç bir müəllimin, məktəbin köməyi
olmadan təkbaşına öyrənmişdi. Onun kitablardan öyrəndiyi
biliklərə müəllimləri çox az şey əlavə edə bilərdilər.
O, bilikləri müstəqil surətdə əldə etməyin olduqca
effektiv sistemini işləyib hazırlamışdı. Fenomenal
yaddaş ona həm də xarici dilləri tez bir vaxtda
öyrənməyə imkan verirdi. Ferminin qeyri-adi
qabiliyyətini təkcə tələbələr deyil, tezliklə
müəllimlər də hiss etmişdilər. 1920-ci ildə 19 yaşlı
gənc artıq bir çox professorların iştirakı ilə kvant
nəzəriyyəsinə dair mühazirələr oxuyurdu (bu nəzəriyyə
hələ İtaliyada çoxlarına yad mövzu idi). Elə həmin
illərdə də onun elektrodinamika və nisbilik
nəzəriyyəsinə dair ilk elmi işləri işıq üzü görüb. Roma
Universitetinin professoru, Ferminin uşaqlıq dostu
Enriko Persiko sonralar yazırdı: "Onun kitabların
öyrənilməsi metodunun mahiyyəti onda idi ki, o,
kitablardan yalnız göstərilmiş problemləri və aparılmış
təcrübələrin nəticələrini götürürdü. Onları təhlil edir
və sonra isə kitab müəllifinin məlumatları ilə öz
qənaətlərini müqayisə edirdi. Çox vaxt belə müqayisələr
zamanı o, yeni problemlər qaldırır və onları həll
edirdi. Bəzən isə artıq hamı tərəfindən qəbul olunan,
hamıya yaxşı bəlli olan məsələlərdə səhvlər tapır və
onları düzəldirdi". Məlum olmuşdu ki, fizikanın bəzi
bölmələrini Enriko öz müəllimlərindən daha yaxşı
bilirdi. İtaliyada o vaxtlar fizika elmi olduqca
tənəzzül vəziyyətdə idi və tədqiqat işləri demək olar
ki, aparılmırdı. Buna görə də 1922-ci ildə eyni vaxtda
həm Pizan Universitetini və həm də Pizan Ali Məktəbini
bitirən Fermi Gettingenə (Almaniya) gedərək orada məşhur
alman fiziki Maks Bornun tələbəsi olur. O, burada digər
gənc tədqiqatçılar - Verner Heyzenberq, Volfqanq Pauli
(sonralar Nobel mükafatı laureatları) ilə tanış olur.
Məhz Gettingendə onun istedadının əsasları daha da
möhkəmlənir. O, eyni zamanda məşhur fizik Paul
Erenfestin tələbəsi olur. Qeyd edilməlidir ki, ən bədbin
anlarında Erenfest ona hərtərəfli dəstək göstərib.
İtaliyaya qayıdandan sonra Fermi statistik fizikanın bir
sıra mühüm məsələlərinin həllinə nail ola bilib. Bu
məsələlər Pauli prinsipinə tabe olan hissəciklərin
hərəkətinin hesablanması metodunun yaradılmasının
əsasını təşkil edirdi. 1925-ci ildə Pol Dirakla (Nobel
mükafatı laureatı) birgə Pauli prinsipinə tabe olan və
sonralar fermion adlandırılacaq hissəciklərin
statistikasını işləyib hazırlamışdır. Sonralar bu metod
Fermi - Dirak metodu adlandırıldı. Bu metodun kəşfi
Fermiyə böyük populyarlıq qazandırdı. 1933-cü ildən
başlayaraq Fermi bütövlüklə kvant fizikası məsələləri
ilə məşğul olub. 1934-cü ildə o, beta-parçalanma
nəzəriyyəsini irəli sürüb. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti
ondan ibarət idi ki, beta-parçalanma zamanı elektrondan
əlavə neytrinolar adlanan hissəciklər də ayrılır.
1926-cı ildə o, artıq Roma Universitetinin nəzəri
fizika professoru idi. Florensiya Universitetində də
dərs deyirdi. O, burada artıq özünün nəzəri fizika
məktəbini yaradır. Gənc alim bu uğurları ilə bütün
İtaliya elminin dirçəlməsinə yol açmış olur. Enriko
Fermini mühazirələr oxumaq üçün artıq bir sıra nüfuzlu
universitetlərə dəvət edirlər. Onun 1932-ci ildə
Miçiqan və Kolumbiya Universitetlərində tələbələrə
oxuduğu mühazirələr tezliklə "Şüalanmanın kvant
nəzəriyyəsi" və "Termodinamika" kimi yeni kitablarının
əsasını təşkil edib.
Qeyri-adi
pedaqoji istedada malik alim
 1926-cı
ildə 25 yaşlı Enriko Fermi müsabiqə əsasında Roma
Universitetinin professoru seçilib və praktiki olaraq
universitet karyerasının zirvəsini fəth edir. Fermi
tərəfindən "fiziklər məktəbi"nin yaradılması bu dövrə
təsadüf edir. O, gənc fiziklər arasında sistematik
olaraq seminarlar təşkil edir. Enriko Fermi ən gənc
yaşlarından dövrünün ən məşhur alimləri ilə bir sırada
dayanmaqla müəllimlik fəaliyyətinə çox yüksək qiymət
verirdi. Qeyri-adi pedaqoji istedada malik idi. Enriko
Ferminin müəllimlik fəaliyyətində ən mühüm mərhələ onun
italyan nəzəri fizika məktəbinin əsasını qoyması ilə
bağlıdır. Onun keçmiş tələbələri alimin pedaqoji
məharətindən bəhs edirdilər. Məşğələlərdən sonra
tələbələri ilə öz kabinetində hər yeni elmi problemə
dair diskussiyalar keçirən alimin çox vaxt konkret
problemlərə dair cavabları mühazirə xarakteri
daşıyırdı. Tələbələri qeyd edirdilər ki, Ferminin
məktəbində "gənc fizikin formalaşması sürəti ağlagəlməz
idi". Fermi tələbələrinə təkcə sözün birbaşa mənasında
fizikanı öyrətmirdi, öz şəxsi nümunəsi ilə fizikanı
ehtirasla sevməyi, bu elmin ruhunu və qaydalarını
anlamağı başa salırdı. Fermi tələbələrinə diplom işləri
üçün mövzular təklif etməyi sevməzdi, çox haqlı olaraq
hesab edərdi ki, tələbənin özünə maraqlı hesab etdiyi
mövzunu seçməsi daha faydalıdır. Alim mühazirələr
oxumağı çox sevirdi, bu mühazirələr öz forma və
məzmununa görə çox gözəl idi, quruluşu, məntiqliyi,
dərinliyi və aydınlığı ilə seçilirdi. Lakin Ferminin
əsas qabiliyyət və istedadı elmlə bağlı idi. O,
anadangəlmə fizik idi. Onun daha çox kim - nəzəri-fizik,
yoxsa tədqiqatçı-fizik olmasını söyləmək mümkün
deyildi. Hər iki keyfiyyət onda olduqca qeyri-adi
dərəcədə harmoniya təşkil edirdi. Dünyanın bir sıra
ölkələrindən olan məşhur alimlər tərəfindən çox yüksək
qiymətlər almış bir sıra sanballı elmi kəşfləri ilə
yanaşı, o, bir çox fiziki cihaz və avadanlıqların çox
mahir konstruktoru idi. Çox güclü elm təşkilatçısı olan
Fermi özünün iş vaxtını olduqca dəqiq və diqqətlə
qurub. Səhər saat 6:00-dan 8:00-dək düşüncələr və nəzəri
məqalələrin yazılmasına ayrılıb. Gün ərzində iki saat
istirahət və nahar üçün nəzərdə tutulub. Qalan
vaxtlarını isə alim universitet və laboratoriyadakı
işlərinə sərf edib. Həyat yoldaşı L.Kapon "Atom bizim
evimizdə" kitabında yazırdı ki, Fermini heç bir qüvvə
axşam saat 22:00-dan sonra yatmaqdan ayıra bilməzdi.
Lakin bu qrafikə hər zaman eyni dəqiqliklə əməl etmək
mümkün olmayıb. Las-Alamosda (ABŞ) iş şəraiti olduqca
ağır idi.
"Fermi
effekti"
 Enriko
Ferminin tədqiqatları nüvə fizikası, statistik mexanika,
yüksək enerjilər fizikası, astrofizika sahələrini əhatə
edir. Onun statistik mexanikaya dair elmi işləri
elektronların bərk cismlərdəki hərəkətinin, eləcə də
astrofizikadan tutmuş fizikanın müxtəlif bölmələrinə
qədər bir sıra hadisələrin izahını verirdi. Süni
radioaktivliyin Frederik və İren Kürilər tərəfindən
kəşfindən sonra Enriko Ferminin bütün diqqəti nəzəri
fizikanın eksperimental məsələlərinə yönəlib. O,
neytronlar vasitəsi ilə süni radioaktivlik effektini
yaratmağa qərar verib. Alim çox haqlı olaraq hesab
edirdi ki, neytral hissəcik atomun dərinliyinə nüfuz
edə bilər. Mövcud olan bütün kimyəvi elementləri
neytronlarla bombardman etməklə alim 60-dan artıq
radioaktiv element əldə edib. Bu yolda onu çox qiymətli
kəşf gözləyirdi. Ferminin əməkdaşları eksperiment
gedişində növbəti qeyri-adi hadisə ilə üzləşmişdilər.
Müəyyən olunmuşdu ki, gümüş elementinin şüalandırılan
nümunəsi və neytron mənbəyi arasında parafin təbəqəsi
qoyularsa, onda gümüşün radioaktivliyi kəskin artar.
Onlar üzləşdikləri bu hadisə barədə dərhal "papa"-ya
(onlar Fermini böyük sevgi ilə belə adlandırırdılar) üz
tutublar. Səhər yeməyi əsnasında Fermi bu sirli
tapmacanın izahını tapmışdı. Bu hadisənin mahiyyəti onda
idi ki, böyük miqdarda hidrogenin toplandığı parafində
neytronlar öz sürətlərini kifayət qədər azaldırlar,
bunun da nəticəsində onun gümüş atomları tərəfindən
tutulması ehtimalı artmalıdır. Hər şey olduqca sadə
(eləcə də dahiyanə) idi. Əməkdaşlarının sevinc və
həyəcanlı səs-küyünə son qoyan Fermi öz rəyini belə
ümumiləşdirmişdi: "Bunu əvvəlcədən söyləməməyimiz necə
də ağılsızlıqdır". Və dərhal da əlavə etmişdi ki, bu cür
effekt çoxlu miqdarda hidrogenin olduğu suda da özünü
göstərməlidir. Elə həmin gün - 1934-cü il oktyabrın
22-də Ferminin rəhbərlik etdiyi qrup universitetin
fizika korpusunun həyətindəki bağdakı fəvvarədə
eksperimenti davam etdirib. Məhz bu gün atom əsrinin ilk
günü hesab olunur. Ferminin ehtimalı özünü tam təsdiq
edib. Sonralar "Fermi effekti" adını almış ləng
neytronlar hadisəsi belə kəşf olundu. Enriko Fermi
1938-ci ildə bu kəşfə görə Nobel mükafatına layiq
görüldü. Nobel komitəsi ləng neytronların təsiri ilə
süni radioaktivliyin kəşfi sahəsində xidmətlərinə görə
Fermini bu yüksək elmi ada təqdim edib.
Asayiş keşikçisinə özünü professor Ferminin sürücüsü
kimi təqdim edib
Nobel mükatına layiq görülməsi ilə onun elm
dünyasındakı şöhrəti daha da möhkəmləndi. O,
İtaliyanın milli qəhrəmanı oldu, bir çox təltiflərə,
fəxri adlara layiq görüldü. Baxmayaraq ki alim bütün
bunlara az əhəmiyyət verirdi. Onu artıq hamı tanıyırdı.
Onun bu keyfiyyətləri barədə hətta belə bir əhvalat da
danışırdılar. Enriko Fermi İtaliya Elmlər Akademiyasının
üzvü idi. Akademiyanın iclası sarayda keçirilirdi və
olduqca təmtəraqlı təşkil olunmuşdu. Fermi akademiyanın
binasına özünün kiçik "Fiatle" maşınında gəlib. O, ilk
baxışda heç də professor görkəmi daşımırdı. Əynində
akademiyanın üzvlərinə məxsus mantiya və üçkünc şlyapa
yox idi, gündəlik paltarda idi. Fermi bu görkəmdə
akademiyanın iclas zalına daxil olmağa cəhd edib. Onun
yolunu kəsmiş asayiş keşikçisinə alim özünü "aləhəzrət
professor Ferminin sürücüsü" kimi təqdim edib. Və
maneəsiz olaraq iclas zalına daxil olub. "Ədalət
tərəfdarı olmasına baxmayaraq alimi mücərrəd məsələlər
narahat etmirdi. Fermi müxtəlif elmi "döyüşlər"ə,
xüsusən də sonluğu məlum olmayan mübahisələrə nifrət
edirdi. O, tez-tez deyirdi ki, uğursuzluğa düçar olan
işlərdən qaçmaq lazımdır. O konkret və həlli mümkün
olmayan mübahisəli problemlərin içində olmaqdan diqqətlə
qaçırdı. Qüdrətli qüvvələr ona maneçilik törədəndə isə
o, geri çəkilməyə və yaxud problemlərdən uzaq durmağa,
şəxsi işlərdə isə bu və digər insanlardan uzaq olmağa
üstünlük verərdi", - deyə onun tələbəsi və dostu, Nobel
mükafatı laureatı Emil Seqre "Enriko Fermi - fizik"
(Emilio Segre.
Enrico Fermi, Physicist. The University of Chicago
press. Chicago and London, 1970) adlı monoqrafiyasında
yazırdı. Enriko Fermi həyatının son günlərinə qədər çox
gərgin və intensiv işləyib. "Ferminin həyatında hər
şey elə baş verirdi ki, sanki hansısa "hormonlar" elmi
tədqiqatlar üçün optimal şəraiti avtomatik olaraq təmin
etmək üçün onun hisslərini və həyat tərzini idarə
edirdilər",-deyə alimin tələbələrindən akademik Bruno
Pontekorvo yazırdı.
Vətəni
tərk edir
30-cu illərin əvvəllərində İtaliyada Mussolininin
faşist diktaturası hökm sürürdü. Bu rejim Fermi ailəsi
üçün çox təhlükəli idi. Onun 1928-ci ildə ailə qurduğu,
Roma Universitetinin ümumi fənlər fakültəsinin tələbəsi
Laure Kapon yəhudi mənşəli idi. Öz vətənində faşist
əlaltılarının təqibindən yaxa qurtarmaq üçün ailəsi ilə
birlikdə Stokholma Nobel mükafatı dalınca yollanan Fermi
Romaya qayıtmadan Amerikaya gedib. 1938-ci il dekabrın
10-da Nobel mükafatının təqdimat mərasimindən sonra
Fermi ailəsi ilə birlikdə 1939-cu il yanvarın 2-də
Çikaqoya gəlib. Birləşmiş Ştatlara gəldikdə Fermi o
dövrün digər emiqrantları kimi əqli qabiliyyət üzrə test
sınağından keçməli olub. Amerikada Fermiyə 4
universitetdən professorluq təklif olunur. Fermi
Nyu-Yorkdakı Kolumbiya Universitetini seçib.
1939-1942-ci illərdə Fermi Kolumbiya Universitetinin,
1942-1945-ci illərdə Çikaqo Universitetinin, 1946-cı
ildən isə Çikaqodakı Nüvə Tədqiqatları İnstitutunun
professoru olub. 1944-1945-ci illərdə Los-Alamos
laboratoriyasının nüvə tədqiqatları şöbəsinə rəhbərlik
edib. ABŞ-da yeni şəraitdə işə başlayan Fermi tezliklə
öz elmi qrupunu yaradaraq uzun illər ərzində nüvə
energetikası problemləri ilə məşğul olub. Onun qrupunda
Avropadan faşist təqiblərindən qaçan bir çox tanınmış
fiziklər bir araya gəlmişdi. Enriko Ferminin rəhbərlik
etdiyi bu qrup Çikaqo Universitetinin futbol
meydançasının açıq tennis kortunda ilk atom reaktorunu
inşa etmiş və 1942-ci ilin dekabrında uğurla sınaqdan
keçirmişdi. Dünyada ilk atom reaktorunun işə salınması
nüvə energetikasında yeni epoxanın başlanğıcı idi və bu
tarix, ilk növbədə, italyan aliminin adı ilə bağlıdır.
Məşhur fizik Con Kokroft yazırdı ki, Fermi bununla atom
əsrinin qapılarını açıb. Enriko Fermi bundan əlavə,
Los-Alamos ştatında digər fiziklərlə birlikdə olduqca
xüsusi məxfilik şəraitində atom bombasının yaradılması
(Manheten layihəsi) üzərində işləyirdi. Onun Avropadan
olan əməkdaşları - tədqiqatçı fiziklər faşizm üzərində
qələbəyə inanır, lakin həm də Hitler Almaniyasının atom
bombasını daha tez yarada bilməsi imkanından bərk
qorxurdular. Atom bombasının faşistlərin əlinə keçməsi
bütün dünyaya daha böyük fəlakət gətirə bilərdi. Buna
görə də Fermi komandasının alimləri öz rəhbərləri kimi
fədakarlıqla çalışırdılar. Artıq faşist Almaniyasının
atom silahı yarada bilməyəcəyi tam yəqinləşəndən sonra
da bir çox alimlər başa düşürdülər ki, bu silah Amerika
hərbçilərinin əlində hansı təhlükəni törədə bilər. Atom
silahının sınaq partlayışı öz dağıdıcı gücü ilə alimləri
sarsıtmışdı. Hətta təbiətən çox soyuqqanlı və təmkinli
olan Enriko Fermi də dərin sarsıntı yaşamışdı. O, adəti
üzrə heç kimə öz maşınını idarə etməyə verməzdi.
Lakin atom partlayışından sonra öz maşınını sürüb
ərazidən çıxa bilməmişdi və bunun üçün öz həmkarlarından
birinin köməyindən yararlanmağa məcbur olmuşdu. Dünya
alimləri ABŞ-ın Yaponiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda
atom bombasından istifadə etməsinin qarşısını almağa
cəhdlər etmişdilər. Albert Eynşteyn Amerika prezidenti
Franklin Ruzveltə bu barədə məktub göndərmişdi. 1944-cü
ilin avqustunda danimarkalı fizik Nils Bor da atom
silahının tətbiqinin dəhşətli nəticələri barədə ABŞ
prezidentinə xəbərdarlıq məktubu göndərmişdi. Çikaqo
Universitetinin 7 Nobel mükafatı laureatı olan
professorlar da Amerika Müdafiə Nazirliyinə atom
bombasının fəlakətli nəticələrinə dair xəbərdarlıq
ünvanlamışdı. Atom bombasının sınağından və Yaponiyaya
atılmasından sonra Enriko Fermi atom silahının
yaradılması işlərindən uzaqlaşıb və yüksək enerjili
hissəciklər - mezonlarla məşğul olmağa başlayıb. Bu
işləri o, həyatının sonlarına kimi davam etdirib.
Manheten layihəsinin iştirakçıları sonda nəhayət, nələri
etdiklərini başa düşərək öz fəaliyyətlərinin
nəticələrinə müxtəlif qiymətlər verdilər. Enriko
Ferminin vəfatından sonra onun Manheten layihəsindəki
roluna kölgə sala biləcək sözlər deyən kimsə tapılmadı.
Atom bombasının sınağından sonra alimin əməkdaşları
sarsıntı içində idilər. Fermi isə neytron fizikasının
əsil banisi hesab olunmağa layiq idi.
Qısa alim ömrü
Enriko Ferminin həyatı çox qısa olub O, cəmi 53 il ömür
sürüb. Lakin onun həyatı çox zəngin və məhsuldar olub.
O, fizika elmi sahəsində çox işlər görüb, bir çox fiziki
terminlər onun adı ilə bağlıdır. Qısa ömür sürməsinə
baxmayaraq, Enriko Fermi istər nəzəri fizika, istərsə də
tədqiqatçılıq sahəsində yüksək zirvələr fəth edib. Onun
əsas elmi irsi kimi aşağıdakı sahələri qeyd edirlər:
Fermi statistikası, atom və molekulların strukturuna
dair işlərin məcmusu, neytronların xassələrinin nəzəri
və eksperimental tədqiqi, ləng neytronların kəşfi,
beta-parçalanma nəzəriyyəsinin kəşfi, dünyada ilk atom
reaktorunun yaradılması, neytron optika üzrə
eksperimental və nəzəri tədqiqatlar və başqaları.
1946-cı ildə Fermi Çikaqoda yaradılmış Nüvə Tədqiqatları
İnstitutunun əməkdaşı olub. Həyatının son illəri yüksək
enerjilər fizikasına həsr olunub. O, yüksək enerjili
kosmik şüaların mövcudluğu fərziyyəsini irəli sürüb.
1950-ci ildə mezonların yaranmasının statistik
nəzəriyyəsini əsaslandırıb. Onun tələbələrindən
akademik Bruno Pontekorvo haqlı olaraq qeyd edirdi ki,
Ferminin universal dahiliyi nəzəri, həm də eksperimental
fizikanın bütün sahələrində ona parlaq işlər aparmağa
imkan verib. 1950-ci ildə Enriko Fermi London Kral
Cəmiyyətinin üzvü, 1953-cü ildə isə Amerika Fizika
Cəmiyyətinin prezidenti seçilib. O, bir sıra xarici
ölkə elmlər akademiyalarının üzvü idi. Böyük fizik
1954-cü il noyabrın 28-də 53 yaşında elmi
yaradıcılığının çiçəklənmə dövründə Çikaqodakı evində
mədə xərçəngindən vəfat edib. Bir il sonra isə
D.Mendeleyevin dövri sistemində 100-cü yubiley elementi
Enriko Ferminin şərəfinə fermium adlandırılıb.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |
