|
Fəal təlimdə dərsin ilk mərhələsi motivasiyadır.
Bu mərhələ iki-yeddi dəqiqə müddətində başa çatmalıdır.
Baxmayaraq ki, mərhələ bu qədər qısamüddətlidir, lakin
onun dərsin əvvəlindən sona qədər nə dərəcədə uğurlu
alınmasında müstəsna rolu vardır. Əgər motivasiya
düşündürücü olub, qoyulmuş tələbləri özündə dəqiq əks
etdirirsə, onda keçilən dərs də uğurlu olur.
Çox təəssüf ki, motivasiyanın mahiyyəti bu gün də bir
çoxları tərəfindən düzgün başa düşülmür. Bəziləri
motivasiya deyəndə mövzu ilə bağlı hər hansı şəkil və
yaxud videoçarxın müəllim tərəfindən şagirdlərə
göstərilməsi kimi, bəziləri isə sadəcə bu mərhələni nə
yolla olur-olsun, mövzunun adını şagirddən almaq kimi
başa düşürlər. Əlbəttə, müəllim hər hansı mövzuya
motivasiya qurarsa, yuxarıda adıçəkilən üsullardan
istifadə edə bilər, ancaq necə? Əgər müəllimin
motivasiya məqsədilə istifadə etdiyi hər hansı vasitə
şagirdlərdə fərziyyələr doğurursa (motivasiyada
fərziyyələrin irəli sürülməsi əsas şərtlərdəndir) və
şagird düşüncəsini tədqiqata sövq edirsə, bunu düzgün
atılmış addım hesab etmək olar.
Biz burda Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərində bir
neçə mövzuya qoyulmuş motivasiya nümunələrini oxucularla
bölüşməyə çalışacağıq.
Azərbaycan dilindən V sinifdə "Kök və şəkilçi"
mövzusunun tədrisi zamanı motivasiyanı aşağıdakı kimi
yaratmaq olar.
Şagirdlərə kökü və gövdəsi olan hər hansı ağac şəkli
göstərilir və diqqəti ağacın hissələrinə yönəldilir.
Şagirdlərə sualla müraciət olunur:
- Əgər ağacın hissələrini (kökü və gövdəni) kəsib
bir-birindən ayırsaq, nə baş verəcək?
Fərziyyələr: - 1. Ağac yıxılacaq; 2. Ağacın yarpaqları
solacaq; 3. Ağac quruyacaq və məhv olacaq. 4. Ağacın
kökü gövdədən kənarda torpaqda olarsa,yenidən böyüyəcək,
formasını və şəklini dəyişmiş başqa bir ağac şəklində
təzahür edəcək.
Şagirdlərin diqqəti məhv olmuş və yenidən əmələ gəlmiş
ağaca yönləndirilir.
Bu şəkildə yaradılmış motivasiyadan aşağıdakı kimi
tədqiqat sualı çıxara bilərik:
- "Sözü tərkib hissələrinə ayırdıqda nə üçün kökü əsas
hesab edirik?".
Növbəti motivasiya nümunəsi ədəbiyyat fənnindən V
sinifdə "İsgəndərin taxta çıxması" mövzusunun təhlili
üzərində işə aiddir. Mövzuya motivasiya yaratmaq üçün
şagirdlərin aşağı sinifdən tanış olduqları ulu öndər
Heydər Əliyevin "Rəhbərlik etmək üçün gərək mənəvi
haqqın olsun!" fikri verilir və müəllim şagirdlərə
suallarla müraciət edir. "İnsanda hansı keyfiyyətlər
olmalıdır ki, onun rəhbərlik etməyə haqqı çatsın?".
Fərziyyələr: - Rəhbər insan dözümlü olmalıdır; səbrli
olmalıdır; xalqını sevməlidir; ağıllı olmalıdır,
vicdanlı olmalıdır; ədalətli olmalıdır.
Şagirdlərin diqqətini sonuncu fərziyyəyə yönəltmək üçün
yenə də onlara aşağı sinifdən tanış olan sitat
gətirilir: "Dövlət o zaman məhv olar ki, günahkar
cəzasız qalsın və günahsız cəzalandırılsın" (Heydər
Əliyev). Bu motivasiyadan sonra belə bir tədqiqat sualı
çıxarmaq olar: "İsgəndəri ədalətli şah hesab etmək
olarmı?".
Hər bir tədqiqat sualını çıxarılmazdan əvvəl müəllim
şagirdlərdən fərziyyələri alarkən fikir söyləməkdə
onlara tam sərbəstlik verməli, öz şəxsi fikir və
yanaşmalarını şagirdlərə məcburən qəbul etdirməməlidir.
Alınmış fərziyyələr lövhəyə yazılmalı, mövzudan kənar
fikirlər ixtisar edilməlidir.
Bu gün biz müəllimlər (xüsusən də fənn kurikulumunu
yenicə mənimsəməkdə olanlar) fəal təlimin hər hansı
mərhələsini, o cümlədən motivasiya mərhələsini
reallaşdırarkən müxtəlif problem və çətinliklərlə
qarşılaşırıq. Bəzən motivasiya ya məqsədəuyğun olmur,
bəzən fərziyyələr doğurmur, bəzən o dərəcədə çətin olur
ki,şagird təfəkkürünü tədqiqata sövq etmək əvəzinə,
blokadaya salmış olur.Təbii ki, bu problemlər,
çətinliklər bu gün üçün realdırsa, sabah üçün artıq
həllini tapmış və geridə qoyduğumuz bir məsələyə
çevriləcək. Ən azından ona görə ki, müəllim fənn
kurikulumunun məzmun və mahiyyətini bu günə nisbətən
sabah daha çox mənimsəyəcək, fəal dərsin mərhələlərini
reallaşdırmaq onun özü üçün vərdişə çevriləcək.
Dərsdə motivasiya
mərhələsini reallaşdıran müəllimin qarşısına çıxan
çətinliklərin bir qisminin aradan qaldırılması üçün öz
təcrübəmizdən çıxış edərək belə bir təklif irəli sürürük
ki, müəllim motivasiyanı hazırlayarkən bu mərhələdə
istifadə edəcəyi üsulları əvvəlcədən müəyyənləşdirməli
və həmin üsulların tətbiqetmə metodunu yaxşı
bilməlidir. Müəllim bu mərhələni reallaşdırmaq üçün
aşağıdakı fəal, interaktiv təlim üsullarından birinə
müraciət edə bilər. Bu, BİBÖ, beyin həmləsi, klaster,
auksion, anlayışın çıxarılması, suallar və bu sıradan
olan başqa üsullar ola bilər. Əvvəldə verilən iki
motivasiya
beyin həmləsi əsasında qurulub. Anlayışın çıxarılması
üsuluna əsaslanan növbəti motivasiya Azərbaycan dili
fənnindən V sinifdə "Yolda gözəl gedən adam "mövzusunun
tədrisi zamanı yaradılır.
Müəllim şagirdlərə sualla müraciət edir: "Kimi yolu
gözəl gedən hesab edirsiniz?" Sualı açacaq cavab
lövhənin mərkəzində gizlədilir və şagirdlərin
fərziyyələri onun ətrafına yazılır.
Fərziyyələr: Yolda gözəl yerişlə addımlayanı; yol
hərəkəti qaydalarına riayət edəni; yolu çətinliklə
keçən qocaya kömək edəni; yolda hərəkət zamanı maneə
yaradacaq nəyisə (daşı, şüşə qırıntılarını və s.) aradan
qaldıranı.
Hər bir fərziyyə ayrılıqda müzakirə olunur ,
üstünlükləri və əhəmiyyəti xüsusi vurğulanır. Şagirdlər
mövzuya yönəldildikdən sonra mərkəzdə gizlədilmiş fikir
ortaya çıxarılır: "Yolda hərəkətin çətinləşməsinə və hər
hansı (kiçik belə olsa) qəzanın yaranmasına səbəb ola
biləcək maneəni özü aradan qaldırmağa cəhd edən hər kəsi
yolu gözəl gedən hesab etmək olar".
Tədqiqat sualı: "Nə üçün hökmdar keçirdiyi yarışın
qalibini ənənəvi olaraq yolu sürətlə keçdiyinə görə yox,
yolu gözəl gəldiyinə görə mükafatlandırır". Hətta yaxşı
olar ki, tədqiqat sualının özü də fərziyyələr
yaratsın.Yuxarıda çıxarılmış tədqiqat sualının doğurduğu
fərziyyələr aşağıdakı kimi ola bilər:
- Hökmdar ənənəni pozmaq istəmişdir;
- Hökmdar yarışlara yenilik gətirmək istəmişdir;
- Hökmdar yolun insan həyatındakı rolunu ön plana çəkmək
istəmişdir.
Ümidvarıq ki, göstərdiyimiz nümunələr hər hansı bir
məsələnin həlli zamanı müəllimlərə və şagirdlərə qismən
də olsa yardımçı olacaq.
Yeganə İSGƏNDƏROVA,
Göygöl
rayonu, Şəhriyar kənd tam orta məktəbinin
Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi |
