|
 Müsahibimiz
xalq şairi Süleyman Rüstəmin oğlu, filologiya elmləri
üzrə fəlsəfə doktoru Azad Rüstəmzadədir
Xalq şairi Süleyman Rüstəmin yaradıcılığı oxucularımıza
yaxşı tanışdır. Səhifəmizin qonağı şairin oğlu,
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, ərəb
filologiyası mütəxəssisi Azad Rüstəmzadə ilə söhbətimizi
ona köklədik ki, bir ata, bir ailə başçısı, həm də bir
dövlət xadimi kimi Süleyman Rüstəmlə bağlı onun öz
övladının xatirələrini oxucularımıza çatdıraq.
- Atamın çiynində çox ağır vəzifələr dururdu. Xalq
şairi, xalq elçisi, dövlət xadimi... Evdə mənim
tərbiyəmlə, təhsilimlə demək olar ki, anam məşğul
olurdu. Özü də mən belə tərbiyə olunmuşam ki, nə qədər
çox istəsələr də, valideynlərim məni ərköyün
böyütməyiblər. Anam bir fikri həmişə mənə təlqin edib
ki, mən Süleyman Rüstəmin oğlu olduğum üçün özümü
daha tərbiyəli, daha mədəni aparmağa borcluyam. Heç
bir hərəkətimlə atamın adına xələl gətirməməliyəm.
Məktəbdə oxuduğum illərdə valideynlərim, xüsusən də
anam heç vaxt məni sərbəst çölə-bayıra buraxmazdı.
Ailəmizin yeganə övladı olduğuma görə evdəkilər
həddən artıq mənim üstümdə əsirdilər.
...1934-cü ildə atam anamla ailə qurub. 1935-ci ildə
ailənin ilki dünyaya gəlib. Adını Azad qoyublar. Bir
ildən sonra uşaq dünyasını dəyişib və on bir il ailəmiz
həsrətlə övlad yolu gözləyib.
 Həmin
illərdə anam Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki
BDU) filologiya fakültəsində ali təhsil alıb, atam isə
cəbhə bölgələrinə təhkim olunub, daha sonra Təbrizə
gedib...
Atamın 40 yaşı olanda, yəni 1946-cı ildə mən
doğulmuşam. Məndən sonra da nə bacım olub, nə də
qardaşım. Mən ata-anamın ikinci Azadıyam. Dünyaya göz
açdığım gündən anam öz ömrünün hər bir anını mənə həsr
edib. Birinci sinfə gedəndə də əlimdən tutub anam
aparıb məni məktəbə...
- Hansı məktəbdə təhsil almısınız?
- Elə evimizin yaxınlığındakı 160 nömrəli şəhər
məktəbində, rus bölməsində oxumuşam. Eyni zamanda,
musiqi məktəbinin yeddiillik piano sinfini də
bitirmişəm. O vaxtın ziyalı ailələrində bu da bir
dəb idi düşmüşdü ki, hamı uşaqlarını ümumtəhsil
məktəbləri ilə yanaşı, musiqi məktəbində də oxudurdu.
İnanırsız, doqquzuncu sinifdə oxuyurdum, yenə də anam
məktəbə məni tək buraxmır, özü aparıb gətirirdi.
Məktəbin bütün ictimai işlərində ən fəal valideyn mənim
anam idi. Valideyn komitəsinin də üzvüydü... Məktəbdə
uşaqdan-böyüyə hamı anamı tanıyırdı desəm, yanılmaram.
 Anam
universiteti müharibə illərində bitirmişdi. O illərdə
bir qrup yazıçı və şair qadınları - Səməd Vurğunun,
Mir Cəlalın, Mehdi Hüseynin həyat yoldaşı... onlar da
anam Sayadxanımla eyni fakültədə oxumuşdular.
...Ağlım söz kəsən vaxtlarımda qışda həsrətlə bazar
günlərini gözləyərdim. Çünki qış aylarında hər bazar
günü atam məni də götürüb bağımıza gedərdi.
Ağaclarımızın dibini bellə boşaldar, quru budaqları
kəsib atar, yorulmaq bilmədən çalışardı. Ağac əkmək,
bağ sulamaq atamın ən çox sevdiyi məşğuliyyət idi.
Yay aylarında isə bütün mövsümü bağda yaşayırdıq.
- Xalq şairi Süleyman Rüstəmin oğlu XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı haqqında bu günün oxucularına nə demək
istərdi?
- XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı çox məhsuldar olub. Həm
nəsrdə, həm də poeziyada... Əsrin əvvəlində Sabirimiz
olub, Məmməd Səid Ordubadimiz... sonrakı onilliklərdə
Səməd Vurğunumuz, Rəsul Rzamız, Məmməd Rahimimiz olub.
Orta nəslin nümayəndələri də həmçinin...Onlar hamısı öz
qələm məhsulları ilə göstəriblər ki, insan öz xalqını,
torpağını, vətənini necə sevsin! Atam da bu yolda yarım
əsrdən çox öz izini qoyub, sözünü deyib...
- O dövrdə çox populyar olan mövzulardan bu gün hansına
yenə də rəğbətlə baxa bilirsiniz?
 -
Bir çox mövzular var ki, onlar heç dəbdən düşməməlidir.
Məsələn, sülhün, qələbənin, döyüşçülərimizin, əsgər
analarının tərənnümü... Elə bu gün ən böyük dərdimiz
olan Qarabağ mövzusu, vətənə məhəbbət, bayrağımıza,
himnimizə sədaqət... Əli qələm tutanlarımız bu
mövzularda hər gün külüng işlətməlidirlər. Hətta mən
düşünürəm ki, əmək bahadırlarına həsr olunan əsərlərin,
mahnıların nəyi pisdi ki? Taxıl əkən, çay becərən, neft
çıxaran zəhmətkeş insanların vəsfi məgər qəbahətdir?
- Azad müəllim, atanız uşaqlıqdan zəhmətə qatlaşıb...
- Atamın atası Məşədi Əliabbas babam dəmirçi olub.
Beşmərtəbəynən üzbəüz küçədə babamın dəmirçi dükanı
varmış. Atam da əli iş tutandan babama kömək edib.
Hələ kiçik yaşlarından atamın ovcunun içi qabar
tutubmuş...Sonralar atam deyəndə eşitmişdim ki, babama
kömək etdiyi illərdə atam öz-özünə söz verib, qarşısına
məqsəd qoyubmuş ki, nəyin bahasına olursa- olsun,
oxuyub təhsil alacaq.
Atamgil ailədə dörd qardaş olub, dörd bacı. Atamın
böyük qardaşı İkinci Dünya müharibəsində itkin düşüb.
Atam o əmimi həmişə xatırlayıb qüssələnərdi.
Zəhmətkeş ailədə böyüdüyündən ömrünün sonuna kimi
zəhmətdən, işdən- gücdən yorulmadı atam. 1938-ci
ildə birinci çağırış Azərbaycan Ali Sovetinə
deputat seçildi. Sonrakı bütün çağırışlarda xalqın
elçisi seçilməklə bərabər, həm də Azərbaycan Ali
Sovetinin sədri vəzifəsində çalışdı. Atam 10 iyun
1989-cu ildə vəfat edəndə düz 84 yaşın içində idi.
Atamın yaşı çox olsa da, ürəyi cavan idi. Tükənməz
enerjisi ona istər zehni əməkdən, istər fiziki əməkdən
yoruldum deməyə imkan vermirdi.
Atamın əlindən ancaq yaxşılıq gələrdi. O dövrün bir
çox cavan şairləri - adlarını çəkməyə ehtiyac görmürəm -
müxtəlif, xüsusən də təhsil problemlərinin həll olunması
ilə bağlı atamın yanına tez-tez xahişə gələrdilər. Bir
kimsəni əliboş, naümid qaytarmazdı. Xoşlayardı ki,
ona işi düşənlərin problemini həll etsin. Təbii ki,
vəzifə səlahiyyətləri çərçivəsində. Öz mənafeyinə
çalışan adam deyildi. Uşaqla uşaq idi, böyüklə böyük.
Ömrünün sonuna kimi də öz xarakterinə sadiq
qaldı...
O ki qaldı yaradıcılıq fəaliyyətinə...Atamın dönə-dönə
müraciət etdiyi cənub mövzusu onun ürəyinin ən ağrıyan
yeriydi. O mövzudan danışanda atamın çöhrəsi
buludlanırdı. Ümumiyyətlə, təbiətində gizlədilə
bilməyəcək dərəcədə kövrəklik, ürəyiyumşaqlıq, həssaslıq
vardı atamın...
- Azad müəllim, atanız Süleyman Rüstəm demək olar ki,
bütün janrlarda qələmini işlədib. Həmçinin Ali Sovetin
sədri ...digər ictimai vəzifələr... Bəs o qədər
işin-gücün arasında yaradıcılıqla məşğul olmağa necə
vaxt ayıra bilirdi?
- Atam adətən gecələr evdə yazırdı. Biz artıq onun
iş üslubuna öyrəşmişdik. Çalışırdıq ki, evdə
səs-küy salmayaq. Yatanda da həmişə yastığının
yanına kağız-qələm qoyardı. Hərdən yuxudan ayılıb
fikrinə gələn misraları, qafiyələri o kağıza
köçürərdi.
- Yazdıqlarını kiməsə oxuyurdumu?
- Ən çox şair Qabilə oxuyardı ilk yazdıqlarını.
Aralarında yaş fərqi olmasına baxmayaraq, atam Qabilin
məsləhətlərinə həmişə qulaq asardı. Qabil də bilirsiniz
də, açıq danışan, sözü üzə deyən adam idi. Əgər Qabil
atamı dinləyib desəydi ki, bu bənd, və ya bu misra
yerində deyil, zəifdi... Onda atam yazdığını ya cırıb
atar, ya da vaxt tapıb yenidən o şeirin üzərində
işləyərdi... Atamın çapa vermək istədiyi şeirlərinin də
ilk oxucusu və ilk rəyçisi Qabil idi.
O dövrün cavan şairlərindən Sabir Rüstəmxanlı, rəhmətlik
Əliağa Kürçaylı ilə atamın isti münasibətləri vardı.
Atamın son yazdığı məktub da Sabir Rüstəmxanlıya
ünvanlanıb.
- Sirr deyilsə, məktub nə ilə bağlı yazılmışdı?
- Sabir Rüstəmxanlının baş redaktor işlədiyi nəşriyyatda
atamın əsərləri çap olunmuşdu. Axırıncı cild qalmışdı. O
cildin çapı ilə bağlı idi atamın yazdığı məktub. Elə
həmin günlərdə də atam dünyasını dəyişdi.
...Zəngin potensialı, güclü müşahidə qabiliyyəti
vardı atamın. O yaşda heyrət doğuracaq dərəcədə
yaddaşa malik idi. Bir də görürdüm çağırırdı
məni yanına, soruşurdu, Azad, filankəsin telefonu
neçədi? Fikirləşirdim. Deyirdim, qoy, kitabçaya baxım
gəlim. Yumorla gülümsəyib deyirdi ki, qələm götür, mən
deyim, sən də yaz. ...Və soruşduğu nömrəni əzbərdən
söyləyib "inanmırsan, get yoxla" - deyirdi. Demək
istədiyim odur ki, 83 yaşında olanda da atamın
hafizəsi 20 yaşında cavanın hafizəsi kimi yerində
idi. O yaşda eşitməsindən də bir şikayəti yox idi.
Danışığı da səlisdi, sözləri, cümlələri də
yerli-yerində idi. Yəni, yaşını nəzərə alanda heç
bir qüsuru yox idi. Ömrünün sonlarında heç bir gün
də xəstə yatmadı.
...Kiçik bir problemi vardı, demək olar ki, lap
cavanlığından. Cərrahi müdaxiləylə aradan qaldırıla
bilərdi...
Bir gün dedi ki, mən işdə - prezidiumda saatlarla
otururam, deyəsən, bu balaca problemim yavaş-yavaş
mənə əziyyət vermək
istəyir.
...Öz ayaqları ilə getdi girdi xəstəxanaya. Üç
gündən sonra da elə palatada dünyasını dəyişdi.
- Azad müəllim, Süleyman Rüstəmin "Ana və
poçtalyon" şeiri ana, xüsusən əsgər anası mövzusunda
yazılmış ən təsirli poeziya nümunəsidir...
- Atamın qələm dostu Huseyn Abbaszadənin yazdığı
cümlələr "Ana və poçtalyon"a verilən ən səmimi
qiymətdir: "Əgər mənə desəydilər ki, dünya ədəbiyyatında
analara həsr edilmiş ən gözəl şeirləri seç, bir
antologiya tərtib elə, mən mütləq o antologiyanın ilk
səhifəsinə "Ana və poçtalyon" şeirini verərdim. Çünki bu
kiçik şeir qədim ənənələrə malik qüdrətli Azərbaycan
poeziyasının nadir incilərindən biridir. Süleyman
Rüstəmin əsərləri içində belə incilər çox-çoxdur".
Atamın öz əlləri ilə gündəliyinə yazdığı bu cümlələr
də ana məfhumunun onun üçün necə böyük bir önəm
daşıdığından xəbər verir: "Mən öz xoşbəxtliyimdə,
sevincimdə anamı minnətdarlıq hissi ilə
xatırlayıram. O anam ki, savadsız idi. Lakin
qohumlarımın "dəmirçi oğludur, qoy atasının sənətini
davam etdirsin" təkidinə etiraz səsini ucaldıb
məni oxumağa, təhsilə həvəsləndirmişdir. Mənə hər
cür qayğı göstərmişdir".
...Atam olduğu üçün demirəm, şair Süleyman
Rüstəmin yazmaq ilhamı qaynayıb-daşan bir bulaq
idi. Atamı tez-tez məktəblərə, ali təhsil ocaqlarına
görüşə dəvət edirdilər. Bakıda elə bir təhsil ocağı
tapılmazdı ki, atam oraya dəvət edilməsin. O görüşlərdə
şagirdlər, tələbələr atamın şeirlərini əzbərdən deyir,
pyeslərindən səhnəciklər oynayırdılar.
...Qara cildli, qalın bir kitabçası vardı atamın. Özünün
ən yaxşı şeirlərini qara rəngli qələmlə həmin kitabçaya
köçürmüşdü. Dəvət olunduğu tədbirlərə gedəndə, o kitabça
mütləq atamın əlində olardı...
Bəzən atam anamla məni də o görüşlərə aparardı. Atamın
şeirləri səsləndiriləndə mən şair oğlu olduğumdan
qürur duyurdum.
Atamla bağlı ən çox yadımda qalan Bakıdakı 190 və 132
nömrəli məktəblərdə keçirilən tədbirlərdi... Çox canlı,
maraqlı təşkil edirdilər. Xüsusən, 190 nömrəli məktəbin
dil-ədəbiyyat müəllimi Zərbalı müəllimin yazdığı
ssenarilər üzrə...
- Atanızın ən çox hansı mövzuda yazdıqları bir oxucu
kimi sizin daha çox xoşunuza gəlirdi?
- Atam qəlbən, ruhən odlu bir vətənpərvər idi. Onun
Cənubi Azərbaycana həsr etdiyi silsilə şeirləri,
Qarabağ ünvanlı, vətən soraqlı misraları həmışə
dillər əzbəri olub...
- Azad müəllim, atanızla bağlı xatirələriniz...
- Atam boz rəngi çox sevərdi. Demək olar ki,
kostyumlarının, köynəklərinin əksəriyyəti boz rəngdə
idi. Əlli yaşından sonra buxara papaq qoymağa
başladı. Sadıq Murtuzayev vardı, eşitmiş olardınız,
uzun illər Abşeronda, Ağdamda, Şəkidə katib
işləmişdi. Deyirdi ki, kişi məndən boz rəng papaq
istəmişdi, o rəngdə dəri tapa bilmədim, odur ki, boza
oxşar rəng dəridən tikdirdim kişiyə papağı, hədiyyə
elədim.
...Atam adətən dekadalara (ongünlüklərə - müəllif)
gedəndə anamla məni də özü ilə götürərdi... Dəfələrlə
Moskvada, Daşkənddə keçirilən tədbirlərin ailəvi
iştirakçısı olmuşuq.
...Nə qədər çox qonorar alsa da, atamın əlində pul
qalmazdı. Səxavətli adam idi. Ürəyi yuxa idi. Hamı da
xasiyyətini bilirdi. Ona görə də ona ağız açanlar,
nəyinsə xahişini edənlər çox olurdu.
- Süleyman Rüstəmin son şeiri?
- Təxminən 14-15 bənddən ibarət "Qarabağnamə" yazıb.
Oxuyursan, elə bil bu gün üçün yazılıb:
Yersizin əmri ilə yerli yerindən köçməz,
Hansı övlad Vətən uğrunda canından keçməz!
İki gözdən kor olan dostunu yaddan seçməz,
Vətən övladı səni yadlara verməz, Qarabağ!
Hüsnünü, mənliyini odlara verməz, Qarabağ!
-
Azad müəllim, sənət seçiminizdə ata-ananızın rolu
oldumu?
- 1963-cü ildə orta məktəbi bitirdim. Anam istəyirdi ki,
həkim olum.
...Bir gün atam məni apardı universitetin rektoru
Şəfayət Mehdiyevin yanına. İndiki İqtisad
Universitetinin sağındakı binanın ikinci mərtəbəsində
rektorun otağı idi. Şəfayət müəllim mənə bir neçə sual
verdi, cavab verdim. Hazırlıqlı olmağım onun xoşuna
gəldi. O, qarşıdakı qəbul imtahanlarında mənə uğur
arzuladı. Mən həmin il imtahanlardan müvəffəqiyyətlə
keçib universitetin şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili
şöbəsinə qəbul olundum.
- Süleyman müəllim nəvələrinə şeir həsr edirdimi?
- Əlbəttə. Mənim iki övladım var. Oğluma Günəş adını
vermişəm, qızıma Azadə. Atam hər ikisinə şeir həsr
eləmişdi: "Nəvəm Günəşə", "Nəvəm Azadəyə". İndi hər iki
övladım ailə sahibidi. Qızımın iki qızı, oğlumun bir
oğlu var. Oğul nəvəmə atamın adını qoymuşuq. İndi
bizim ata ocağımızda yeni bir Süleyman Rüstəmzadə
böyüyür.
- Atanızın dostları çox idi?
- Əlbəttə. Dünyanın hər yerində atamın qələm
dostları vardı...SSRİ miqyasında atamın dostları
daha çox idi. Böyük türk şairi Nazim Hikmət
Moskvadan ilk dəfə Bakıya atamın şəxsi dəvətilə
gəlmişdi. Dağıstanın xalq şairi Rəsul Həmzətov
dəfələrlə Azərbaycana gəlib, atamın qonağı olub.
Ümumiyyətlə, başqa respublikaların şairlərindən,
yazıçılarından Bakıya kim gəlirdisə, mütləq atamın
qonağı olurdu. Atam onlara ya evimizdə ziyafət
verərdi, ya da ata babamgilin geniş
həyətlərində.
Atam xasiyyətcə deyib-gülən, zarafatcıldı. Hərdən
qonaq-qarası çox olanda evə kefi kök qayıdardı. Anam
səbrini basıb bir söz deməz, hətta nədənsə inciyəndə
belə atama heç vaxt, heç nə hiss etdirməzdi.
Ümumiyyətlə, anam təbiətən çox sakit, mülayim qadın
idi.
- Atanızın sözlərinə yazılmış mahnılardan,
şeirlərindən yadınızda qalanı varmı?
- Atamın şeirlərini əzbərləməyə məxsusi ehtiyac
yoxdu... Çünki onun şeirləri o qədər axıcı, o
qədər rəvandı ki, bircə dəfə oxuyursan, adamın
yadında qalır. Şeirlərinə yazılmış mahnılar da
həmçinin.
...Atamın şeirlərinə yazılan mahnıları daha çox Şövkət
Ələkbərova, qəzəllərini isə əsasən Zeynəb Xanlarova
oxuyub. Atamla Zeynəb xanım ata-bala kimi idilər.
Təzə şeir kitabı çıxan kimi, atam onu hamıdan
əvvəl Zeynəb xanıma göndərərdi. Yeri gəlmişkən,
Zeynəb xanımın səsindən də yoxdu da...
Yenə də atam olduğu üçün demirəm, XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatında, o cümlədən ictimai mühitində Süleyman
Rüstəmin bir vətəndaş kimi fəaliyyəti ayrıca
səhifədir. Onun şeir dünyasında açdığı cığır yalnız
özünə məxsusdur. Misraları axıcıdır, dili xəlqidir, söz
ehtiyatı zəngindir...
Mənim sırf oxucu qənaətimdən doğan fikirlərdi bu...
Azad müəllimlə söhbəti yekunlaşdırıb ailə albomunu və
gündəliyini vərəqlədik.
Süleyman Rüstəmin gündəliyindən seçmələr
"...Yurdumuzun göylərini qara buludlar alanda biz
qələmi silaha çevirib ona sarıldıq. Döyüş
meydanlarında, cəbhələrdə, əsgərlər qarşısında
alovlu, vətənpərvər şeirlərimizlə çıxış edib vətən
oğullarına qol-qanad verirdik. Biz Mozdok ətrafında,
Kerçdə 416-cı, 402-ci, 223-cü diviziyalara təhkim
olunmuşduq. Döyüş meydanlarında yazdığım şeirləri
vətənimin azadlığı üçün döyünən ürəyimin bir
parçası hesab edirəm".
"...Cənub həsrəti, Cənub ağrısı mənim qəlbimdə,
demək olar ki, lap uşaq yaşlarımdan başlamışdı. Hələ
Süleyman Sani Axundovun dördüncü rus-tatar
məktəbində oxuduğum vaxtlarda Arazın o tayından
Bakıya işləməyə gələn fəhlələrə mirzəlik eləyirdim.
Mən onların dedikləri sözləri yaza-yaza onların
ürəklərinə bələd olurdum və yavaş-yavaş başa
düşürdüm ki, uzaqlarda, çox uzaqlarda əlim
çatmayan, ünüm yetməyən bir dağ var, - adı
Savalandır, bir şəhər var, - adı Təbrizdir, yenə
bir şəhər var, - adı Ərdəbildir, bir kənd var, -
adı Sərabdır. İş elə gətirdi ki, sonralar mən
Cənubi Azərbaycanda oldum: Savalanı, Təbrizi,
Ərdəbili, Sərabı qarış-qarış gəzdim. Heç yadımdan
çıxmaz, bir dəfə bir dağ kəndində camaatın
qarşısında şeir oxudum. O qədər əl çaldılar ki,
düzü, utandım. Yığıncaqdan sonra yaşlı bir kişidən
soruşdum ki, mənim oxuduqlarımı başa düşdü, ya yox?
Kişi güldü, dedi ki, niyə başa düşmürəm, ağa,
ürəyimin qulağı var, gözü var. O vaxtdan bu ifadə
mənim yadımda qalıb..."
Hazırladı: Ellada UMUDLU |
