(Başlanğıcı ötən saylarımızda) 

2. ODESSA 

"Hacıbəy"mi, "Odessa"mı? 

Ukraynaya, Odessaya gedəcəyimi bilən köhnə naşir dostum Abbas bəy məndən "Odessanın Türk şəhəri olduğu sənə bəllidirmi?" soruşduqda, açığı, bunun gerçəkliyi haqqında heç nə bilmirdim. "Tarixi-Nadir"i yarıya qədər oxuduğum halda, mənim bilmədiyimi oxucularımızın çoxunun da bilməyəcəyini göz önünə alaraq, Odessanın "Optimum" nəşriyyatının bu il buraxdığı "Odessanın keçmişi və indisi" adlı rusca kitabdan götürdüyüm bəzi tarixi faktları ortaya qoymağı faydalı sayıram.

500-600 il öncə indiki Odessanın yerində Kacıbəy adlı tatar qəsəbəsi olub. XIV yüzildə litvalılar oranı işğal edib və düşməndən qorunmaq üçün onun yanında Hacıbəy adlı bir qala tikiblər. XVI yüzildə tatarlar qəsəbəni qalayla birlikdə geri qaytarıblar. 1764-cü ildə Türklər limanı qorumaqçün Yeni Dünya adı verdikləri yeni bir qala da tikiblər. Burada 300 nəfərlik hərbi qüvvəylə Türk paşası otururmuş. Hacıbəydə daşdan tikilmiş gözəl məscid də varmış. İndiki Odessada Yekaterina küçəsiylə Yunan meydanı arasındakı ərazi bu gün izi də qalmayan müsəlman qəbiristanlığıymış. Hacıbəyin sahillərini Türk donanması qoruyurmuş.

Ruslar 1789-un sentyabrında olduqca gərgin savaşdan sonra Hacıbəy limanını tutublar, 1791-dəki Yassı sülhüylə bura birdəfəlik Rusiyanın hakimiyyəti altına keçib. 6 yanvar 1795-də II Yekaterina Hacıbəyi "Odessa" adlandırıb.

Hacıbəyin tarixi önəmini gözdən salmaqçün rus tarixçiləri oranı ən tünd bənzətmələrlə təsvir edir, buranın çox kiçik, evlərininsə palçıqdan yapılmış, üstü keçəylə örtülmüş daxmalar olduğunu, varlı tatarların hərəmlərində əsir kənizlərin saxlandığını və b. yazır, rusların buraya mədəniyyət gətirdiyini bildirirlər.  

Odessa Vilayəti Dövlət Arxivində 

Odessaya gəlməzdən öncə Yekaterina küçəsi 30-dakı "Menşikov" otelində yer bronlatmışdım. Bura əski bir binanın ikinci qatında əla təmir olunmuş və lüks bəzədilmiş otaqlardan ibarətdir. Qonaq özünü dəbdəbəli bir mənzildə hiss edir. Qiyməti baha olsa da mənə çox əlverişlidir - buradan çalışacağım arxivəcən ayaqla 4-5 dəqiqəlik yoldur; oteli əslində elə bu üstünlüyünə görə seçmişdim.

Şəhərə çatanda hələ heç gün əyilməsə də Kiyevdə hədsiz yorulduğuma görə bu günü heç yana getməyib dincəldim. Ertəsi - bazar günü arxivin yerini bəlləməkdən ötrü dışarı çıxdım. Bu işdə ən yaxın yardımçım İnternet oldu, belə ki, Odessa şəhərinin xəritəsi İnternetdə elə gözəl verilib ki, istənilən yeri tapmaq çox asandır. Arxivin Yekaterina küçəsiylə yaşadığım binanın yanında kəsişən Jukov küçəsində, 18 saylı binada yerləşdiyini hələ Bakıdaykən öyrənmişdim. Oraya çatmaqçün bircə Rişelye küçəsini keçməlisən, vəssalam.

Heç kəsdən heç nə soruşmadan arxivə üz tuturam. Çatanda gözlərimə inanmıram - qədim bir kilsəyə, yıxılmasın deyə neçə yerdən hündür dirəklər vurulub! Buranın gerçəkdən arxiv olub-olmadığını dəqiqləşdirməkçün lövhəsini bir neçə dəfə oxudum...

30 iyul - bazar ertəsi günü Odessa Vilayəti Dövlət Arxivinin ilk oxucusu mən oluram. Keçmişdə raykom işləmiş direktor İvan İvanoviç Nitoçko məni mehribanlıqla qarşılayır - yaxın dostu, Kiyevdə tanış olduğum tarixçi Valeri Vyaçeslavoviç Tomazov zəng edərək məni ona tapşırıb. Azərbaycanda olduğunu, Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, professor Ataxan Paşayev’i özünə ağsaqqal saydığını, onun da buraya gələrək arxivdə çalışdığını söyləyir, mənə qanun daxilində hər cür köməklik göstərəcəyini bildirir.

Odessa arxivi Kiyevdəki kimi deyil - burada oxu zalı həftənin 5 günü saat 10-dan 17-yədək işləyir, ancaq 2 "əmma"sı var: 1) ayın son iş günü (yəni sabah) zal da işləmir, 2) hər gün saat 13-də araşdırıcılar məcburi şəkildə nahar fasiləsinə çıxarılır (sənədləri təhvil verməklə), saat 14-də yenidən zala buraxılırlar. Bunun heç biri mənə sərf etmir. Direktordan sabah da işləməyimə və nahar fasiləsinə çıxarılmamağıma, bir də ən önəmlisi - mənə gündə 15 iş verilməsinə icazə verməsini xahiş edirəm. Sağ olsun, sözümü yerə salmır, oxu zalının müdiri Kirill Sergeyeviç Petropavlovski’ni çağıraraq xahişlərimi yerinə yetirməsini tapşırır.

İlk gün siyahılarla tanışlıqdan aydınlaşdı ki, 1920-ci ilədək tələbələrimiz Odessada yalnız Novorossiya Universitetində oxuyublar. Nə qədər diqqətlə baxsam da başqa ali məktəblərdə heç bir soydaşımızın adına rast gəlmədim. Dəftərimdə Universitetə məxsus 45-ci fonddan baxılmalı 70-dən artıq işin nömrəsini qeyd etdim. Sonrakı günlərdə sənədlərlə tanış olarkən, qorxduğum başıma gəldi - soydaşımız bilərək sənədlərini sifariş verdiyim 15 tələbə erməni, rus və yəhudi çıxdı: M.Y.Avşarov, S.A.Ağa-Neyman, A.İ.Ağa, M.Z.Alaverdov, S.X.Babayev, M.A.Vekilov, Q.V.Calalov, M.V.İzmaylov, A.İ.Kardaşov, P.Muxtarov və b. Deməli, mənim bir günlük normam havaya getdi, yəni bir günü boşuna itirdim... 

"Orada oturmayın, divar başınıza uçar"... 

Odessa arxivinin durumuna ağlamaq üçün bir ana, beş bacı gərəkdir ki, əllərinə yaylıq götürüb gecə-gündüz ağlasınlar. Bu dediyimdə azacıq da şişirtmə, kinayə yoxdur. Köhnə kilsə binası güclə ayaq üstə durur. Uçulub-dağılmaması üçün giriş qapısı tərəfdən divarlara çox böyük taxta dirəklər vurulub, ancaq ətraflar yenə dərin çatlar, şırımlar içindədir. Binanın dəhlizlərində, otaqlarında da çoxlu tirlərdən dayaqlar vurulub. Direktorun katibəsi oturan qəbul otağının divarları "uçdum-uçdum" deyir. Oxu zalı da elədir. Xaraba gündə olan otaqda başın üstündə dəhşətli uçuqları, tavanı saxlamaqçün qoyulmuş uzun dirəkləri görəndə bədəninə üşütmə düşür. İşıqlı olsun deyə mən pəncərənin yanında, divarın dibində oturmağı xoşlayırdım. Oxu zalının müdiri Kirill ilk gün dedi: "Orada oturmayın, divar başınıza uçar". Cavab verdim ki, Allahın istədiyi nədirsə o da olacaq. Sonadək orada əyləşdim və xoşbəxtlikdən, heç nə baş vermədi. Ancaq bir gün İnternetdə Odessa arxivinin uçduğunu və bütün kollektivin, araşdırıcıların onun uçuqları altında qaldığını oxusam (Allah eləməmiş!) əsla təəccüblənmərəm, çünki bu, hər an gözlənilən bir şeydir.     

Məntiqsizlik 

Ancaq arxivdə məni ən çox təəccübləndirən şey sənədlərin üzünü çıxarmaqçün müəyyənləşdirilmiş qiymətlər oldu. Kiyevdə hər səhifəyə 6 qrivna alınırsa burada SƏHİFƏyə görə deyil, hər SƏNƏDə görə 43 qrivna ödəməlisən. Başqa sözlə, sən 500 səhifəlik bir sənədin üzünü çıxarırsansa 43 qrivna verəcəksən, ancaq əlindəki, tutalım, 15 səhifəlik işdə 5 ərizə, 3 arayış, 3 şəhadətnamə, 1 diplom surəti varsa onların hər birinə 43 qrivna, yəni üst-üstə 516 qrivna ödəməlisən! Mənim baxdığım işlərin hərəsində isə orta hesabla 20 sənəd vardı, deməli, onların hər birinə 860 qrivna verməliydim! Bu məntiqsizliyin səbəbini soruşduqda direktor heç bir inandırıcı cavab verə bilmədi və son sözü "qiymətləri Ədliyyə Nazirliyimiz təsdiqləyib" oldu. Sənədlərin üzünü öz fotoaparatımla çəkmək istədiyimi dedikdə etiraz etmədi, ancaq bunun yenə qiyməti azaltmayacağını bildirdi.

Bizdə deyirlər ki, atam bicdir, kündəni sayır, anam bicdir, kündədən kəsir. Bu arxivin qiymət siyasətindən müflis olacağımı görərək (Xarkov arxivinə pul qalmayacağından qorxurdum) mən də öz siyasətimi qurdum və nəticədə az məsrəflə hətta Kiyevdəkindən də artıq sənəd üzü çıxardım. Doğrudur, Odessa bankına təxminən 14 min qrivna ödədim, ancaq bu, ödəniləsi məbləğin heç üçdə biri də deyildi... 

Novorossiya Universitetinin tələbələri 

Bu başdan deyim ki, indiyədək oxuduğumuz "Novorossiysk" sözü nəinki ədəbiyyat və tarix müəllimlərimizi, hətta odessalıların özünü də çaşdırır. Bu universitetin binasını axtardığım zaman ən məlumatlı odessalı aydınlardan bir neçəsi təəccüblə soruşmuşdu: "Odessada Novorossiysk Universiteti olub?". İş burasındadır ki, Rusiyanın Krasnodar diyarında Novorossiysk şəhəri var və onu Odessa universitetinin rusca adındakı "Novorossiysk" sözüylə qarışdırırlar. Müəllimlərimizə yardımdan ötrü məsələyə aydınlıq gətirmək istəyirəm.

Rusiya XVIII yüzildə Osmanlı imperatorluğu və Krım xanlığından savaşla qopardığı torpaqları "Novorossiya" ("Yeni Rusiya"), "Novorossiya diyarı" adlandırdı və bu ad XX yüzilin başlarınadək geniş işlədildi. 1764-də Novorossiya vilayəti (quberniyası) yaradıldı. Sonralar Odessa da buraya daxil oldu və universitet bütün vilayətə məxsus olduğuna görə "Novorossiya İmperator Universiteti" (ruscası: "İmperatorskiy Novorossiyskiy Universitet") adlandırıldı. İndiyədək bizim bütün elmi ədəbiyyatımızda (mənim yazılarım da daxil) bu universitetin adı ruscadan yanlış tərcümə nəticəsində "Novorossiysk Universiteti" yazılıb. Bir daha dolaşıqlığa yol verməməkçün həmin universitetin adını bundan sonra "Novorossiya Universiteti", "Novorossiya İmperator Universiteti", "Odessa Novorossiya Universiteti", "Odessa Novorossiya İmperator Universiteti"  kimi işlətməyi təklif edirəm. 

Beləliklə, bir həftəlik gərgin çalışmalardan sonra Odessadakı Novorossiya İmperator Universitetində oxumuş aşağıdakı soydaşlarımızın adlarını müəyyənləşdirərək onların şəxsi işləriylə tanış oldum və tələbələrimizin arxivdəki bütün sənədlərinin surətini başdan-ayağa çıxardım.

Bunu da bildirməliyəm ki, Odessa arxivində tarixçilərimiz hədsiz az işləyiblər. Yalnız N.Nərimanovun sənədləri yetərincə öyrənilib, o da sovet dönəmində. İki tələbənin (Hidayət bəy Sultanov və Həmid bəy Şahtaxtlı’nın) işlərinin qeydiyyat vərəqində indi Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, akademik olan keçmiş aspirant İsa Həbibov’un (Həbibbəyli’nin) adı, bir neçə işdəsə ADU-nun (indiki BDU-nun) Gəncədən olduğu hiss edilən bir tələbəsinin imzası var. Məhəmməd xan Təkinski’nin şəxsi işiylə Ataxan Paşayev’in tanış olduğunu dəqiq bilirəm (ancaq qeydiyyat vərəqində adı yoxdur). Vəssalam. Yerdə qalan bütün tələbələrin sənədlərini əlinə götürən ilk azərbaycanlı Allah bəndəsi mən oldum. 

1. Ağaəlizadə Fətulla Axund Cavad oğlu (Bakı)

2. Ağakişibəyov Fərrux bəy Əlikişi bəy oğlu (Pərioğlular k./Şuşa)

3. Behbudov Mirzəəli bəy Rəhim bəy oğlu (Üçoğlan k./Şuşa)

4. Bəkirov Məhəmməd Əmirhəsən oğlu (Yalta)

5. Vəkilov Pənah ağa Məhəmməd ağa oğlu (Qazax)

6. Vəkilov Mahmud ağa Məhəmməd ağa oğlu (Qazax)

7. Hacıyev Məhəmməd Cəbrayıl oğlu (Şəki)

8. Qayıbov Məhəmməd ağa Məhəmmədkərim ağa oğlu (Qazax)

9. Qayıbov Cahangir bəy Hüseyn əfəndi oğlu (Qazax)

10. Zülqədərov Əli bəy Allahyar bəy oğlu (Xılxına k./Gəncə)

11. Qədimbəyov Əziz bəy Qədim bəy oğlu (İrəvan)

12. Qarayev (Qara oğlu) Əbülfəzl Fərəcullah oğlu (Bakı)

13. Kəlbəlixanov Əliqulu xan Xəlifəqulu xan oğlu (Naxçıvan)

14. Məhəmmədbəyov Qazıəhməd bəy Məhəmməd bəy oğlu (Axtı/Dağıstan)

15. Məhəmmədov Nəbi Nəsibməhəmməd oğlu (Aslanbəyli k./Qazax)

16. Miryəhyayev Mirəhməd Mirmüseyib oğlu (İrəvan)

17. Mirqasımov Mirəsədulla Mirələsgər oğlu (Bakı)

18. Nərimanov Nəriman Kərbəlayı Nəcəf oğlu (Tiflis)

19. Nəsirbəyov Əbülfət xan Kərim xan oğlu (Aşqabad)

20. Novruzov Abbas Məhərrəm oğlu (Şəki)

21. Sultanov Rzaqulu bəy Məhəmmədqulu bəy oğlu (Bakı)

22. Sultanov Hidayət bəy Eynulla sultan oğlu (Naxçıvan)

23. Tağıyev Əliəkbər Hacı Əliəsgər oğlu (Bakı)

24. Təkinski Məhəmməd xan (Göytəpə/Türkmənistan)

25. Şərifov David Mixayloviç (Davud Mikayıl oğlu) (Qazax)

26. Şərifov İosif Mixayloviç (Yusif Mikayıl oğlu) (Qazax)

27. Şahtaxtlı Həmid bəy Xəlil ağa oğlu (Şahtaxtı/Naxçıvan)

28. Şahsuvarov Əliəkbər Kərim oğlu (Qızlar)

29. Şahmalıyev İsmayıl bəy Nəsrullah bəy oğlu (Samux/Gəncə)

30. Şahmalıyev Əmirxan bəy Fərhad bəy oğlu (Samux/Gəncə)

31. Şahmalıyev Əli bəy Fətəli bəy oğlu (Samux/Gəncə)

32. Şahmalıyev Məhəddin bəy Fətəli bəy oğlu (Samux/Gəncə)

33. Şəfibəyov Əli Məşədi Məhəmmədcəfər oğlu (Gəncə)

34. Əfəndiyev Məhəd bəy Əli əfəndi oğlu

35. Yusifbəyov Nəsib bəy Yusif bəy oğlu (Gəncə)

36. Yusifbəyov Bahadır bəy Yusif bəy oğlu (Gəncə) 

Odessa 

Ukraynanın başqa şəhərləri kimi, Odessa da yaşıllıqdır və gözəldir. Bakı kimi o da liman şəhəri olduğuna görə tez-tez gəzə-gəzə limana gedir, estakadalar üzərində tikilmiş möhtəşəm "Odessa" otelinin yanından dənizin gözəlliyini seyr edir, təmiz hava alırdım. Özəlliklə yayın boğucu istisində bura minlərcə şəhər sakinini və qonaqları özünə çəkir. Burada bir kölgəyə çəkilərək sərin kvas içə-içə, dondurma yeyə-yeyə dincəlməyin, dənizin ləpələnməsinə, gəmilərin üzməsinə, qağayıların uçuşuna tamaşa etməyin öz ləzzəti var.

Hava limanından gələndə taksidən şəhər mənə, nədənsə, çox nimdaş, darıxdırıcı görünmüşdü. Kiyevdəki kimi, burada da şəhərin içində çox yüksək mərtəbəli çağdaş evlər azdır, çünki şəhərin əski görkəminin saxlanılmasına, tarixi simasının itməməsinə ciddi fikir verilir, ancaq yeni tikilən binaların gözəlliyinə söz ola bilməz.

Odessada xoşuma gələn şeylər çox oldu. Hər şeydən öncə, küçələrin, demək olar ki, hamısında sırayla xan çinarlar əkilib. Bu baxımdan Odessa Gəncə və Göyçaydan, Daşkənd və Bişkekdən nəinki geri qalmır, hətta qabaqdadır.

Odessada azmaq mümkün deyil, çünki şəhər elə ciddi plan üzrə salınıb, məhəllələr elə cərgəylə düzülüb, küçələr elə nizamla kəsişib ki, xəritəyə baxdıqda sanki dama-dama dəftərin səhifəsini görürsən. Sadəcə neçə küçə irəli-geri, sağa-sola getdiyini yadında saxlasan yaşayış yerinə asanlıqla dönə bilirsən.

Burada metro yoxdur. Düzdür, mən heç şəhər nəqliyyatına minmədim, çünki ayaqla gəzməyi xoşlayıram, ancaq dayanacaqlarda basabasın yoxluğu nəqliyyatın yaxşı işlədiyini bildirir.     Trolleybus görmədim, ancaq tramvay və avtobuslar saat kimi dəqiq çalışır.

Şəhərin küçələri çox genişdir. Bakının səkilərində, adətən, avtomobillər saxlandığına görə adamlar küçənin nəqliyyat işləyən hissəsinə keçməyə məcbur olur, bu zaman xoşagəlməz durum yaranır. Odessadasa səkilər o qədər genişdir ki, onlarda saysız-hesabsız yay restoranları qurulub, həmin restoranların yanından adamlar sərbəst gəlib-keçir, küçədə maşınlar da rahat hərəkət edir.

Restoran və qəhvəxanalar əsl dincəliş yeridir. Doğrudur, bahalıqdır, ancaq adamlar ailəsiylə gəlib hərəyə bir dondurma, yaxud bir şüşə sərinləşdirici içki götürərək saatlarla oturur, söhbətləşir, dincəlir. Bilgisayarla burada çalışanlar da az olmur. Mən də bir neçə dəfə bu açıq restoranlarda əyləşərək yazılarımı bilgisayarda yazmışam. Səni heç kəs tələsdirmir, "yeri boşaltmaq gərəkdir" eyhamı vurmur, əksinə, elə rahat şərait yaradırlar ki, sən bir də oraya gedəsən. Müştəriləri cəlb etməkçün milli etnoqrafiya elementlərindən yararlanır, milli geyimli xörəkpaylayan qızların xidmətinə üstünlük verirlər.

Bütün Ukraynada, o sıradan Odessada əhali yolu keçmək qaydalarını çox ciddi gözləyir. Bütün küçələrin kəsişməsində yolun hər iki üzündə küçə adlarını göstərən, başı lampalı hündür metal dirəklər qoyulub. Yalnız Odessada gördüyüm belə dirəklərin yanından keçid zolaqları başlayır və zolaqların hər iki tərəfində hökmən işıqfor yanır. Küçə bomboş olsa belə qırmızı işıqda kimsə keçmir və bunu ayıb sayır.

Yerin darlığı üzündən Odessanın memarlıq abidələrindən və heykəllərindən söz açmıram, halbuki bu haqda istənilən qədər yazmaq mümkündür. Təkcə onu deyim ki, yaşadığım Yekaterina küçəsinin başlanğıcında II Yekaterinanın böyük heykəli var. Bu abidə Yekaterinanın Sankt-Peterburqdakı çoxfiqurlu nəhəng heykəlinin kiçildilmiş biçimidir.

 Lətifəçi Sergey Çudin 

Novorossiya Universiteti binasının harada yerləşdiyini öyrənmək, onu gözlərimlə görmək istəyirdim. Bu haqda İnternetdən də düzgün bilgi tapmadım. Kimdən soruşdumsa "bilmirəm" dedi. Çoxları Odessada haçansa belə universitetin olmasından tam xəbərsizdi. İki küçə irəlidə böyük kitab yarmarkası olduğunu bilirdim. Həm dostum İsmayıl Calallı’nın istədiyi sözlüyü tapmaq, həm də universitetin yerini öyrənməkçün oraya yollandım. Sözlük tapılmadı. Universitetin yerini də heç kəs deyə bilmədi. Ancaq yaşlı bir satıcı əlini yarmarkanın sıralanmış çadırlarının qurtaracağına tuşlayıb: "Oradakı lətifəçidən soruşun, o, hər şeyi bilir", - deyə məsləhət verdi.

Getdim. Üstündə rusca "Odessadan lətifələr" yazılmış lövhə asılan kiçicik səyyar satış yerinin qarşısında ucaboy, üzügülər bir gənc dayanaraq gəlib-gedənlərə öz kitablarını almağı təklif edir. Mən özümü təqdim edib ondan Odessa Novorossiya Universitetinin yerini soruşuram. Hərəsi 10 qrivnaya iki kitabçasını almamış sorğuma cavab vermək istəmir. Alıram. Sualımı təkrarladıqda bayaqdan gülüş yağan sifəti tam ciddiləşir: "Odessada Novorossiysk Universiteti? Yanılmırsınız ki?". Yanılmadığımı bildirirəm. İşini yarımçıq qoyub məni qonşu məhəlləyə aparır, oradakı yaşlılardan soruşur. Heç kəs heç nə bilmir. Bir yerə, beş yerə telefon açır. Açığı, onun bu qayğıkeşliyinə heyran oluram. Axır ki, üzü gülür: "Deyəsən, bu yaxınlıqdakı bağın başındadır, lütfən orada axtarın". Təşəkkür edib gedir, bir azdan oranı tapıram - sən demə, əski Novorossiya Universiteti indiki Odessa Universitetinin binasıymış!

Bunu danışmaqda məqsədim universitet yox, lətifəçi Sergey Çudin’dir. Otelə gəlib onun topladığı lətifələri oxuduqca gülməkdən uğunub gedirdim. İnternetdə saytı olan (http://chudin.com.ua) Sergey çox maraqlı bir işlə məşğuldur - həm lətifələri xalq içində yayır, həm də onunla yaşamını təmin edir. Məncə, Azərbaycanda da onun təcrübəsindən yararlanmaq çox faydalı olardı.       

(Ardı gələn sayımızda) 

Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
adalet_tahirzade@yahoo.com
Tel.: +994-50-612-68-13