|
Təhsil Nazirliyi və Dünya Bankının birgə layihəsi olan "Səmərəli
məktəb" layihəsi Təhsil Nazirliyinin sifarişi ilə Müasir
Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzi tərəfindən xidmət
müqaviləsi əsasında həyata keçirilir və artıq il
yarımdır fəaliyyətdədir. Layihənin əsas məqsədi
islahatların davamlılığını təmin etmək üçün məktəblərin
təhsildə qabaqcıl dəyişikliklərin aparıcı qüvvəsinə
çevrilməsini təmin etməkdir. Məqsədə çatmaq üçün layihə
altı komponent üzrə müxtəlif səpgili tədbirlər həyata
keçirir, fəaliyyətlərin təhlilini aparır, alınmış
nəticələri gözləntilərlə tutuşdurur, optimal inkişaf
yolları arayır.
 Gözləntilərimizdən
biri də real fəaliyyət göstərən məktəb icması
formalaşdırmaqdır. Məktəb icması dedikdə konkret təhsil
müəssisəsinin fəaliyyətində marağı olan bütün tərəfləri
nəzərdə tuturuq. Bura məktəb rəhbərliyi, müəllimlər,
məktəbin digər işçiləri, təhsilalanlar, valideynlər,
himayədarlar və b. daxildir. İstənilən təşkilat kimi
məktəb (ələlxüsus inkişafda olan məktəb) cəmiyyətdən
təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərə bilməz.
Məktəbin sosial mühitlə münasibətinin öz spesifikası
vardır: sosial mühit təhsil sifarişçisi kimi məktəbə
təsir edir və öz növbəsində məktəb ətraf sosial mühiti
dəyişdirir. Bu gün məktəb qarşısında duran mühüm ictimai
sifariş sosial cəhətdən fəal insan yetişdirməkdir.
Sosial cəhətdən fəal insan isə cəmiyyətdə gedən pozitiv
dəyişikliklərin ötürücüsüdür: sosial adaptasiya (uyğunlaşma
bacarığı) və fəallıq, yenilikləri asanlıqla öyrənmə,
problem həll etmə belə insanın kompetensiyalarındandır.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, müasir məktəb yerli
icma üçün əvvəlki "mədəniyyət mərkəzi" statusunu
itirməkdədir. Bayramların təşkili, görkəmli
şəxsiyyətlərlə görüşlər, müxtəlif yarışlar, maraq
klubları hələ də aktual olsa da, çox zaman insanları
məktəbə cəlb etmək üçün yetərli olmur.
Valideynlər, himayədarlar və məktəb arasında açıq
ünsiyyət, əlaqə bütün məktəb icmasının inkişafı üçün çox
mühüm amildir. Məktəb və ailələr arasında yaxşı
qarşılıqlı anlaşma bir çox problemlərin mümkün qədər tez,
onların daha ciddi şəkil almalarından öncə
müəyyənləşdirilməsinə və həllinə imkan verir. Açıq
ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqələr həmçinin valideynlərin
də müxtəlif mövzularda təlimatlandırılmasını
asanlaşdırır.
"Səmərəli məktəb" layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən
fəaliyyətlərdən biri və iştirakçıların qənaətinə görə,
ən maraqlı və faydalısı ibtidai sinif müəllimləri,
məktəb psixoloqu və valideynlər üçün "Ünsiyyət
vərdişləri" adlı təlimlər idi. Təlimin adı "Ünsiyyət
vərdişləri" olsa da, bu 2 günlük təlimlər əslində uşaq
tərbiyəsi, ailədə pozitiv iqlim, ailədaxili münasibətlər
və s. kimi aktual pedaqoji və psixoloji problemləri
imkan daxilində işıqlandırdı.
Bu fəaliyyət "Səmərəli məktəb" layihəsinin 3
komponentinin - Məktəb daxilində müəllimlərin fəaliyyəti
və peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, Tədrisin və
şagird nailiyyətlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi,
Məktəb mühitinin inkişaf etdirilməsi və inklüziv tədris
üsulları komponentlərinin qovşagında yer alaraq, real
fəaliyyət göstərən məktəb icması yaratmaq və fəal və
məsul valideynlər yetişdirmək ideyasına xidmət edirdi.
Əlbəttə, məktəb icmasını formalaşdırmaq, fəal və məsul
valideynlər yetişdirmək üçün başqa imkanlardan da
istifadə etmək olar. Lakin məhz uşaq tərbiyəsi
mövzusunu seçib, onu valideynlər, bir qrup müəllim və
məktəb psixoloqu üçün təlim formatında təqdim etmək,
bizcə, ən məqbul və məhsuldar üsul idi. Çünki çox zaman
psixologiya sahəsində xüsusi savadı və səriştəsi olmayan
valideyn hər gün cürbəcür psixoloji problemlərlə üzbəüz
qalır. Həll olunmayan, yaxud səhv çözülən problemlər
yığılaraq valideynlərlə övladlar arasında dağa çevrilir,
gələcək münasibətlərin normal qurulmasına mane olur.
Övladı üçün hər şeyin yaxşısını arzulayan ata və ana
məhz məlumatsızlıq üzündən yanlış addımlar atırlar,
ailədə pozitiv iqlim yaratmaq istəsələr də, nəticədə
neqativ şəraitlə üz-üzə qalırlar. Ailədə anlayış
tapmayan uşaq isə məktəbdə nailiyyət qazanmağa
motivasiyası olmayan şagirdə çevrilir. Bu, artıq məktəb
üçün problemdir. Digər tərəfdən, məktəbdən vaxtlı-vaxtında
uşaq tərbiyəsi ilə bağlı lazımi məsləhət və təlim alan
valideyn məktəbin bir öyrənən və öyrədən icma olmasına
inanır və tədricən özü bu icmanın fəal üzvünə çevrilir.
Bu gün haqqında çox danışdığımız, amma yetərincə
dəstəkləmədiyimiz "ömürboyu öyrənmə" ideyasını da bu
yolla həm valideynlərə, həm də şagirdlərə çatdırmaq
mümkündür. Valideyninin məktəbə təlimə getdiyini və bu
təlimdən sonra onun daha inamlı və səriştəli
davrandığını görən şagirdin məktəbə, öyrənməyə olan
həvəsinin necə artacağını təsəvvür edin.
"Zəkalar" liseyində analoji təlimlərin ikinci günü
valideynlərdən birinin etirafından: "Dünən təlimdən
sonra evdə oğlumun emosional və sərt davranışına burada
öyrəndiklərimə əsasən, yəni hissləri qəbul edərək
reaksiya verdim. Oğlumun cavab reaksiyası mənim üçün
gözlənilməz oldu: o, axır ki, mənim onu sevdiyimi hiss
etdi!!! Problem də öz-özlüyündə, həmişəki hay-həşirsiz
həll olundu. Bir qədər sonra isə oğlum məndən soruşdu:
"Ana, sən bu gün başqa cür davranırsan. Sənə nə olub?".
Təlimin gündəliyinə "Ünsiyyət mədəniyyəti və ünsiyyət
vərdişləri", "Uşağa necə kömək edək ki, hisslərinin
əsiri olmasın", "Uşaqla əməkdaşlıq etməyin yolları", "Cəzalandırmanın
alternativi", "Uşağın sərbəstliyini necə həvəsləndirməli",
"Uşağı necə tərifləməli", "Utancaqlıq", "Uşaq şıltaqlığı"
kimi mövzular daxil edilmişdi. Mövzulardan hər biri
iştirakçılar tərəfindən böyük maraqla qarşılandı. İlk
baxışda hamıya bəlli olan mətləblər psixoloji oyunlar
zamanı tamam başqa rakursdan açıldı və hər bir iştirakçı
özünə lazım olan informasiyanı aldı. Təlimlərin
interaktiv formatı da iştirakçıların böyük marağına
səbəb oldu. Uzun-uzadı və cansıxıcı nəzəriyyə ilə dolu
mühazirə dinləyəcəklərini gözləyən iştirakçılar rollu
oyunlardan və qrup müzakirələrindən daha çox şey
mənimsədiklərini qeyd etdilər.
Layihə məktəblərində "Ünsiyyət vərdişləri" mövzusunda
təlimləri anons edərkən, bu təlimlərə valideynləri və
himayədarları dəvət etməyi xahiş etmişdik. Valideyn və
himayədar dedikdə hər iki cinsdən ailə üzvləri nəzərdə
tutulur. Ancaq reallıqda biz auditoriyada ancaq anaları
və nənələri gördük. İki nəfər babanın iştirak etdiyi
Bakıdakı 164 nömrəli tam orta məktəb istisna təşkil
edirdi. Məlumdur ki, uşağın tərbiyəsinə ailədəki hər bir
valideyn (və ya himayədar) məsuldur. Ancaq bizdə
yaranmış stereotip bu işi bütünlüklə ananın (nənənin)
üzərinə qoyur. Həmin stereotipin nəticəsi idi ki,
təlimlərə ancaq qadınlar qoşulmuşdular. Sevindirici
haldır ki, demək olar, hər bir layihə məktəbində
iştirakçılar təlimi qiymətləndirmə vərəqlərində belə
təlimlərə ataları da cəlb etməyi xahiş edirdilər.
Təlimlərə dəvət olunmuş ibtidai sinif müəllimləri və
məktəb psixoloqu xüsusi tapşırıq almışdılar: bu
təlimlərin məzmununa və formatına mütəxəssis kimi fikir
vermək, təlimi daha da səmərəli etmək üçün təkliflər
irəli sürmək, eyni məzmunda təlimləri müstəqil şəkildə
məktəbin digər müəllimlərinə, sinif rəhbərlərinə və
valideynlərə keçmək. Qeyd edək ki, təlim materialları
hər bir məktəbin işçi qrupuna və ya elektron ünvanına
ötürülmüşdür.
Əlbəttə, hazır materialla işləmək, işin nəticələrini
müşahidə və müsahibə vasitəsilə izləmək o qədər də əmək
tələb etmir. Məktəb psixoloqunun və sinif rəhbərlərinin,
eləcə də uşaq və valideynlə işləyən hər bir şəxsin buna
oxşar mövzularda təlimlər təşkil etməsi, bunun üçün
müstəqil şəkildə materiallar toplaması, təlim işini
planlaşdırması və s. səmərəli məktəb modelindən
gözlədiyimiz ən böyük nəticələrdəndir. Məktəb
valideynlərin psixoloji və pedaqoji savadlanmasını
qarşısına bir məqsəd kimi qoysa, bu, məktəbin böyük
uğurlarından biri olar.
Təlim materialları hazırlanarkən amerikalı mütəxəssislər
Adelya Faber və Elayn Mazlişin "Uşaqlarla necə danışaq
ki, onlar bizə qulaq assınlar və onlara necə qulaq asaq
ki, bizimlə danışsınlar" və "Uşaqlarla necə danışaq ki,
onlar dərs oxusunlar" adlı kitablarından istifadə
olunmuşdur. Təlim materiallarını saf-çürük edərkən bu
mövzularda informasiyanın Azərbaycan dilində yox
dərəcəsində olması diqqətimizi çəkdi. Həmin problem
təlimlər zamanı məktəb psixoloqları tərəfindən də
qaldırıldı. Əsasən nəzəri psixologiya kitabları ilə
tanış olan məktəb psixoloqları Azərbaycan dilində çap
olunmuş bu cür praktik vəsaitlərə böyük ehtiyac olduğunu
dedilər. Buradan başqa bir paradoksal problem
qaynaqlanır və təcili həllini gözləyir. Paradoks ondadır
ki, valideynlər və müəllimlər uşaqların bir və ya bir
neçə xarici dil bilməsini hərarətlə dəstəkləyirlər.
Özləri isə xarici dil öyrənməyə səy göstərmirlər.
Müasir dövrdə bir və ya bir neçə xarici dil bilmək
birbaşa peşəkarlığın yüksəldilməsi deməkdir. Sirr deyil
ki, ingilis və ya rus dillərini bilən müəllim İnternet
vasitəsilə çox geniş informasiya dənizinə baş vura bilər.
Azərbaycan dilində peşəkar İnternet səhifələrinin az və
tərtibat cəhətdən kasad olması müəllim və məktəb
psixoloqu qarşısında böyük maneədir. Bu baxımdan "Azərbaycan
dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun
istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət
Proqramı haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
may ayının 23-də verdiyi Sərəncam böyük ümidlər doğurur.
Məlum olduğu kimi, sərəncam qısa müddət ərzində (noyabr
ayının 1-dək) Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində
zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə
dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı layihəsini
hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabinetinə təqdim etməyi müvafiq qurumlara həvalə
etmişdir. Sərəncamda həmçinin qeyd olunur ki, "Azərbaycan
dilində İnternet resursların qıtlığı, elektron və
interaktiv dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan dilini
öyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin
bir çox hallarda müasir tələblərə cavab verməməsi
narahatlıq doğurur". Bu Dövlət Proqramının reallaşması
Azərbaycan məktəbinin inkişafına şəksiz ki, öz
töhfəsini verəcəkdir. Ancaq unutmaq lazım deyil ki,
keyfiyyətli tərcümə fəaliyyəti elm və texnikanın sürətli
inkişafı ilə ayaqlaşa bilmir. Bu gün cərəyan edən
yeniliklərlə vaxtında tanış olmaq artıq zərurətdir. Və
bu zərurət müasir müəllimi bir və ya bir neçə əcnəbi
dil bilmək kompetensiyasından azad etmir.
Təlimlər 12 layihə məktəbində həyata keçirildi. Hər
məktəbdə təlimlərə məktəb psixoloqu, 4 nəfər ibtidai
sinif müəllimi və 15 nəfər valideyn cəlb etmək
planlaşdırılmışdı. Bununla belə, Lənkəran 4 nömrəli tam
orta məktəbdə 22 nəfər iştirak etdiyi halda, Bakı şəhər
225 nömrəli tam orta məktəbdə cəmi 9 nəfər iştirakçı var
idi. Təlimləri uzun illər təhsil sahəsində iş təcrübəsi
olan peşəkar psixoloqlar İradə Məmmədova və Bahar
Kərimova həyata keçirdilər. Narahatlıq doğuran hal budur
ki, təlimlərin məzmunundan və formasından razı qalan
müəllimlər və məktəb psixoloqları növbəti mərhələdə bu
cür təlimləri özləri təşkil etməkdə tərəddüd edirlər.
Onlara estafeti davam etdirməyi təklif edəndə, bir
çoxları bunun üçün xüsusi bilik və bacarıqları
olmadığını, bu işin məhz peşəkar psixoloq tərəfindən
aparılmasının məqbul olduğunu dedilər. Belə vəziyyət
demək olar ki, bütün məktəblərdə simptomatikdir və
müəllimlərin "total tənbəlliyindən" xəbər verir.
Müəllimlər bu tipli təlimlərə həvəslə gəlsələr də,
sonradan özləri həmkarları üçün təlim keçməkdə tərəddüd
edirlər və yeni-yeni təlimlərin "kənardan" gətirilməsini
istəyirlər. Məsələnin digər aspekti isə məktəbin öz
müəllimi tərəfindən keçirilən təlimə həmin məktəbin
digər müəllimlərinin etimadının olmamasıdır. Məktəblərdə
belə bir stereotip formalaşmışdır ki, mütərəqqi ideyalar,
yeni yanaşmalar ancaq kənardan gələ bilər. Bütün bu
sadaladığımız bu gün aktual olan "həmkara dəstək"
ideyasının reallaşmasına mane olan faktorlardır.
"Səmərəli məktəb" layihəsinin işçi qrupu bütün bu
deyilənləri ümumiləşdirərək aşağıdakı qənaətə gəlmişdir:
- Real fəaliyyət göstərən məktəb icması formalaşdırmaq
üçün valideynləri yeni üsullarla cəlb etmək lazımdır.
Valideynlər üçün təlimlər, psixoloji yardım və
məsləhətlər bu iş üsullarından biri ola bilər;
- Məktəb ata və babaların tərəfdaşlığa cəlb edilməsində
xüsusilə maraqlı olmalıdır;
- Məktəb psixoloqunun işi daha rəngarəng və daha praktik
şəkildə qurulmalıdır;
- Müəllimlərdə xarici dil öyrənmək xofunu yox etməyə
çalışmaq, əcnəbi dil bilməklə peşəkarlıq arasındakı sıx
təması göstərmək lazımdır;
- Məktəblərdə "həmkara dəstək" ideyası təbliğ
olunmalıdır; təlim keçmiş, hər hansı ixtisasartırma
kursunda olmuş müəllim öz öyrəndiklərini həmkarlarına da
ötürməlidir. Bu prosesdə öyrədən də, öyrənən də qazanır
(latın müdrik kəlamında deyildiyi kimi, "Docendo
discimus" - "Öyrədərək öyrənirik");
- Ömürboyu öyrənmə yanaşmasının əsl mahiyyəti həm
müəllimlər, həm valideynlər, həm də şagirdlər üçün
açılmalıdır;
- Məktəb daxili inkanları hesabına, kənardan layihələr
gözləmədən inkişaf etmək yolunu tutmalıdır.
Sonda qeyd edək ki, "Səmərəli məktəb" layihəsinin
fəaliyyəti, iş istiqamətləri, istinad etdiyi materiallar
haqqında sm11.edu.az elektron səhifəsində məlumat almaq
olar.
Vəfa YAQUBLU,
"Səmərəli məktəb" layihəsinin əlaqələndiricisi |
