Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu ölkəmizin pedaqoji kadr potensialının gücləndirilməsi, onun elmi-metodiki səviyyəsinin artırılması, müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi və yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqində xüsusi rol oynayan qocaman təhsil müəssisəsidir. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının 13 iyul 1929-cu il tarixli qərarı əsasında həmin ilin oktyabr ayının 1-də Azərbaycan Pedaqoji Kadrların İxtisasının Artırılması İnstitutu yaradılmışdır. Həmin dövrdən indiyə kimi institut müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərmişdir. 

- Azərbaycan Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma İnstitutu (1929-1930-cu illər);

- Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu (1939-1942-ci illər);

- Azərbaycan Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu (1942-1972-ci illər);

- Mərkəzi Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu (1972-1989-cu illər);

- Azərbaycan Baş Pedaqoji Kadrların  İxtisasının Artırılması və Yenidənhazırlanması İnstitutu (1989-2000-ci illər);

- Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu (2000-ci ildən bəri).

1999-cu ildə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ictimai-siyasi həyatımızın bütün sahələrində olduğu kimi, elm və təhsil sahəsində də islahatların aparılmasına, onun hərtərəfli inkişafına təkan verildi və Dövlət İslahat Proqramı qəbul edildi. Əlavə təhsil sahəsində ciddi problemlərin mövcudluğu, buradakı pərakəndəlik, qabaqcıl dünya dövlətlərinin təhsil sahəsindəki yeniliklərindən və standartlarından kənarda qalmaq yeni tipli ali təhsil ocağının yaradılması zərurətini doğurmuş oldu. Belə bir təhsil müəssisəsi - Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu və onun ayrı-ayrı regionlarda filialları ulu öndər Heydər Əliyevin "Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında" 349 nömrəli 13 iyun 2000-ci il tarixli fərmanı ilə yarandı. Bu təhsil müəssisəsi analoqu olmayan təhsil müəssisəsidir. Ölkəmizin zorla müharibəyə cəlb edildiyi bir vaxtda ucqar kənd və qəsəbələrimizdə pedaqoji kadr çatışmazlığını nəzərə alaraq on bir bölgədə: Quba, Gəncə, Sumqayıt, Şəki, Ağcabədi, Qazax, Şamaxı, Mingəçəvir, Salyan, Cəlilabad, Zaqatala şəhərlərində AMİ-nin filialları açıldı.

Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin  böyük uzaqgörənliklə imzaladığı, bu gün uğurla həyata keçirilən regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı proqram yerlərdə ali təhsil ocaqlarının yaradılmasının millətin inkişafı üçün nə qədər mühüm tarixi hadisə olduğunu bir daha təsdiq etdi. 2000-ci ildən indiyə qədər təhsilimizin inkişafı ilə əlaqədar 17 Dövlət Proqramı qəbul edilərək həyata keçirilməkdədir.

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun fəaliyyət göstərdiyi uzun illər ərzində 2005-ci ildən sonrakı dövr tərəqqi, inkişaf, müasirlik və inteqrasiya dövrüdür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə 2005-ci ildə instituta rektor təyin edilən professor Aqiyə Naxçıvanlı qısa müddət ərzində institutun fəaliyyətində, forma və məzmun istiqamətində məqsədyönlü  işlər apardı və bugünkü nailiyyətlərin qazanılmasına zəmin yaratdı.

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun əsas fəaliyyət sahələrindən biri əlavə təhsil sahəsidir. Əlavə təhsil respublikamızın təhsil sisteminin bütün sahələrini: məktəbəqədər, ümumi orta, tam orta, peşə təhsili, orta ixtisas və ali təhsil, habelə məktəbdənkənar təhsil sahələrini əhatə edir. Əlavə təhsil pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan hər kəsi əhatə etdiyi üçün hamının maraq dairəsinə daxildir. Bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin imzaladığı sərəncamlar, Azərbaycan Respublikası Nazirlər  Kabinetinin qəbul etdiyi qərarlar, Təhsil Nazirliyinin kollegiya qərarları əlavə təhsilin aktuallığından xəbər verir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 6 sentyabr 2010-cu il tarixli, 163 nömrəli qərarında əlavə təhsilin məzmunu, təşkili və onun hər hansı bir istiqamətində təhsil almış şəxslərə sənədlərin verilməsi qaydaları müəyyənləşdirilmişdir. Məhz bütün yuxarıda qeyd olunan məsələlər çərçivəsində Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu əlavə təhsilin inkişafı, onun müasirləşdirilməsi və pedaqoji kadrların tələbatlarına reallıqla yanaşır.

Əlavə təhsilin əsas istiqamətlərindən biri ixtisasartırma təhsilidir. İnstitutda ixtisasartırma təhsili ilə bağlı 2005-ci ildən  sonra maddi-texniki baza möhkəmləndirilmiş, güclü tədris-metodik baza yaradılmışdır. İnstitutun struktur bölmələrindən ixtisasartırma və yenidənhazırlanma fakültəsi, əlavə təhsilə xidmət edən kabinet, təhsildə innovasiyalar kabineti əlavə təhsilə xidmət edir. Hazırda 5 "dəyirmi masa" auditoriyası, müasir standartlara cavab verən və vizual qurğularla təchiz edilən iki 100 nəfərlik akt zalı, 5 elektron löhvə, 14 auditoriya və 60 ədəd kompüter qurğusu sırf əlavə təhsilə xidmət edir. Açıq etiraf etməliyik ki, 2005-ci ildən qabaq yuxarıda qeyd olunan maddi-texniki bazadan söhbət açmaq mümkün deyildi.

İxtisasartırma təhsilinin başlanğıcı yerli təhsil orqanları ilə bağlanmış müqavilələrdən başlanır. Hər  tədris ilinin sonunda yerli təhsil orqanları, təhsil müəssisələri ilə müqavilələr bağlanır. Müqavilələrdə könüllü olaraq "sifarişçi" və "icraçı"ların öhdəlikləri müəyyən edilir. Bağlanmış müqavilələr əsasında illik qrafiklər hazırlanır və açılacaq qruplar müəyyənləşdirilir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, hələ də ixtisasartırma təhsilinə bəzi yerli təhsil orqanları laqeyd münasibətdədirlər. Belə ki, ali məktəblərdən, orta ixtisas, peşə təhsili müəssisələrindən və ümumi təhsil məktəblərindən ixtisasartırma təhsilinə cəlb olunan  müəllimlərin xeyli hissəsi təhsildə baş verən pedaqoji, psixoloji və metodiki yenilikləri öyrənməyə laqeyd yanaşır. Bəzən də 10-15 il bundan qabaqkı primitiv yanaşmalar mövcudluğu hiss olunur. Fəaliyyət sahəsinin genişliyi, tətbiq edilən əlavə təhsilin forma və məzmun rəngarəngliyi  nə qədər maraqlı olsa da bu təhsilin özünəməxsuz   problemləri  vardır. Hələ də müqavilə öhdəlikləri yerli təhsil orqanları tərəfindən yerinə yetirilmir, ixtisasartırma təhsilinə göndərilən pedaqoji işçilərin ezamiyyə haqqı gecikdirilir. Təhsilə cəlb olunan müəllimlərin yerlərdə hesabatları dinlənilmir. İxtisasartırma təhsilinin yaxşılaşdırılması və müasirləşdirilməsi  ilə bağlı yerlərdən təkliflər demək olar ki, yoxdur.

Bütün bunları nəzərə alaraq institut rəhbərliyi yeni dərs ilində ixtisasartırma təhsilinin yeni modelini tətbiq etməyə hazırlaşır. Yaxın gələcəkdə ixtisasartırma təhsilinin kredit-modul sistemi ilə aparılması müəllimlərin məsuliyyətini artırmağa stimul verəcəkdir. Hazırda peşə fəaliyyətinin əsasları və ixtisas sahələri üzrə mərhələli təlimlər üçün çoxlu sayda proqramlar hazırlanır. Hazırlanmış proqramlar Təhsil Nazirliyində akkreditasiya olunacaq.

Bütün bunları koordinasiya  etmək, ayrı-ayrı iştirakçı strukturların iş şəraitini, imkanlarını nəzərə almaq, "sifarişçi" - "icraçı"  münasibətlərinin  müntəzəm və səmərəli olmasını təmin etmək bu sahədə çalışan hər bir əməkdaşdan gərgin iş, yüksək peşəkarlıq, elmi-metodiki potensial və çeviklik tələb edir.

İnstitut rəhbərliyinin diqqət və qayğısı nəticəsində 2011-2012-ci dərs ilində  3215, filiallarda isə 4114 nəfər dinləyici ixtisasartırma təhsilinin 3 aylıq, 2 aylıq, 24 günlük, 12 günlük, 6 günlük təlimlərində iştirak etmiş və onlara sertifikatlar  verilmişdir. Eyni zamanda, institutun professor-müəllim heyətinin, aparıcı metodik korpusun yerli təhsil orqanlarının sifarişlərinə əsasən ezamiyyələri zamanı yüzlərlə pedaqoji  işçi ilə seminarlar, treninqlər və görüşlər təşkil edilmişdir.

Əvvəlki illərdən fərqli olaraq, ixtisasartırma təhsilinə cəlb olunan müəllimlərin tələb və ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə  qruplarda anonim anket sorğuları keçirilir. Müəllimlərin hansı mövzuları öyrənmək istədikləri nəzərə alınaraq tədris-tematik planda çevik dəyişikliklər aparılır.

İxtisasartırma təhsilində məşğələlərin daha maraqlı təşkilini və təlimlərin müasirliyini təmin etmək məqsədilə dövlət xadimləri, tanınmış alimlər və dərslik müəllifləri təlimlərə dəvət olunur. Milli Məclis üzvləri, Təhsil Nazirliyinin məsul işçiləri, AMEA-nın, Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun  alimləri, Bakı və Sumqayıt  şəhərlərinin tanınmış məktəb rəhbərləri və "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi olmuş müəllimlər maraqlı təlimlər keçirlər. 2011-2012-ci dərs ilində Milli Məclisin deputatları Hadı Rəcəbli, Musa Qasımlı, Rasim Musabəyov, Təhsil Nazirliyinin Aparat rəhbəri İlham Pirməmmədov, nazir müavini Qulu Novruzov, şöbə müdirləri Şahrza Əliyev, Faiq Şahbazlı, Aydın Əhmədov, Xalq Təhsili Muzeyinin direktor müavini, məktəbşünas Arif Muradov, Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, professor Abdulla Mehrabov, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun direktoru, professor Rasim Əliquliyev, Kurikulum Mərkəzinin direktoru, dosent Ənvər Abbasov, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktor müavini, professor Bəhrəm Zahidov, Bakı Dövlət Universitetinin professoru Hikmət Əlizadə, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru  Qulam Əzimli, Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru Əfqan Abdullayev, Bakı Slavyan Universitetinin professoru Çingiz Bədəlov, dərslik müəllifləri - professor Məmməd Yaqubov, Naimə Qəhrəmanova, Rafiq İsmayılov, Yaqub Qəribli, Sumqayıt Şəhər Təhsil İdarəsinin Metodik mərkəzinin müdiri Sabir Məmmədov, Sumqayıt  Təbiət-Texniki Elmlər Liseyinin müəllimi, "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi Səidə Bayramova və başqaları ixtisasartırma təhsilində dinləyicilər qarşısında maraqlı çıxış etmiş və onları maraqlandıran sualları cavablandırmışlar.

Təhsildə baş  verən yeniliklərin və müasir təlim texnologiyalarının, kurikulumların tətbiqi ilə əlaqədar respublikanın müxtəlif təhsil müəssisələrindən instituta müraciətlər olur. 2011-2012-ci dərs ilində Gəncə və Sumqayıt şəhər təhsil şöbələrinin, Hacıqabul, Salyan, Neftçala, İsmayıllı, Bərdə, Göyçay, Quba, Zəngilan, Abşeron, Qubadlı və  Füzuli  rayon təhsil şöbələrinin,  Bakıdakı 268 nömrəli xüsusi məktəbin rəhbərləri yerlərdə 30-60 saatlıq müasir təlimlərin öyrədilməsi  ilə əlaqədar treninqlərin keçirilməsinə dair müraciətlər etmiş və institutun rəhbərliyi həmin müraciətlərin vaxtında həll edilməsinə diqqətlə yanaşaraq tədbirlər müəyyənləşdirmişdir.

Azərbaycan təhsilində dövlət səviyyəsində tətbiq olunan yeniliklərdən biri də kurikulum təlimlərinin uğurla həyata keçirilməsidir. 2006-cı ildən başlayaraq institutda yeni proqramların (kurikulum) tətbiqi, onları müəllimlərə öyrətmək və təlimlərin keçirilməsi üçün Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu xüsusi tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirir. 2009-2010-cu dərs ilindən bəri institut əməkdaşlarından 12 nəfəri "təlimçi" statusu almışdır və onlar respublikamızın müxtəlif rayonlarında kurikulumların tətbiqi ilə bağlı 10 günlük təlimlər keçirlər. İxtisasartırma təhsilində təlim dövründə hər bir kateqoriya üzrə 10-12 saat vaxt ayrılır ki, bu vaxt ərzində həm rəhbər pedaqoji kadrlar, həm də digər pedaqoji işçilər kurikulumların tətbiqinə dair bacarıqlar əldə edirlər.

İnstitutun əlavə təhsilə metodik xidmət və innovasiyalar kabinetinin əməkdaşları kurikulumların tətbiqi sahəsində dövri mətbuatda mütəmadi olaraq çıxış edirlər. Yeri gəlmişkən, qeyd edilməlidir ki, Bakı, Sumqayıt şəhərlərindən və digər regionlardan kurikulumların tətbiqinə aid təlimlərdə iştirak etmək üçün 375 nəfər ibtidai sinif müəllimi instituta müraciət etmiş və onlar təlimləri uğurla başa vuraraq sertifikat almışlar.

Aparılan tədqiqatlar və araşdırmalar göstərir ki, kurikulumların tətbiqi ilə əlaqədar müraciət edənlər ən çox ibtidai sinif müəllimləridir. Güman edirik ki, 2012-2013-cü dərs ilində V sinifdə dərs deyən müəllimlər də fənn kurikulumlarının tətbiqi ilə əlaqədar müraciətlər edəcəklər. Bu məsələ ilə əlaqədar institutda geniş hazırlıq işləri aparılır, yeni təlimçilər qrupu yaradılır və həmin təlimçilərə elektron lövhədə işləmə bacarıqları öyrədilir.

Kurikulumların tətbiqi ilə əlaqədar AMİ-nin rəhbərliyi respublikada ilk dəfə olaraq 2008-2009-cu dərs ilindən başlayaraq institutda bakalavr səviyyəsində ibtidai sinif müəllimliyi ixtisasına yiyələnəcək tələbələrə IV kursun sonunda 10 günlük təlimlərin keçirilməsi təklifini irəli sürdü. Həmin müddətdən indiyə qədər gələcəyin ibtidai sinif müəllimlərinə kurikulumların tətbiqi öyrədilərək təlimlərin sonunda onlara Təhsil Nazirliyi ilə institut rəhbərliyinin birgə təsdiq etdiyi sertifikatlar verilir. Ənənəvi olaraq, təlimlərin sonunda sertifikatları təhsil naziri cənab Misir Mərdanov təqdim edir. Bütün bunların nəticəsidir ki, 2011-2012-ci dərs ilində müəllimlərin işə qəbulu müsabiqəsində Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun məzunları fərqlənmişlər.

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunda əlavə təhsil sahəsində görülən işlər barədə müntəzəm olaraq kütləvi informasiya vasitələrində söhbətlər açılır və verilişlər verilir. Əməkdaşlar respublika pedaqoji mətbuatında elmi-pedaqoji, elmi-metodiki məqalələrlə çıxış edirlər.

Əlavə təhsil sahəsində çalışmaq məsuliyyət tələb edir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, təhsil verənlər də, təhsil alanlar da öyrədəndirlər. Bu mənada əlavə təhsil sahəsində hazırlanmış hər hansı vəsait, tövsiyə, məqalə və digər nəşrlər elə tərtib olunmalıdır ki, ondan istifadə edən müəllim hiss etsin ki, bu tövsiyələri və təklifləri verən şəxs dövlətin təhsil siyasətinə, bu sahədə qəbul olunmuş normativ-hüquqi sənədlərə, Azərbaycan təhsilində gedən proseslərə bələddir və müəllimin gündəlik fəaliyyəti zamanı rastlaşdığı problemlər ona tanışdır. Müəllimlərin elmi-metodiki, elmi-pedaqoji və ümumilikdə, peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində institutda səmərəli tədqiqatlar aparılır.

Ötən illər ərzində toplanmış müsbət təcrübələrin, ənənələrin davamı və inkişafının nəticəsidir ki, ildən-ilə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun əlaqə saxladığı yerli və xarici təhsil müəssisələrinin şəbəkəsi genişlənir. Əlavə təhsillə bağlı zəruri ehtiyaclar yarandıqda həmin təhsil müəssisələri instituta müraciət edirlər. 2011-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Tibb Universiteti Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu ilə imzaladığı müqavilə əsasında universitetin professor-müəllim heyətinin pedaqoji, psixoloji və metodiki təlimlərə ehtiyacı nəzərə alınaraq hər ay 140 saatlıq təlimlər keçilir və sonda onlara sertifikatlar verilir.

Əlavə təhsildə çoxlu uğurlar qazanılsa da hələ də dayaq məntəqələrində aparılan metodiki işlər bir o qədər də ürəkaçan deyil. Bu sahədə məsuliyyət ən çox yerli təhsil orqanlarının üzərinə düşür. Dayaq məntəqələrinin mexanizminə aid Təhsil Nazirliyinin müvafiq əmrləri olsa da 3 mərhələdən ibarət olan "Öyrədənlərin öyrədəni" mexanizmi düzgün təşkil edilmir. Mərhələli təlimə gələn müəllimlərin bəziləri hansı məntəqə rəhbəri olduğundan xəbərsizdirlər. Dayaq məntəqələrinin təşkilində institutun üzərinə düşən vəzifə mərhələli təlimlər təşkil etməkdir. 2011-2012-ci dərs ilində 285 nəfər dayaq məntəqə rəhbəri təlimlərə cəlb edilərək yekun sənəd alıb. Rayon (şəhər) təhsil şöbələrində dayaq məntəqələrinin təşkili və orada aparılan metodiki işlər müasir tələblərə cavab vermir.

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu dövlətin təhsil siyasətini dəstəkləyir və müasir təhsilin problemlərinin həlli yolunda mütərəqqi mexanizmlərin tətbiqi sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər qazanmaq üçün inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini öyrənir. İnstitut milli mənəvi dəyərləri əsas götürməklə ümumbəşəri dəyərləri nəzərə alaraq daim yeniliklər axtarır. Fransa, İngiltərə, Avstraliya, Almaniya, Amerika, Türkiyə, Rusiya, Belarus, Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan, Tacikistan və digər dövlətlərin analoji təhsil müəssisələri ilə əlavə təhsil sahəsində qabaqcıl təcrübə mübadilələri ənənəyə çevrilib. Xüsusilə AMİ Fransa Versal Akademiyasının Universitet Tipli Müəllimlər İnstitutu ilə daha geniş əlaqələrə malikdir.

Hazırda 2011-2012-ci dərs ilində əlavə təhsil sahəsində görülmüş işlər yekunlaşdırılır və hesabatlar hazırlanır. Əlavə təhsilin müasirləşdirilməsi, dövlət standartlarına uyğunlaşdırılması və məzmununun yaxşılaşdırılması üçün gələcəkdə ixtisasartırma təhsilinin kredit-modul sisteminə keçirilməsi istiqamətində institutda məqsədyönlü işlər aparılır. Məqsəd pedaqoji işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, yeniliklərin təhsilə tətbiqi, xüsusilə, informasiya texnologiyalarının təhsillə əlaqələndirilməsi sahəsində ən çox əhəmiyyət kəsb edən ixtisasartırma təhsilinin tələb və təklifləri əsasında qurulmasına nail olmaqdır. 

Rahim ƏZİZOV,
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun əlavə təhsil üzrə prorektoru