Hörmətli dostum professor Ədalət Tahirzadənin "Azərbaycan müəllimi" qəzetindəki silsilə yazılarını maraqla oxuyuram. 30 mart tarixli son məqalədə İstanbuldan olan hörmətli professor İbrahim Yıldırım bəyin, göndərdiyi çox qiymətli bir foto ilə bağlı verdiyi dəyərli bilgilər məni də bu yazını yazmağa həvəsləndirdi.

Hər şeydən öncə, məqalədə verilmiş foto haqqında onu deyim ki, həmin şəkil o tarixdə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə bağlı Türkiyyat İnstitutunun yerləşdiyi binanın pillələri üzərində çəkilib. Bu binada Əhməd Cəfəroğlu’nun və Nihal Atsız’ın da iş otaqları vardı. Şəkil də, çox güman ki, Əhməd bəyi ziyarətə gəlmiş tələbələrlə birlikdə çəkilib.

Məqalədə Hüseyn Camal Yanarın bacısı qızlarından danışılır və deyilir: "Dilşad və Sürəyya xanımların Amerikada yaşayan böyük bacıları da varmış; özü də, əri də professor imiş. Bu xanım, deyəsən, tarix professoru olub. Bir zaman Türkiyəyə tez-tez gəlib-gedirmiş, sonrakı taleyi bilinmir".

Mən bu məsələyə aydınlıq gətirmək istəyirəm. Dilşad və Sürəyya xanımların böyük bacısı Qəmər xanım Ağaoğlu’dur (1903-1984). O, məşhur sənətşünas professordur. Qəmər xanımın əri Azərbaycanda da tanınan, Şərq incəsənəti üzrə görkəmli mütəxəssis olan professor Məhəmməd Ağaoğlu’dur (1896-1949). Onlar ABŞ-da yaşayıblar və hər ikisinin Şərq incəsənətinin müxtəlif sahələri üzrə çox qiymətli kitabları nəşr edilib.

Bu yazıda mən hörmətli professor İbrahim Yıldırım bəyin, adını ehtiramla çəkdiyi Dilşad xanımdan ayrıca danışmaq, onun haqqında Azərbaycan oxucusuna geniş bilgi vermək istəyirəm. Bunun Azərbaycanlıların təhsil tarixi üçün maraqlı olacağını düşünürəm. 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra gələcəklərini qaranlıq görən rejimə müxalif aydınlar, Müsavat Partiyası üzvləri fürsət tapdıqca yavaş-yavaş ana vətən torpaqlarını tərk edərək əmniyyətli qonşu ölkələrə köç etdilər. Türkiyəni ikinci vətən olaraq seçən azərbaycanlılar arasında peşələrində çox bacarıqlı olanlar az deyil. Bunlar arasında atom fizikası üzrə görkəmli mütəxəssis, Türkiyədə araşdırma və yazılarıyla məşhur olan Ege Universiteti fənn fakültəsi müəllimlərindən Prof. Dr. Dilşad Talıbxan Elbrus’un (1915-1979) önəmli yeri var. O, kiçik yaşda ayrıldığı vətənı Azərbaycana hədsiz bağlıydı. Ata torpaqlarının başqa bir millətin hakimiyyəti altında bulunmasını heç bir zaman qəbul edə bilmədi.

Fizika alimi olan Dilşad xanım 1915-də Bakıda doğulub. Atası Talıbxan bəy Talıbxanbəyov çar dönəmində və Cümhuriyyət illərində Şamaxıda, Qubada və başqa yerlərdə polis rəisi kimi mühüm görəvlərdə çalışıb. Kommunistlər hakimiyyət başına keçincə onu öldürdülər, bütün mallarını və əmlakını müsadirə etdilər. Bundan sonra anası Xeyrənnisa xanım (?-18.1.1949), bacıları Qəmər xanım və Sürəyya xanım dayısı Hüseyn Camal Yanar bəy (Türkiyəyə gələnədək: Hüseyn bəy Mirzəcamalov) tərəfindən 1920-də Türkiyəyə gətirilərək İstanbulda yerləşdirildilər.

Dilşad xanımın kiçik yaşlarında yaxın çevrəsinin də təsiriylə milli hisslərə yiyələndiyi anlaşılır. Onun dayısı Hüseyn bəy 28 May 1929-da Azərbaycan Cümhuriyyətinin 11-ci ildönümü münasibətiylə İstanbuldakı azərbaycanlıların "Odlu Yurd" məcmuəsinin redaksiyasındakı mərasimə fəal olaraq qatılıb, Milli Azərbaycan Bayrağını Azərbaycan istiqlal davasının öndəri Məhəmmədəmin Rəsulzadə’yə təqdim edib. 30 may axşamı "Union France" salonunda keçirilən Milli Azərbaycan gecəsində xor Azərizadə’nin "Vətən" şeirini oxuyub, Dilşad xanım da Əli Usta’nın (o, təqaüddəki Böyükelçi Azər Volkan’ın atasıdır) "Vətən həsrəti" şeirini xanım arxadaşlarıyla birgə rəqs edərək söyləyib. "Odlu Yurd"da gecə haqqında verilən bilgidə istər rəqsdə, istər oxumaqda və şeir söyləməkdə, istərsə də pianoda böyük bacarıq göstərdiyi və hər kəsin sevgisini qazandığı bildirilib.

Dilşad xanım ictimai fəaliyyətini tələbəliyi boyunca davam etdirib. İstanbulda ali məktəblərdə oxuyan azərbaycanlı tələbələr 19 fevral 1933 tarixində Bəyoğlu Tokatlıyan Hotelində keçirdikləri musiqili-rəqsli çay ziyafətində Azərbaycan, Türkiyə və Krım milli rəqsləri oynayıblar. Almaniyada nəşr edilən "İstiqlal" qəzetinin 10 mart 1933 tarixli 29-cu sayında çıxan xəbərdə özəlliklə pianoda milli Azərbaycan havaları çalan Dilşad xanımın çox alqışlandığı qeyd edilib. "İstiqlal"ın 15 iyun 1933 tarixli 36-cı sayında çıxan xəbərdə 28 May münasibətiylə İstanbulda Xalq evi salonunda düzənlənən müsamirədə Dilşad xanımın pianoda çalaraq oxuduğu Azərbaycan milli şairi Əli Yusif bəy’in (Əliyusif Yusifzadə’nin) "Bir Turan yolçusu deyir ki" şeirinin çox bəyənildiyi göstərilib.

Dilşad Elbrus 1931-də İstanbul Qız Liseyindən məzun olduqdan sonra girdiyi İstanbul Universiteti fənn fakültəsi fizika-kimya bölümünü 1934-də tamamladı. Bitirdiyi fakültənin Təcrübi Fizika İnstitutunda 27.12.1934 tarixində assistent kimi işə başladı. 5.6.1949-da dissertasiya müdafiə etdi. Eyni bölümdə noyabr 1954-də dosent adı aldı. Noyabr 1957-də İzmirdə Ege Universiteti tibb fakültəsi Fizika İnstitutuna dəyişdirildi.

Dilşad xanım məsləkdaşı, fizika professoru Adnan Sokullu (1910-2005) ilə ailə quraraq Sokullu soyadını qəbul etmişdi. Bir qədər sonra ayrılıblar. Onun İstanbuldan İzmirə getməsinin səbəbi, ehtimal ki, onun əski yoldaşıyla eyni çalışma məkanında bulunmaq istəməməsindən qaynaqlanır.

O, 11.7.1961-də İzmirdə eyni fakültədə professor oldu. 14.10.1961-də yeni qurulan Ege Universiteti fənn fakültəsi təcrübi fizika kafedrasına dəyişildi. 15.4.1969-da eyni universitetin mühəndislik bilimləri fakültəsinə keçdi. Sağlamlığında yaranmış rahatsızlıqla bağlı 1976-da erkən yaşda təqaüdə çıxdı. İstanbulda 11.4.1979-da dünyasını dəyişdi. Basılı iki kitabı və 6 elmi məqaləsi var.

Rus, alman və ingilis dillərini bilən Dilşad xanım dəyişik tarixlərdə elmi çalışmalar aparmaq üçün İngiltərə və İsveçdə müxtəlif universitetlərdə uzun müddət bulunub.

Vəfatından sonra Prof. Dr. Dilşad Talıbxan Elbrus haqqında Azərbaycan Kültür Dərgisində gözəl bir yazı nəşr edən Fevziyyə Abdullah Tansel (1912-1988) yaxın arxadaşını və dostunu Azərbaycan xalq ədəbiyyatını, folklorunu, teatr əsərlərini, opera və operettalarını çox gözəl bilən, gözəl piano çalan, şirin səsiylə Azərbaycan şərqi və türkülərini, segah və bayatılarını usuluna uyğun olaraq qayət xoş tərənnüm edən, dindar və etiqadı tam kamil bir insan olaraq bütün yönləriylə tanıdıb.

Yeri gəlmişkən, burada Dilşad xanımın dayısı, onun ailə üzvlərini sovetlərin qırmızı çənbərindən çıxararaq sağ-salamat Türkiyəyə gətirmiş Hüseyn Camal Yanar haqqında da qısa bilgi vermək istəyirəm. Dedi-qodulardan uzaq olan, hər kəsə yardım əlini uzadan, bütün yurddaşlarının və dostlarının sevgi və sayğısını qazanan bir kişi kimi tanınan Hüseyn bəy Məhəmmədrəfi bəy oğlu Mirzəcamalov (Hüseyn Camal Yanar) (1884-1974) Kiyev Universitetinin iqtisad bölümünü 1910-da bitirib. 1908-də İranda iş başındakı Qacar xanədanı əleyhinə başlayan üsyan zamanı Tehrana yönələn inqilabçılara dəstək olaraq Bakıdan və Quzey Azərbaycandan çox sayda könüllü hərəkətə keçmişdi. Hələ təhsilini tamamlamayan Hüseyn bəy də quzey İrana doğru yola çıxmış və bu arada inqilab hərəkəti uğurlu olmuşdu.

Təhsilini bitirib yurduna döndükdən sonra milli Cümhuriyyət dönəmində Parlamentdə qanunvericilik şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb, Müsavat Partiyasının işlərində fəal iştirak edib. Müsavat Partiyasının Türkiyədəki xarici təşkilatının liderlərindən biri olan Əbdülvahab Yurdsevər gəncliyində onun Bakıda geniş aydın zümrələrinə siyasi, iqtisadi, ictimai və ədəbi mövzularda mühazirələr oxuyan yetişkinlər arasında bulunduğunu xatırlayır. O, Müsavat Partiyasının Bakı Komitəsində çalışırdı. Komitənin ilk toplantısını Məhəmmədəmin Rəsulzadə açdıqdan sonra Başqanlıq Divanı seçkiləri keçirilib. Komitə Başqanlığına Abbasqulu Kazımzadə, başqan yardımçılığına Hüseyn bəylə Mirzəbala Məhəmmədzadə seçiliblər.

Dəyərli tarixçi Cəmil HəsənliTnin "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920)" adlı qiymətli əsərində qeyd etdiyinə görə, Hüseyn bəy Mirzəcamalov Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik korpusu içində 14 dekabr 1919 tarixindən etibarən Güney Qafkazda rus siyasəti ilə bağlı materiallar toplayan özəl komissiyanın üzvü olaraq işləyib və bu vəzifəsini qırmızı ordunun 27 aprel istilasınadək davam etdirib. Bu tarixdən bir müddət sonra Türkiyəyə sığınıb. Türkiyədəki həyatı günümüzdə özəlləşməyə görə indi varlığı qalmayan, siqaret və içki istehsalı ilə məşğul olan Təkəl İdarəsində məmurluqla keçib.

Hüseyn bəy ərəbcə və farsca biliyi sayəsində düşüncə adamı Mövlana ilə məşğul olub. Mühacirətin ilk başlarında Müsavat Partiyası Xarici Bürosunun qərarı ilə 1924-də Mədəniyyət Komitəsi nəzdində Azəri Türk Gənclər Birliyi qurulub. Bu təşkilata Məhəmmədsadıq Aran başqanlıq edib. Siyasi mühacirlərdən Şəfi Rüstəmbəyli, Səlim Ağasıbəyli, Məhəmməd Ağaoğlu və Hüseyn Camalbəyov (Hüseyn Camal Yanar) fəal üzvlər arasında yer alıblar. Bu dərnəyin 1929-dakı genəl kurul toplantısında Hüseyn Camal Yanarın nəzarət komissiyası üzvü olaraq hesabat verdiyi bilinməkdədir.

İstanbulda dünyasını dəyişməsini qardaşı uşaqları "Milliyyət" qəzetinin 15.4.1974 tarixli sayında verdikləri ölüm elanı ilə dostlarına bildirmişlər: "Azərbaycan Qarabağ əşrafından Mirzə Camalzadə Hüseyn Camal Yanar - bütün sevənlərin ’Azəri dayısı’ 13.4.1974 tarixində vəfat etmiştir. Cənazəsi 15.4.1974 Pazartəsi günü öylə namazını mütəaqib Kadıköy Osmanağa Camisindən qaldırılacaqdır. Not. Çələng göndərilməməsi rica olunur. Yegənləri: Dilşad Talıbxan Elbrus, Bəkir, Bərrin, Can, Murad, Tarık Odoğlu, Qəmər Ağaoğlu (Amerika), Güldəhən Ludden (Amerika)".

Yeri gəlmişkən, Hüseyn bəyin bacısı, Qəmər, Sürəyya və Dilşad xanımların anası  Xeyrənnisa xanım 18 yanvar 1949-da İstanbulda uzun sürən xəstəlikdən sonra təxminən 80 yaşında vəfat edib. O, Bayəzid camisində qılınan namazdan sonra bir çox azərbaycanlı mühacirin dəfn edildiyi Fəriköy məzarlığında torpağa tapşırılıb. Dilşad xanım "Cümhuriyyət" qəzetində anasının cənazə mərasiminə qatılmış bütün dostlarına və qohumlarına təşəkkür edən bir elan verib.

Yuxarıda adını çəkdiyimiz Qəmər xanım Ağaoğlu Vyana Universitetində İslam sənətləri üzrə ixtisaslaşan və dönüşündə İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsi sənət tarixi bölümündə İslam sənətləri müəllimliyi ilə birlikdə Vakıf Müzeyi müdirliyini də etməkdəykən verilmiş bir dəvəti qəbul edərək 1930-da Amerikanın Miçiqan Universitetinə gedən Məhəmməd Ağaoğlu’nun həyat yoldaşıdır. O, ərinin ölümündən sonra da bu ölkədə yaşamağa davam edib. Güldəhən Ludden’in Qəmər xanımla Məhəmməd Ağaoğlunun qızı olduğunu ehtimal edirik. 

Ömər ÖZCAN,
Türkiyə Cümhuriyyəti
Milli Təhsil Nazirliyinin müşaviri