|
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin materialları
əsasında)
Giriş yerinə
 Əlimərdan
bəy Topçubaşov/Topçubaşı
XIX yüzilin sonu - XX yüzilin ilk yarısında Azərbaycanın
mədəni, ictimai və siyasi həyatında çox böyük rol
oynamış ən nəhəng şəxsiyyətlərimizdən biridir.
Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy
Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev... kimi azmanlarımızla
birgə onun da Azərbaycan dövlətçiliyinin yaranıb
möhkəmlənməsində müstəsna xidmətləri vardır. Bu gün
Azərbaycanda və bir sıra xarici ölkələrdə Əlimərdan
bəylə bağlı sanballı araşdırmalar aparılır, çox dəyərli
kitablar nəşr edilir. O, haqqında yüzlərcə cild kitablar
yazılmağa layiq bir soydaşımız, yurddaşımızdır, ona görə
də oxucularımız bu yazıdan da onun haqqında geniş bilgi
almağı uma bilər. Bu gözləntini duyduğumdan sevimli
oxuculara xatırlatmaq istəyirəm ki, "Azərbaycan
müəllimi"ndəki silsilə yazılardan məqsədimiz haqqında
danışılan şəxslərin bütün yaşamını və işlərini əhatə
etmək deyil, yalnız arxiv bəlgələrinə söykənməklə
onların tələbəlik dönəmini işıqlandırmaqdır. Əlimərdan
bəy haqqında yazı da bu baxımdan istisna deyil.
Ə.b.Topçubaşov haqqında yazılan kitab və məqalələrdə
onun soykökü və atası haqqında çox dolaşıq, bir-birinə
uyuşmayan düşüncələr dolaşmaqdadır. Təəssüf ki, yanlış
bilgilər nəinki sıravi oxucunu, hətta araşdırıcıların
özlərini belə çaşdırır. Bu deyiləni göz önündə tutaraq
bu iki məqamı doğru-düzgün işıqlandıracaq iki bəlgəni
Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq oxuculara
təqdim edəcəyəm. Onlardan birini Tiflisdən - Gürcüstan
Mərkəzi Tarix Arxivindən 2008-ci ildə gətirmişəm,
ikincisi isə Əlimərdan bəyin tələbə şəxsi işindədir.
Başqa bir xatırlatma. 1880-90-cı illərdə oxumuş
tələbələrimizin bir çoxunun, o sıradan Ə.b.Topçubaşovun
Sankt-Peterburq arxivindəki şəxsi işlərində fotoları
yoxdur. Ancaq bu yazıda Əlimərdan bəyin başqa qaynaqdan
götürülmüş fotosunu veririk. Həmin fotoda solda Əli
bəy Hüseynzadə və ortada Əlimərdan bəy Topçubaşovun
olması şübhə doğurmur, sağdakı tələbənin kimliyi isə
bilinmir. Məncə, o, Nəsir bəy Tahirov’dur, çünki
o da bu iki yurddaşıyla eyni vaxtda Peterburq
Universitetində oxuyub, üstəlik, Əlimərdan bəylə birgə
hüquq fakültəsini bitirib. Ancaq dediyimi qəti
təsdiqləmək üçün əlimdə məntiqdən başqa bir tutalğa
olmadığına görə Nəsir bəy haqqındakı yazıda bu fotodan
yararlanmadım.
3. Topçubaşov Əlimərdan bəy Əliəkbər bəy oğlu
(4.5.1863, Tiflis-7.11.1934, Paris)
(SPb. MTA, f.14, s.3, iş 24308, 1884-cü il)
Topçubaşovların kökü - 164 illik haqsızlığa son
 Görkəmli
alim, Peterburq Universitetinin professoru Mirzə
Cəfər Topçubaşov (1790-1869) da, Əlimərdan bəy
Topçubaşov da eyni qanın daşıyıcılarıdır, eyni soyun
törəmələridir. M.C.Topçubaşov çalışdığı Rusiya Xarici
İşlər Nazirliyi (XİN) Asiya İdarəsinə 1848-ci ildə
müraciət edərək onun zadəgan mənşəyinin təsdiqlənməsini
xahiş edib və dediyinə sübut kimi gürcü çarı Georgi’nin
1799-da onun atası Əlimərdan bəy’ə verdiyi
fərmanı və gürcü çar oğullarının şəhadətnaməsini təqdim
edib. Təəssüf ki, məsələni araşdıran komissiya Mirzə
Cəfər bəyin (deməli, yerdə qalan bütün Topçubaşovların
da) zadəgan deyil, "Zaqafqaziyanın müsəlman bəylərindən"
olduğu haqqında qərar çıxarıb. İndiyədək
M.C.Topçubaşovdan yazanların, demək olar ki, əksəriyyəti
bu mövzuya toxunub, ancaq onların heç biri həmin
sənədləri görmədiyinə görə komissiyanın qərarının doğru,
yaxud yanlış olması haqqında fikir söyləyə (əslində
sovet dönəmində bu çox da önəmli məsələ sayılmırdı)
bilməyiblər.
Aradan 164 il keçəndən sonra Topçubaşovların əsil-nəsəbi
məsələsinə bir də qayıdır və Mirzə Cəfər Topçubaşovun
XİN-ə təqdim etdiyi həmin sənədlərin surətini Tiflis
arxivindən taparaq Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə
çatdırıram. Bu bəlgələr Topçubaşovların gerçəkdən
ZADƏGAN OLDUĞUNU şübhə yeri qoymadan təsdiqləməkdədir.
Məqalədə çox yer aparmaması üçün burada yalnız çar
oğullarının şəhadətnaməsini verirəm. Gürcücədən ruscaya
çevrilmiş həmin bəlgəni Azərbaycan türkcəsinə də mən
çevirmişəm.
Şəhadətnamənin dəqiq mətni:
"İndi
Əlimərdan bəy Əliəkbər bəy oğlu, onun
oğlu Mirzə Cəfər və onun əmisi
oğlanları Ağaməhəmməd və
Ağahəsən bizdən onların zadəgan əsil-nəsəbi
haqqında şəhadətnamə istədiklərinə görə biz, aşağıda qol
çəkənlər bu doğru şəhadətnaməni veririk ki, onların
əcdadlarını İran şahları Xarəzmdən (görünür,
gürcücədən tərcümədə yanlışlığa yol verilib - əslində "Xorasan"
olmalıdır. - Ə.T.) Tiflisə tsixeli
(yəni qala qoruyucuları) deyilənlərlə birlikdə
köçürüblər, ancaq gürcü çarları onların əcdadlarını
köçürülənlər üzərində başçı qoyublar və onlar başqaları
qarşısında imtiyazlardan yararlanıblar. Türklər Tiflisi
tutan zaman isə Əlimərdan bəyin atası Əliəkbər
bəy yenidən Xorasana qayıdıb, ancaq
sonra rəhmətlik çar İrakli orada
bulunduğu zaman onu yenidən Tiflisə gətirib və Əliəkbər
bəy topçuluğu bildiyinə görə
topçubaşı vəzifəsinə təyin edilib;
həmin vəzifəyə Gürcüstanda əsil-nəcabətli
zadəganlardan başqa heç kim təyin edilmirdi.
Sonra çar İrakli Azxuri adlı yerdə Türklərə qələbə
çaldıqda həmin Əliəkbər döyüşdə onun qarşısında həlak
olub. Həmin topçubaşı Əliəkbər bəy həlak olduqdan sonra
çar İrakli onun yetim qalmış oğullarını:
Əlimərdan bəyi, Hacıağa və
Ağahüseyni öz sarayına qəbul edib, onlar çar
qulluqçuları, yəni pajlarla birgə tərbiyə olunublar.
Ağaməhəmməd xan Tiflisi aldıqda isə
həmin Əlimərdan bəy bütün ailəsiylə birgə əsir götürülüb.
Gəncəli Cavad xan onları pulla ondan
(Ağaməhəmməd şah Qacardan - Ə.T.) alıb, özü də onunla (Əlimərdan
bəylə - Ə.T.) qohum olub, yəni onun qızı ilə evlənib,
ona fəxri nazir rütbəsi verib.
Yuxarıda yazılanlara görə biz Əlimərdan
bəyin, onun oğlu Mirzə Cəfərin (professor Mirzə
Cəfər Topçubaşovun - Ə.T.) və onun əmisi
uşaqlarının (adları yuxarıda yazılıb) zadəgan olduğuna
şəhadət edirik və bu haqda öz qolumuzu
çəkməklə gerbli möhürümüzü basırıq.
 Oktyabr
1818-ci il.
Qol çəkənlər:
General-leytenant, senator və kavaler çar oğlu David
Çar oğlu Farnavaz
Çar oğlu İoann
Çar oğlu Baqrat
Çar oğlu Teymuraz
(Möhür)
Bu tərcümənin Xarici İşlər Nazirliyinin Asiya İdarəsində
c-b kollej müşaviri, ekstraordinar professor Mirzə Cəfər
Topçubaşovun xahişi ilə edildiyi xəzinə möhürü
basılmaqla təsdiqlənir.
12 fevral 1837-ci il.
№
359.
Qol çəkdi: direktor müavini Saken
Doğrudur: direktor (qol) (Möhür)".
 Bu
sənəd sonrakı bütün Topçubaşovların, o sıradan Əlimərdan
bəyin də zadəganlığını açıq-aydın təsdiqləyir. Ancaq nə
yazıqlar ki, onun atası Əliəkbər bəy’in Mirzə
Cəfər’lə qohumluğunu tam dəqiqləşdirən bəlgələr
hələlik əldə yoxdur. Buna baxmayaraq, fikrimcə, "bizim"
Əliəkbər bəy Mirzə Cəfərin atası Əlimərdan bəy’in
qardaşı Ağahüseyn’in oğludur. Bəs niyə Hacıağa’nın
deyil, Ağahüseynin? Çünki Hacıağa sonralar İrəvana gedib
və içində akademik Mustafa bəy Topçubaşov’un
(1885-1981) da bulunduğu Topçubaşovların yeni bir qolunu
yaradıb.
Doğum haqqında şəhadətnamə
Əlimərdan bəy Topçubaşovun şəxsi işindəki sənədlər
arasında, təbii ki, onun doğum haqqında şəhadətnaməsi
önəmli yer tutur. Həmin bəlgənin türkcə bölümünü dilini
dəyişmədən veririk:
"Tarixi-məsihiyyənin [min] səkkiz yüz yetmişiminci
ilində aprel ayının altısında bu şəhadətnamə verilir
Əlimərdan bəy Topçubaşova ol xüsusda ki,
o, padparuçik Əliəkbər bəy Topçubaşovun
sülbi (qanuni) oğludur, onun mənkuheyi-şəriyyəsi (şəriətlə
nikahda olduğu arvadı) Sevər xanım
Məhəmmədhəsən bəy Vəkilovun qızından
tarixi-məsihiyyənin [min] səkkiz yüz altmış üçüncü
ilində may ayının dördündə islam dininin Əli məzhəbində
təvəllüd tapıbdır.
Bu şəhadətnamənin istihcamı üçün (içində yazılanlara
görə) öz dəsti-xəttimlə onu imza və padşahlıq möhürü ilə
məmhur etdim (möhürlədim).
Yazıldı Tiflis şəhərində.
Şeyxülislami-məmaliki-Qafqaz Axund Əhməd Hüseynzadə".
Əlimərdan bəyin anasının adını ilk dəfə bu
şəhadətnamədən öyrənirik.
Mərhum podporuçik Əliəkbər bəy Topçubaşovun əmək dəftəri
25 mart 1870-ci ildə tərtib edilmiş əmək dəftərində
Əlimərdan bəyin atasının həyatı və qulluğu ilə bağlı
indiyədək bəlli olmayan bir çox məqamlar əksini tapıb.
Əmək dəftərinin ümumi hissəsindən öyrənirik ki,
podporuçik Əliəkbər bəy Topçubaşov 1820-ci ildə doğulub,
Tiflis vilayətinin bəylərindəndir, müsəlmandır, ata-anasının
evində tərbiyə olunub, Qafqaz ordusundadır, üstündə "Mərdliyə
görə" yazılmış, Anna lentində boyundan asmaq üçün qızıl
medalla (1847) və 1853-1856-cı illər müharibəsi
xatirəsinə bürünc medalla təltif edilib.
Əmək dəftərinin qulluqla bağlı bölümündə bunlar
göstərilib: Əliəkbər bəy Əlahəzrət konvoyunun (qoruma
güclərinin) Zaqafqaziya atlı müsəlman alayında vəkil
rütbəsində xidmətə başlayıb - 3.5.1843, yenə orada
süvari təyin edilb - 20.4.1845, kornet rütbəsinə
yüksəldilib - 16.6.1849, Don alaylarına iki dəfə ezam
edilib - 4.7.1850; 16.10.1851, dağlılara qarşı işlərdə
seçildiyinə görə Ən yüksək iltifata layiq görülüb
(yəni çar ona təşəkkür edib), Türklərə qarşı
əməliyyatlarda seçildiyinə görə podporuçikliyə
yüksəldilib - 4.11.1853, Qafqaz ordusuna təyin edilib -
7.10.1858, ölüb - 7.5.1868.
O, aşağıdakı yürüşlərdə iştirak edib:
3 may 1843-cü ildən atlı müsəlman alayının tərkibində
Tiflisdən Varşavaya, 1851-ci ildə ləzgi dəstəsinin
tərkibində 15 apreldən dağlılara qarşı, 21.4.1851-ci
ildə Çardaqlı kəndində quldurlar dəstəsinin məhv
edilməsində.
Əliəkbər bəydən çar hakimiyyəti Türklərə qarşı da
yararlanıb. O, 1853-cü ildə Axaltsıx dəstəsinin
tərkibində 25 oktyabrdan 31 dekabradək, 1854 və 1855-ci
illərdə 1 yanvardan 31 dekabradək Türklərə qarşı
yürüşlərə qatılaraq bu müddətdəki bütün işlərdə və
irəliləmələrdə iştirak edib, ancaq yaralanmayıb,
kontuziya almayıb, Ən yüksək buyruğa əsasən və öz
rəhbərliyindən özəl tapşırıqları olmayıb, məhkəməyə
düşməyib.
Sənədin surətini Qafqaz Hərbi Dairəsi Qərargahı rəisinin
köməkçisi Pavlov verib.
Sənədin aşağısında bu məzmunda kiçik bir qeyd də var:
"Bu surət Qafqaz Hərbi Dairəsi Qərargahından 155-ci
piyada Quba alayının poruçiki Vəkilova
onun xahişiylə verilib ki, mərhum podporuçik Əliəkbər
Topçubaşovun uşaqlarının məktəblərə verilməsi haqqında
ərizəsinə əlavə edilsin". Deməli, Əlimərdan bəyin
ali məktəbdə oxumasına onun dayıları/dayısı uşaqları da
çalışıblar.
Təqaüdü niyə kəsildi?
Əlimərdan bəy 1884-cü ilin avqustunda Sankt-Peterburq
İmperator Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə
girib. 25 aprel 1885-ci ildə o, rektora ərizə yazaraq
hüquq fakültəsinə dəyişdirilməsini və ona təqaüd
verilməsini xahiş edib. İlk xahişinə əməl edilib - hüquq
fakültəsinə keçirilib, ancaq təqaüd haqqındakı xahişi
rədd edilib. İndiyədək Qafqaz təqaüdüylə oxumuş tələbəyə,
universitetin nizamnaməsinə əsasən, bundan sonra həmin
təqaüdün verilməsi dayandırılıb.
Akademiklər Takayşvili və Marrın tələbə yoldaşı
Əlimərdan bəy Topçubaşovun tələbə yoldaşları kimlər olsa
yaxşıdır - sonralar görkəmli akademiklər kimi çar
Rusiyasında və Sovetlər Birliyində böyük şöhrət qazanmış
Takayşvili və Marr! Bu faktı onun şəxsi işindəki başqa
bir bəlgədən öyrənirik.
Rusiya Xalq Təhsili Nazirliyi Qafqaz Tədris Dairəsinin (QTD)
hamisi 1 iyun 1886-cı ildə Tiflisdən Peterburqa 3233
saylı bir məktub göndərərək soruşub:
"Tabeliyinizdəki universitetdə indi Qafqaz tələbələrinin
boş yeri varmı? Qafqaz təqaüdçülərindən olan bu
tələbələr növbəti kurslara keçiblərmi, keçiblərsə hansı
kurslara: a) tarix-filologiya fakültəsində (sənəddə
yanlış olaraq: institutunda) Yefimi Takayşvili,
Nikolay Yeqorov və Əlimərdan bəy Topçubaşov, b)
fizika-riyaziyyat fakültəsində Vasili Qriqoryev və
Konstantin Davidov və Şərq dilləri fakültəsində
Nikolay Marr".
Oxucularımız üçün qısa arayış.
Yevfimi (Ekvtime) Semyonoviç Takayşvili
(1863-1953) görkəmli tarixçi, filoloq, arxeoloq və
Gürcüstanda muzey işinin banisi, ictimai xadimdir.
Əlimərdan bəylə eyni vaxtda Peterburq Universitetini
bitirib. Bütün Gürcüstanı gəzərək tarixi-memarlıq
abidələrini öyrənib, arxeoloji qazıntılar aparıb, qədim
gürcü əlyazmalarını toplayıb. Gürcüstan Tarix və
Etnoqrafiya Cəmiyyətini qurub. Tiflis Universitetinin
yaradıcılarındandır. Gürcüstan Demokratik Respublikası
Müəssislər Məclisinin üzvü olub. Sovet hakimiyyəti
qurulunca Gürcüstanın milli sərvətlərini dənizlə
Batumdan Fransaya aparıb, mühacirətdə onları qoruyub və
zənginləşdirib. 1944-ün dekabrında Stalin general
Şarl de Qoll’la danışıqlar apararaq ondan şəxsən
xahiş edib ki, Gürcüstanın sərvəti özünə qaytarılsın.
1945-in aprelində Takayşvili həmin kolleksiyanın üstündə
vətənə qayıdıb. Gürcüstana dönüncə o, Tiflis
Universitetinin professoru, 1946-da Gürcüstan
Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib. Ancaq çox keçmədən
ev dustağı edilib və ömrünün sonunadək beləcə yaşayıb.
Nikolay Yakovleviç Marr
(1865-1934) Rusiya və sovet şərqşünas və qafqazşünası,
filoloq, tarixçi, etnoqraf və arxeoloqdur. Rusiya
İmperator Elmlər Akademiyasının (1912), sonra SSRİ EA-nın
akademiki və vitse-prezidenti olub. İnqilabdan sonra "dil
haqqında yeni təlim" və "Yafəs nəzəriyyəsi" adlı
nəzəriyyələriylə böyük səs-küy qoparıb. Həmin
nəzəriyyələrə qarşı çıxanlar ciddi cəzalandırılıb.
Sonralar bu nəzəriyyələri Stalin alt-üst edib və uzun
müddət onun adını belə çəkmək yasaqlanıb.
Yeri gəlmişkən, Qafqaz Tədris Dairəsinin hamisi 30
dekabr 1886-da da Ə.b.Topçubaşova təqaüd verilməsinə
çalışdı, ancaq universitet rəhbərliyini yola gətirmək
mümkün olmadı.
GÜZƏŞT
Hüquq fakültəsi 7-ci semestrinin tələbəsi Ə.b.Topçubaşov
27 avqust 1887-də universitetin Tələbələr müfəttişinə
ərizə yazaraq 1887/88-ci dərs ilinin birinci yarısında
mühazirələri dinləmək üçün vəsait ödəməkdən onu azad
etmək üçün universitetin İdarə Heyəti qarşısında vəsatət
qaldırmağı xahiş edib. Ərizənin üzərindəki dərkənarda
tələbənin ödəncdən azad edildiyi göstərilib.
Universitetdən qovulubmuş
Sankt-Peterburq Universitetinin İdarə Heyəti 22 dekabr
1887-ci ildə Əlimərdan bəyə yəqin ki, onun xahişiylə
10638 saylı belə bir arayış verib:
"Bunu təqdim edən Əlimərdan bəy Topçubaşov podporuçik
oğludur, 4 may 1863-cü ildə doğulub, Məhəmmədiyyə
dinindəndir, Tiflis birinci gimnaziyasında təhsilini
bitirdikdən sonra kamal attestatı alıb, oradan görünür
ki:
1) gimnaziyada oxuduğu bütün müddət ərzindəki müşahidəyə
görə, davranışı əla olub, dərslərə getmək və
onları hazırlamaq, eləcə də yazı işlərini yerinə
yetirmək intizamı xeyli kafidir, çalışqanlığı
xeyli kafidir və biliyə həvəsi
xeyli kafidir;
2) aşağıdakı qiymətləri alıb: şəriət - 5 (əla), rus dili
və ədəbiyyatı - 5 (əla), məntiq -, latın dili - 4 (yaxşı),
yunan dili - 3 (kafi), riyaziyyat - 3 (kafi), fizika və
riyazi coğrafiya - 4 (yaxşı), coğrafiya - 3 (kafi),
fransız dili - 4 (yaxşı), alman dili - 5 (əla).
İmperator S.-Peterburq Universiteti tələbəliyinə 1884-cü
ilin avqust ayında daxil olub və 1884-85-ci dərs ilinin
birinci yarımilində
tarix-filologiya fakültəsində,
1884-85-ci dərs ilinin ikinci yarısında və 1885-86-cı,
1886-87-ci dərs illərində və 1887-88-ci dərs ilinin
birinci yarısında hüquq fakültəsində
mühazirələri dinləyib, universitet kursunu keçmək
hesabında zaçot verdiyi altı, zaçot vermədiyi bir
yarımil var".
Sənədin sonunda tələbənin 17 dekabr 1887-ci ildə
universitetdən qovulduğu göstərilir. Səbəb - tələbə
iğtişaşlarında iştirak. Ancaq görünür, bu tələbə
başqalarından qeyri-adi istedadıyla seçildiyinə görə
təhsil nazirinin göstərişinə əsasən yenidən bərpa edilib.
Bundan sonra ortaya başqa əngəl çıxıb - iğtişaşlar
üstündə qovulduğuna görə universitet rəhbərliyi ona
siyasi səbatlılığı haqqında arayış vermir, bunsuz da
haradasa işə düzəlmək mümkün deyil. Əlacı kəsilən
Əlimərdan bəy birbaşa təhsil nazirinə ərizə yazaraq
yardım istəyib. Nazirin işə qarışmasından sonra rektor
17.12.1888-də geri çəkilib və məzuna bu haqda 13 yanvar
1889-da 220 saylı arayış verib.
Elmlər namizədi dərəcəli hüquqşünas
Əlimərdan bəyin şəxsi işində bir çox başqa sənədlər də
var, ancaq onların hamısından bir qəzet məqaləsində
danışmaq mümkünsüzdür. Yalnız bir bəlgə var ki, ondan
yan keçmək olmaz, o da 13 yanvar 1889-da verilmiş
diplomdur. Burada SPb. Universitetinin Şurası başqa
mətləblərlə yanaşı bunu da bildirir ki, 25 yaşlı
Əlimərdan bəy Topçubaşov hüquq fakültəsinin tam kursunu
bitirib (18 fəndən "əla", yalnız 2 fəndən "yaxşı" qiymət
alıb) və hüquq fəkültəsi onu elmlər namizədi
adına layiq görüb, universitet Şurası da bu adı 28
noyabr 1888-ci ildə təsdiqləyib, ona görə də Topçubaşova
elmlər namizədinə aid olan bütün hüquq və imtiyazlar
verilir.
(Silsilənin ardı var)
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
adalet_tahirzade@yahoo.com
Tel.: +994-50-612-68-13 |
