2012-ci il TÜRKSOY çərçivəsində M.F.Axundzadə ilidir 

Zəngin, minilliklə ölçülən tarixi olan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Mirzə Fətəli Axundovun öz yeri, təsiri və əbədi nüfuzu var. Tarixin ədalətini sınamağa ehtiyac yoxdur. 1912-ci ildə böyük ədibin 100 illik yubileyi ilə bağlı Firudin bəy Köçərli təəssüf və kədərlə yazırdı ki, mərhumun (M.F.Axundovun - müəl.) qədrini bilsə idik, haqqında bir yaxşılıq və ehsanat edərdik; yadigaranəsi üçün məktəblər, kütübxanalar, teatrlar açardıq, stipendiyalar təyin edərdik... XX əsrin əvvəllərində bir arzu olaraq qələmə alınan bu sətirlər artıq həqiqət və reallığa çevrilib: ölkənin ən böyük kitabxanası, paytaxtda yaraşıqlı bağ, respublikanın şəhər və qəsəbələrində, kəndlərdə küçə, məktəb M.F.Axundovun adını daşıyır. Bir əsrdə iki dəfə müstəqillik qazanan Azərbaycanda xalq ölkə Prezidentinin sərəncamı ilə "Mənim millətimin təbii qabiliyyəti Avropa millətlərinin təbii qabiliyyətindən qat-qat artıqdır" demiş qüdrətli sənətkar, ictimai xadim və böyük mütəfəkkirin 200 illik yubileyinə hazırlıq görür. 

M.F.Axundov sənətinin ədəbi-bədii, ictimai-tarixi dəyərləri 

Haqqında genişmiqyaslı tədqiqatlar aparılmış şair, nasir, dramaturq, filosof, əlifba islahatçısı, ədəbi tənqidi fikrin ilk nümayəndəsi olan Axundovun bədii irsinin ən böyük dəyəri, keyfiyyət və üstün məziyyətləri onun əsl həyatiliyi, dərin xəlqiliyi, sadəlik və təbiiliyi, milli xalq yaradıcılığı ənənələrindən qaynaqlanan obrazlılıq - bədiiliyi, dünya - Qafqaz kontekstində dünyəviliyi nümayiş etdirən regionallığı, Şərq-Qərb məkanının tarixi - çağdaş üstünlüklərini bədii-etik, ictimai-estetik, qlobal - milli  məzmunda əks etdirməsidir.

Dünyəvilik və qloballıq parametrlərində dəyərlərin tədqiqini mütəxəssislərin öhdəsinə buraxaraq, bu qələm məhsulumuzda Mirzə Fətəli Axundovun bədii irsində xalq yaradıcılıq ənənələri və folklor materiallarından istifadə faktlarından bəhs etməyə çalışacağıq.

***

M.F.Axundovun xalq yaradıcılığı ilə bağlılığı mövzusu F.B.Köçərli, F.Qasımzadə, Ə.Dəmirçizadə və başqa alimlərin məqalələrində, monoqrafiyalarında araşdırılmışdır. Bu baxımdan filologiya elmləri doktoru, professor Paşa Əfəndiyevin "Böyük ədib və xalq yaradıcılığı" məqaləsi ("Ədəbiyyat və incəsənət", 12.06.1987) maraq doğurur. Ədibin əsərlərində "xalqımızın adət, ənənə, etiqad, milli xüsusiyyətlərinə aid bolluca material toplanmışdır" fikrini vurğulayan folklorşünas alim araşdırmasında onun xalq məzhəkə və qaravəllilərindən, aşıq poeziyasının qoşma, təcnis formalarından istifadə etdiyini təhlil etmiş, onun əsərinin Molla Cümə şeiri ilə müqayisəsini aparmış,  ədibin arxivindəki "Dədə Qorqud kitabı" ilə bağlı xalq mahnısı faktını xatırlatmışdır. Özünün kiçik mülahizələrini professor P.Əfəndiyev belə ümumiləşdirmişdir:

"...M.F.Axundov zəngin və rəngarəng şifahi yaradıcılığımızı, etnoqrafiyamızı çox gözəl bilirdi və yeri gəldikcə öz hərtərəfli fəaliyyətində bunlardan yaradıcı surətdə faydalanırdı".

Mərhum folklorşünas alim Əli Saləddin "Folklora bağlı sənət" ("Azərbaycan gəncləri", I4.IX.1982) adlı məqaləsində yazırdı:  Dramaturgiyada xalq yumor və satirasından istifadə edən sənətkar şeir sənətində də ən çox aşıq yaradıcılığı ilə yaxın olmuşdur. Yazıda "Şərq poeması"ndakı folklorla bağlı ünsürlərdən - Ayın müqəddəs adamlardan birinin barmağının tuşlanması ilə istədiyi yerə hərəkət etməsindən, Puşkin şeirinin tilsimindəki ifadəsindən, tilsim anlamından, M.F.Axundovun "Məni", "Ayə" rədifli təcnislərindən söhbət açılmışdır.

***

M.F.Axundovun poema və şeirlərinin kiçik müşahidəsi bu araşdırmaların real faktlara əsaslandığını göstərir. Məsələn: "Zəmanədən şikayət" şeirində "Yaman gündə dada çatmaq", "Zakirə məktub"da "...yaxın olmaq", "...bəxtin indi sənə tuş gəlib", "yüz il xidmət edə oda bir adəm, Yenə düşən dəmdə ona, bil, yanar", "Şərq poeması"nda "Dərdim yazmaq üçün çatmayacaq  bəlkə varaq" kimi xalq ideom və ifadələri iki baxımdan diqqəti cəlb edir:

1. M.F.Axundov xalq dilinin incəliklərini bilmiş, məişət üslubunda işlənən ifadələri alaraq onlara bədii üslubda işlənmə funksiyası vermişdir.

2. Bu ifadələr əslində xalq yaradıcılıq ənənələri süzgəcindən keçmişdir və M.F.Axundov bunu yazılı ədəbiyyata gətirməklə sabitləşdirmişdir.

"Aldanmış kəvakib" povestinin dilində də bu qəbildən olan ideom və ifadələr, az da olsa, var. Lakin folklorizm faktları ədibin dramaturgiyasında həm janr müxtəlifliyi, həm də nümunə bolluğu ilə diqqəti daha çox cəlb edir.

Həyatı, təbiəti, məişəti və ən başlıcası insan mənəviyyatını, insan psixologiyasını və ictimai-siyasi münasibətləri, etik-milli və bəşəri-tarixi dəyərləri geniş tutumda, zəngin məzmunda, həyati və dinamik şəkildə, görmə, eşitmə, canlı müşahidə və dərketmə vasitəsilə əks etdirən ədəbi janr dramdır.

Hissi - emosional tərənnüm insanı duyğulandırır, həyəcan və qısaömürlü təəssüratlar lirikanın, poeziyanın təsiri ilə bağlıdır.

Geniş həyat lövhələrinin və epizodlar silsiləsinin epik vüsəti oxucunu duyğular, düşüncələr, əqli-hissi hadisələr axarına salır, onu tərbiyə edir, dəyişdirir, bir şəxsiyyət-vətəndaş kimi formalaşdırır.

Dramatik növün hər üç janrı bu baxımdan fərqlidir və əslində dram əsəri həyatın, məişətin kiçik miqyasda özüdür. İnsan bu janrda olan əsərdə özünü görür, özgəni müşahidə edir; insan öz soydaşının psixologiyası timsalında bəşəriliklə barbarlığı, bədxahlığı, əzazilliyi, namərdlik və riyakarlığı, xəsislik və paxıllığı... əyani-emosional şəkildə dərk edir. Bu mənada dram janrına yüksək dəyər verən təfəkkür sahibləri haqlıdırlar.

M.F.Axundovun ədəbi irsinə bir ədəbiyyatşünas və pedaqoq kimi dərindən bələd olan Firudin bəy Köçərli yazırdı: "Komediya yazmaq hər bir ədibin işi deyil. Ədəbiyyatın bu növündə əsərlər vücuda gətirmək üçün elm və savaddan başqa təcrübə, bilik və millətin məişətinə ətraflı (kursiv müəl.) bələdiyyat (bələdlik-müəl.) dəxi lazımdır. Bunlardan əlavə fitri bir istedad və yaradıcı bir qüvvə, bir təbii-füsunsaz, bistilahi-türki "Allah vergisi" lazımdır ki, bir yandan görüb-eşitdiyini götürüb yetirə bilsin və bir tərəfdən öz fikrü xəyalatı ilə yoxdan var etsin.

Bu "allah vergisi", yoxdan vücüda gətirmək qüvvəsi mərhum Mirzə Fətəlidə kəmalınca var imiş. Bu sözlərin doğru olmağına onun komediyaları möhkəm dəlil və aqil şahiddir".

Bütün bunlar Mirzə Fətəli Axundovun şəxsiyyətində üzvi şəkildə birləşmişdir. Bunu təsdiq edən ədəbi faktlar - xalqın qan yaddaşı ilə sıx bağlı olan yaradıcılığının müxtəlif biçimli janrları - atalar sözləri, lətifə motivləri və ya lətifə, qaravəlli nümunəsi, xalqın aforistik leksik fondunu təşkil edən folklor inciləridir.

Azərbaycan ədəbi fikrinin korifeylərindən olan, özü xalq ədəbiyyatı toplayıb yaşatmaq niyyətini ali məqsəd sayan və bunları gəncliyə - milli seminaristlərə öyrədən böyük millət fədaisi Firudin bəy Köçərli M.F.Axundovun əsərlərindəki qəhrəmanlarda müxəliflik və orijinallığı, fərq və rəngarəngliyi müşahidə edərək heyrət və vətəndaş təəssübkeşliyindən doğan oxucu sevincini belə ifadə etmişdir:

"Əkinçidən tutmuş vəzirə və padşaha kimi hər hansı sinfin dilindən söz açırsa, elə bir sayaqda söyləyir ki, guya müsənnif haman o sinfin və dairənin özündəndir və yainki onların sözlərini eşitdikcə bir-bir sinəsinə yığıbdır. Bu qabiliyyətdən əlavə Mirzə Fətəlinin dilində artıq dərəcədə nəməkrizlik, zarafat və şirinlik var".

Mirzə Fətəlinin dilindəki "artıq dərəcədə nəməkrizlik (duzluluq - müəl.), zarafat və şirinlik komediyalarında öz tarixi-bədii əksini tapmışdır.

Müəllim və tələbələrin, magistrantların, ümumiyyətlə, oxucuların marağını nəzərə alaraq, komediyalardan xalq deyimlərini, ideomatik ifadələri, atalar sözlərini əsərlər əsasında faktlar olaraq yazıya əlavə edirik.

"Molla İbrahimxəlil kimyagər" əsərindəki "bir qəbirstanlıq adam qırdın", "qarpız suyu ilə qızdırmaya müalicə etmək", "qış tapsan, yaz tapmazsan; yaz tapsan, qış tapmazsan", "meymunu yadınıza salmayasınız və meymun şəklini xatirinizə gətirməyəsiniz" kimi ifadələr əslində obrazların əməllərini çox yığcam və dəqiq şəkildə əks etdirir.

Komediyalarda işlədilmiş folklor nümunələri, yaxud xalq aforistik leksikasının inciləri obrazların hadisələrə münasibətini aşkarlayır, onun mənəviyyatının nişanəsi kimi üzə çıxır.

"Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi-nəbatati və dərviş Məstəli şah cadukünü-məşhur" əsərində faktları nəzərdən keçirək: "Allahı sevərsən, öz yanından zad quraltma", "Parisdə onun nə iti azıbdır?"; "Vallah, ona bir töv tutaram ki, gəldiyi yolu da azar, özü də Parisi unudar"; "...analı-qızlı iki pulluq ağlınız yoxdur", "Papağı çevirərsən, il gələr keçər", "... gül üzdü uşağın ah çəksin, qan tüpürsün, saralıb cana dönsün, incəlib ipə dönsün?!"; "Tamam Parisin qızları qurban olsun sənin bir tükünə!"; "Mənim ki, sənin tək gözəl yarım var, behişt huriləri gözümə görünməz. Sənsiz mənim bir günüm olmasın!"; "...get başqa şəhərlərə ki, əl çatsın, ün çatsın", "Mənim ürəyimə bir ox vursaydın yaxşıdı ki, bu sözü üzümə dedin", "... gül üzlü uşağımı ...ağlar-sızlar qoysun", "Biy, arvad, sənin ürəyin daşdır, nədir?"; "Qurunun oduna yaşlar da yanacaq..."; "...alıcı quş kimi..."; "kəklik sürüsü kimi..."; "Doğru deyirsən, balam, burun-qulaq başa sədəqə"; "...özüm başımı qoymağa yer tapmıram".

Bu cümlə və ya ifadələr dramaturji məqamları aydın təsəvvür etməyə, obrazın psixologiyasını duymağa bədii əsas verir.

"Hekayəti -xırs quldurbasan" komediyasının el yatırı bunlardır: "...allahı sevərsən, mənim ürəyimi qana döndərmə! Mənim öz dərdim özümə bəsdir", "Anamın gözünün ağı-qarası bir mənəm", "...anamın günü qara olar"; "...ürəyimə bir az su səp get!", "...iki atın arpasın bölə bilmənəm...", "kimlə gap eyliyirsən?", "Onda mən zamın ki, qurd qoyun ilə otlaya!", "boş-boş danışma, səndən karvan vuran olmaz!"; "...məscid tikilməmiş kor əsasın dayadı"; "Artıq tikə məgər baş yarar?"; "... ətimizi tökmə", "...keçən işi indi çürükçülük eyləyib danışmaq...."; "Quşdan qorxan darı əkməz"; "...igidlik ondur, doqquzu qaçmaqdır"; "Yaman yerdə gün axşam oldu!"; "Sən bir toyuq öldürə bilməzsən"; "...bir tük qədəri də inanmırlar", "...itilin gözümün önündən"; "...gözümün işığı"; "Özgəyə quyu qazan özü düşər"; "Bağırsaqlarını ayağına dolaşdırram"; "...qarnın tüstü ilə dolduracağam".

Bu baxımdan ötən əsrin 80-ci ill ərində tamaşaya qoyulmuş "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyasındakı bir-iki fakt kifayətdir:

"...sümüyüm duymuşdu"; "itil gözümün önündən..."; "Məgər aslan ürəyi yemisən?".

Bu komediyanın folklor yükünü xanın divanxanada şikayətlərə baxarkən dediyi hökmlər-lətifə və qaravəlli təşkil edir. - Get sən də vur onun atının gözünü çıxart! - hökmü qeyri-sağlam əql sahibinin dilindən çıxar.

Əsərdə vəzirin əxlaq və tərbiyəsini əks etdirən söyüşlər: "Kəs səsini, it oğlu it"; "Səsin kəs, eşşək toxumu, eşşək". Vəzirin qadınlarının müraciətlərinə nəzər salaq: "Ay ləçər. Ləktəsən də, ləçərsən də, kovunsan da". 

"Sərgüzəşti-mərdi-xəsis" komediyası xalq deyimləri ilə zəngindir 

"Guya ki, mən Banazor ermənisiyəm ki, gərək gündüz axşamadək kotan sürəm, ya ləmbəranlıyam ki, qurd bəsləyəm və ya ləkəm ki, kəndlərdə çərçilik edəm"; "Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun Quran olsa!"; "Görəsən genə hansı dəli qudurmuşa rast gəldi...."; "Kazaklar onun tükünü didərlər"; "...ürəyimi dağlama!"; "...şilə verənin əli qurğuşun imiş!"; "...dükanın qabağın kəsmə, müştəri gəlir"; "...bir adamdan Allah alsa, bəndə vermək ilə dövlət olmaz"; "Məndən bir kimsənə güldən ağır söz eşitdiyi yoxdur!"; "...ağrın mənə gəlsin!"; "quş qorxusundan qanad salır!"; "...Araz aşığımızdandır, Kür topuğumuzdan!".

Və nəhayət, sonuncu dram əsə

rinə - "Mürafiə  vəkillərinin hekayəti"nə nəzər salaq:

"...Tarı yanında nə günahın sahibiyəm"; "nə karədir bir arşın ölçən..."; "Onu itdən biabr edərəm!"; "...gözlərin acıqdan qan çanağına dönübdür"; "Sən axirət dünya mənim qardaşım ol"; "Könülə ki güc yoxdur?"; "...əlindən gələni əsirgəmə! Əsirgəsən, namərdsən!"; "Yüz qarğaya bir sapan daşı!"; "Ağa Mərdan yerin-göyün haramzadasıdır"; "...quyruq bulasınlar" və s.

***

Buraya qədər qeyd olunanlar atalar sözləri, ideomatik ifadələr, frazeoloji birləşmələr olub, xalq məişətini, xalq dilinin poetik zənginliyini əks etdirir.

Bunlarla yanaşı, komediyalarda aforistik folklor janrları olan alqış və qarğışlar,  andlar da işlənmişdir.

"Molla İbrahimxəlil kimyagər"də işlənmiş qarğışlar: "Allah evinizi yıxsın".

"Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah"da işlənmiş alqış və ya andlar: "Allah, dərdini əsirgə...": "...vallah, quran haqqı, dayımm canına"; "Uşağı yerə girsin"; "A yerə girmiş"; "Bıy, allah, torpaq başıma"; "...Allah səbəbkara bəla versin!"; "Bunun babalı olsun oların qızlarının boynuna...".

"Hekayəti-xırs quldurbasan"dakı qarğış: "Sənin qadan dəysin Tarverdinin böyrünə".

"Hekayəti-mərdi-xəsis"də əsasən Hacı Qara və Tükəzin dilində işlənmiş qarğışlar: "Evin dağılsın çit satan!"; "Qapın çırpılsın şilə verən"; "Çadra verən, səni görüm heç uğuruna xeyir gəlməsin!"; "Sağ-salamat satdığın malın qazancın yemiyəsən!"; "...Kəbeyi-beytullah haqqı, qurana and olsun, peyğəmbər haqqı, oğlum Bədəlin toyunu görməyim"; "Oğlum ölsün ki, dəxi kisədə tənbəki yoxdur"; "Dükanı Allah batırsın, malı yoxa çıxsın!"; "Səni görüm boğazın elə tutulsun ki, su da keçməsin, ay göyərmiş!"; "Torpaq sənin başına"; "Səni lənətə gələsən arvad!";  "Toxumunuz yer üzündən götürülsün!".

"Mürafiə vəkillərinin hekayəti"ndəki aşağıdakı qarğışlar kişilərin dilində işlənir: "Yalançının evinə od düşsün!"; "Bah, balan ölsün, kişi!"; "Yalançının evi yıxılsın!". 

Folklorlaşan obrazlar, ifadələr 

Folklorla bağlılıq, el sənəti ilə diferensiallaşma Axundov irsini xalqa daha da yaxınlaşdırmış, onun mənəvi-estetik sərvətinə çevirmişdir. Xalq həyatını, xalq məişətini, xalq psixologiyasını əks etdirməsi, bu zaman xalqın söz xəzinəsindən istifadə Mirzə Fətəli irsini xəlqiləşdirmişdir.

"Molla İbrahimxəlil kimyagər" komediyasının qısa məzmununu xatırlamağa ehtiyac yoxdur. Əsərin həyatiliyini, təsvir və ifadələrin təbiiliyini, sənətkarın xəlqiliyini bu gün folklorlaşmaqda olan aşağıdakı faktlar bir daha təsdiq edir: "...hər kəsin öz sənəti özünə iksirdir"; "...doğru söz acı olar".

Hacı Nurunun dediyi sözlər bu gün atalar sözü kimi işlənməkdədir. Bu gün məqamından asılı olaraq "meymunu yadına salma" ifadəsi tez-tez işlənir.

"Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyasında dramaturq lətifələrdən bacarıqla istifadə  etmişdir. Xanın şikayətlərə baxarkən çıxardığı hökmlər bu gün Molla Nəsrəddin lətifələri şəklində yaşamaqdadır. Ədib bu lətifələrdən istifadə etməklə səriştəsiz, boşbeyin və ağılsız xanı xalq gülüşü ilə öldürmüşdür.

Xəsislik dünya ədəbiyyatında geniş yayılmış mövzudur. Bu mövzuda çoxlu əsərlər yaradılmışdır. Həmin əsərlər sırasında "Hacı Qara" xüsusi yer tutur. Bu komediyada qəpik-qəpik yığıb xəzinə sahibi olan, amma nə özü xərcləyən, nə də ailəsinə sərf edən Hacı Qara rəzil, qorxaq, xəsis bir surət kimi təsvir olunmuşdur. Hacı Qara həm də hazırcavab, çətinliklərdən çıxmağı bacaran bir surətdir. O, şifahi ədəbiyyatımızdakı xəsis culfa surətini xatırladır.

Culfa da Hacı Qara kimi tədbirlidir. Qaynına bir tikə çörək verməmək üçün uşağın beşiyini özü yırğalayır, palçıq ayaqlayır, buğdanı yeyən quşları özü qovur. Lakin sonra ən mənfur hərəkətlərinə cavab olaraq cəzalandırılır. Hacı Qara da belə bir aqibət sahibi olur, bir abbası üçün naçalnikin qabağında diz çöküb yalvarır, mənən daha da alçalır, olan-qalan ləyaqətini ayaqlar altına salır. Bu gün Hacı Qara da folklorumuzdakı Culfa kimi xəsisliyin, rəzillik və dövlətə hərisliyin simvolu kimi danışıqda işlənməkdədir.

Mirzə Fətəli Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyasının əsasında çəkilmiş "Dərviş Parisi partladır" adlı bədii filmin nümayişindən sonra bu əsər  özünün ikinci kütləviləşmə dövrünə daxil olmuşdur.

Belə ki, bədii filmdə səsləndirilən "Paris əhli kef edir", "Ay axmaq, bu qədər də barıt qoyarlar?" və s. ifadə və cümlələr dillərdə dolaşmaqdadır.

Yaxud "Hekayəti-xırs quldurbasan" əsərindəki əzvay və fərsiz Tarverdi, "Sərgüzəşti-vəziri-xani Lənkəran"dakı vəzir Mirzə Möhsün, "Hacı Qara"dakı nökər Kərəməli, hakimiyyəti qısamüddətli olan Yusif Sərrac kimi obrazlar bu gün həm xalq arasında məişətdə, həm də ədəbi yaradıcılıqda müqayisə tərəfi, bənzətmə vasitəsi kimi işlənməkdədir. Beləliklə, bu ifadə, ideom və aforizmlər, obrazlar kütləviləşmə, folklorlaşma mərhələsindədir.  

Düşüncələrin tarixi təsdiqi 

"Qafqaz" qəzetinin 19 avqust 1853-cü il tarixli nömrəsində (N 61) yazılmışdı: "Canlı şəxsləri qələmə almaqla, onların məişətini düzgün təsvir etməklə o (M.F.Axundov - red.), elm və etnoqrafiya üçün böyük iş görmüşdür. Bundan əlavə o, azərbaycanlıların adət-ənənələri haqqında quru traktat deyil,  canlı insanları təsvir edən dramatik parçalar təqdim etməklə, sadə oxuculara da böyük yardım göstərmişdir. Bir vaxtı gələcək ki, bu gün dönüb keçmiş olacaq və bugünkü mollaların, bəylərin, mirzələrin nəvələri Avropa təhsili alacaqlar. Biz əminik ki, bu zaman hər hansı alim XIX əsr Zaqafqaziya müsləmanlarının ictimai və şəxsi həyatı haqqında tədqiqat işi aparırkən...Axundovun komediyalarına əsaslanacaqdır. Biz buna tam əminik. Çünki Axundovun komediyalarından biz onun öz xalqının adət-ənənələrilə gözəl tanış olduğunu görürük".

Tarix bu faktı XXI əsrdə təsdiqlədi. Sənətkar qüdrəti budur. 

Şamxəlil MƏMMƏDOV,
pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, Sumqayıt Dövlət Universiteti
"Folklorşünaslıq" elmi-tədqiqat laboratoriyasının rəhbəri