|
Təhsil sistemi
 Şimali
Amerikada yerləşən Kanadanın təhsil sistemi
dünyada mövcud olan ən mükəmməl təhsil
sistemlərindən biri hesab edilir. Digər
ölkələrlə müqayisədə Kanada təhsilin inkişafına
daha çox maliyyə vəsaiti ayırır.
Ölkədə dövlət məktəbləri ilə yanaşı, özəl
məktəblər də fəaliyyət göstərir. Təhsil
müəssisələrinin böyük əksəriyyəti dövlət
tərəfindən maliyyələşdirilir. Tədris
proqramlarının məzmunu əyalətlərdə fərqli olsa
da, ümumilikdə ölkə konstitusiyasının müvafiq
tələblərinə uyğun hazırlanır. Bütün əyalətlərdə
təhsilin məzmununa və keyfiyyətinə ciddi dövlət
nəzarəti mövcuddur. Ölkədə hər bir əyalətin
ayrıca Təhsil Nazirliyi olsa da, federal Təhsil
Nazirliyi və rəsmi akkreditasiya sistemi mövcud
deyil.
Uşaqlar 1 və ya 2 il könüllülük prinsipi
əsasında məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə cəlb
olunur. 6 yaşı bitmiş uşaqlar isə I sinfə qəbul
edilir. Dərs ili sentyabr ayında başlayır, iyun
ayında başa çatır. Müəyyən hallarda isə
uşaqların məktəbə qəbuluna yanvar ayında
başlanılır. Ölkənin əyalətlərindən asılı olaraq
orta məktəb təhsili 11 və ya 12 il davam edir.
Abituriyentlər universitet, kollec və ya 3 illik
peşə təhsili müəssisələrinə qəbul ola bilərlər.
Ölkədə yüksək nailiyyətləri ilə seçilən kifayət
qədər çoxsaylı təhsil müəssisəsi fəaliyyət
göstərir. Şagirdlərin oxu, təbiət elmləri və
riyaziyyat fənləri üzrə beynəlxalq testlərdə
yüksək nəticələr göstərməsi Kanada
məktəblərindəki keyfiyyətli təhsilin əyani
təzahürüdür.
Tədris proqramlarının təcrübə ilə sıx
əlaqələndirilməsi Kanada təhsil modelinin üstün
cəhətlərindəndir. Tədris planları işəgötürən
müəssisələrin tövsiyələri nəzərə alınmaqla
tərtib olunur.
 Kanadada
yüksək texnologiyalar, aerokosmik sənaye,
mikro-elektronika, biotexnologiya və digər
sahələrin inkişafı yalnız tədrisin keyfiyyəti
sayəsində mümkün olub. Bütün bunlarla yanaşı,
mühəndislik, biznes və təbiət elmləri sahəsində
də ciddi nəticələr əldə edilib.
Kanada universitetlərinin diplomları bütün
dünyada tanınır. Ali məktəb tələbələri ingilis
və ya fransız dilində təhsil ala bilərlər. Bəzi
universitetlərdə təhsilin iki dildə olmasına
baxmayaraq, tələbələrin hər iki dili yüksək
səviyyədə bilməsi vacib deyil.
Məktəbəqədər təhsil
Kanadada məktəbəqədər təhsil 5 yaşdan başlayaraq
icbari təhsil dövrünə qədər olan mərhələni əhatə
edir. Bəzi əyalətlərdə uşaqların məktəbəqədər
təhsil müəssisələrinə qəbul yaşı fərqlidir.
Məktəbəqədər təhsil pulsuzdur. Kifayət qədər çox
olan məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
uşaqların hərtərəfli formalaşması və məktəbə
hazırlanması üçün hər cür şərait yaradılıb.
Valideynlər övladları üçün hansı məktəbəqədər
tərbiyə müəssisəsini seçmək baxımından tam
sərbəstdirlər. Məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinin işi, bir qayda olaraq, sentyabr
ayında başlayır və iyul ayında başa çatır.
Günüuzadılmış uşaq bağçaları isə demək olar ki,
il ərzində fasiləsiz fəaliyyət göstərirlər.
Orta təhsil
 Kanadada
orta təhsil ingilis və ya fransız dillərində
aparılır. Ölkədə dövlət, özəl, böyük, kiçik,
sərbəst, pansion və ali təhsil müəssisələrinin
nəzdində məktəblər fəaliyyət göstərir.
İctimaiyyət tərəfindən maliyyələşən məktəblərə
də tələbat duyulur.
Məktəblərdə təhsilin keyfiyyətinə əsasən iki
assosiasiya-PELSA (Sakit Okean İngilis Dilli
Ölkələrin Assosiasiyaları) və CAPLS (Peşəkar
İngilis Dilli Məktəblərin Kanada Assosiasiyası)
nəzarət edir. Şagirdlər üçün intensiv ingilis
dili, inteqrasiya edilmiş akademik və ya ingilis
dili proqramları mövcuddur. İngilis dili
bacarıqları yüksək olan şagirdlərə, akademik
proqramlar üzrə təhsil almış məzunlara müvafiq
fərqləndirici diplom verilir.
Özəl orta məktəblər Kanadanın hər bir əyalətində
mövcuddur. Özəl məktəblərə daxil olmaq üçün
bəzən TOEFL imtahanının nəticələri də tələb
olunur. Yuxarı siniflərə daxil olmaq istəyən
şagirdlər isə Orta Məktəblərə Qəbul Testi (SSAT)
verməlidirlər.
Kanadanın biznes və siyasət sahəsində aparıcı
mövqe tutan simalarının əksəriyyəti özəl
məktəblərin məzunlarıdır. Özəl məktəblər
yerləşdikləri əyalətlər üzrə Təhsil Nazirliyində
qeydiyyatdan keçməli, vahid kurikulum və digər
standartlara cavab verməlidirlər. Valideynlər
övladları üçün yalnız oğlanların və ya qızların,
o cümlədən də qızlarla oğlanların birgə oxuduğu
təhsil müəssisələrini seçə bilərlər. Bəzi özəl
məktəblər dini etiqad məsələlərinə sadiq qalaraq
daha çox mənəviyyat elmlərinin tədrisinə
üstünlük verir, həmçinin ciddi elmi standartları
tətbiq edirlər. Dini və dünyəvi təhsil verən
orta məktəblərin təhsil proqramları əyalətlərə
görə fərqlənir.
 İctimai
orta məktəblərdə əcnəbilər də oxuya bilərlər.
Belə məktəblər seçilmiş məktəb şuraları
tərəfindən idarə olunur. Bütün ictimai məktəblər
yalnız gündüz şöbəsində təhsil proqramları
təklif edir. İctimai məktəblərdə əcnəbilər üçün
qəbul şərtləri və təhsil haqları fərqli ola
bilər.
Xüsusi dil məktəblərində standart (ümumi ingilis
dili, biznes ingilis dili, peşəkar proqramlar)
və şagirdlərin tələblərinə uyğunlaşdırılmış
ixtisaslaşmış kurslar təklif edilir. Demək olar
ki, bütün məktəblərdə əcnəbi şagirdlər üçün
nəzərdə tutulmuş "Akademik məqsədlər üçün
ingilis dili" (EAP) kimi uzunmüddətli kurslar
təşkil olunur. Əcnəbi şagirdlər üçün fransız
dilini xarici dil kimi tədris edən mərkəzlər də
vardır.
6 yaşında I sinfə daxil olan uşaqlar məktəbdən,
eləcə də əyalətdən asılı olaraq 11 və ya 12 il
təhsil alırlar. Yalnız bundan sonra
universitetlərə daxil olmaq istəyən
abituriyentlər kolleclərdə 2 illik hazırlıq
bölməsində oxuyurlar. Məktəblərdə uşaqlara əsas
(riyaziyyat, qrammatika, ədəbiyyat və düzgün
yazılış, Kanadanın siyasi strukturunun
əsaslarından ibarət fənlər) və təbiət elmlərinə
dair (fizika, biologiya və bu qəbildən olan
digər fənlər) fənlər qrupu tədris olunur. Qeyd
edilən fənlərlə yanaşı, məktəblərdə kompüter
vərdişləri, xarici musiqi kimi fənlər də
keçirilir. Yuxarı siniflərdə isə qeyd edilən
fənlər üzrə biliklərin möhkəmləndirilməsi davam
etdirilir.
Eyni zamanda ölkə üzrə geniş yayılmış xüsusi
pansion məktəblər də fəaliyyət göstərir.
Əcnəbilərin təhsil aldığı belə tədris ocaqları,
əsasən katolik məktəblər hesab olunur.
Kolleclər
 Kanadada
təxminən 170 dövlət və xüsusi kollec fəaliyyət
göstərir. Bunlar regional kolleclərə, texniki
institutlara və CEGEP kolleclər sisteminə
bölünür.
Regional kolleclərin əksəriyyəti uyğun
assosiasiyalara (Kanada Kolleclər Birliyi
Assosiasiyasına) daxildir. Kanada kolleclərinin
əsas vəzifəsi sənaye və biznes sahəsi üzrə
peşəkar kadrlar hazırlamaqdan ibarətdir. Bu
kolleclərdə təhsil alan tələbələr qısa müddət
ərzində müəyyən peşəyə yiyələnə bilirlər.
Kolleclərdə tədris olunan birillik proqramların
sonunda dinləyicilərə müvafiq sertifikat təqdim
olunur. Bundan əlavə, kolleclərdə ikiillik
proqramlar da tədris olunur ki, bu proqramların
sonunda məzunlara diplom verilir.
Üçillik bakalavr proqramları mövcud olan
kolleclər hər hansı bir ali təhsil müəssisəsi
ilə əməkdaşlıq edir. Son illər eksperiment
olaraq üçillik kollecləri bitirmiş məzunlara
xüsusi bakalavr dərəcəsi verilir.
Kolleclərdə, əsasən informasiya, texnologiya,
dizayn, mühasibatlıq, biznesin idarə olunması,
mehmanxana və turizm idarəetməsi ixtisasları
üzrə mütəxəssislər hazırlanır. Nəzəri biliklər
ixtisas üzrə təcrübə məşğələləri ilə vəhdət
təşkil edir.
Ali təhsil
 Kanadanın
ali təhsil sistemi öz nüfuzuna görə dünya
arenasında ən üstün yerlərdən birini tutur.
Kanada universitetlərində 1,5 milyondan çox
tələbə təhsil alır. Onların 1,2 milyonu dərəcə
proqramlarında, 275800-ü gündüz növbəsində
oxuyur. Ali məktəblərdə tam ştatlı 42000
professor-müəllim çalışır.
Ölkə üzrə aparılan tədqiqat işlərinin 30 faizi
universitetlər tərəfindən həyata keçirilir. Ali
təhsil müəssisələrində dünya miqyasında tanınan
elmi tədqiqatlara imkan yaradan yüksək
keyfiyyətli infrastruktur və unikal laboratoriya
avadanlıqları mövcuddur. Onu da qeyd edək ki,
ölkədə həyat tərzinin yüksək olması məhz "insan
kapitalının" inkişafı ilə əlaqədardır.
Ali təhsil müəssisələri tədris proqramlarının
dərinliyi baxımından fərqlənir. Universitetlər
də daxil olmaqla, əyalət və ərazilər üzrə
müvafiq dövlət orqanları təhsilin bütün
səviyyələrinə cavabdehdir.
Kanadada təxminən 100 universitet və onların
nəzdində fəaliyyət göstərən universitet kolleci
fəaliyyət göstərir. Digər ingilisdilli ölkələrlə
müqayisədə, açıq immiqrasiya siyasətinin
mövcudluğu ali məktəbləri bitirən əcnəbilərin
Kanadada qalıb işləməsi üçün geniş üfüqlər açır.
Təsadüfi deyil ki, hər il 125 min əcnəbi tələbə
Kanada ali məktəblərini seçir və gələcək
həyatlarını bu ölkə ilə bağlayırlar.
 Digər
Qərb ölkələrində olduğu kimi, Kanada ali təhsil
sistemi də üçmərhələlidir. 3 illik ilk ali
təhsil proqramında bakalavr dərəcəsi verilir. 1
və ya 2 illik magistr proqramından sonra
doktoranturaya qəbul olanlar isə fəlsəfə doktoru
dərəcəsi (PhD) almaq üçün daha 4 il elmlə məşğul
olmalıdırlar.
Bundan əlavə, universitetlər ixtisaslaşmış
diplom və sertifikatların verilməsi ilə bağlı
bir sıra proqramlar da təklif edirlər. Kanada
ali məktəbləri tədris proqramlarına görə üç
qrupa bölünür. Bakalavr təhsili verən ali
məktəblər birinci, bakalavr və magistr
proqramları tədris edilən universitetlər ikinci
qrupa daxildir. Üçüncü qrupa isə doktor
proqramları və tibb fakültələri olan ən nüfuzlu
universitetlər aid edilir.
Universitetlərə sənəd qəbulu tədris ilindən bir
il əvvəl başlayır. Qəbul üçün orta təhsil
haqqında attestat və TOEFL imtahanının
nəticələri və fransız dili üzrə universitetin
xüsusi testindən keçmək tələb olunur. Magistr
proqramlarına daxil olmaq üçün GRE, GMAT və LSAT
(hüquqşünaslar üçün test) vermək lazımdır.
Əcnəbi tələbələrin universitetlərə daxil
olmaları üçün akademik proqramlar əsasında (ESL)
kurslar təşkil olunur. Əcnəbilərin qarşısında
qoyulan tələblər onların seçdiyi ixtisaslardan
asılı olaraq dəyişir. Bir qayda olaraq, onlar
orta təhsil haqqında attestatı təqdim etməli və
TOEFL imtahanı verməlidirlər.
Kanadada təhsil almaq istəyən əcnəbi tələbəyə il
ərzində 15-20 min Kanada dolları civarında
maliyyə vəsaiti lazımdır. Yaşayış və təhsil
xərclərini ödəmək məqsədilə əcnəbi tələbələrə
həftədə 20 saat və tətil günlərində isə tam
ştatda işləmək imkanı yaradılır.
 Kanadada
3 aylıq dil kursları üçün tələbə vizası almaq
tələb olunmur. Lakin ölkədə uzunmüddətli təhsil
almaq üçün tələbə vizası və "təhsil üçün icazə"
sənədini almaq əsas şərtlərdəndir. Birillik
tibbi sığortaya isə 700 Kanada dolları ödənilir.
Bütün bunlarla yanaşı, tələbələrə təqaüd almaq
üçün ərizə ilə dövlətə müraciət etmək imkanı
verilir. Kanadanın Xarici İşlər və Beynəlxalq
Ticarət Nazirliyi tərəfindən reallaşdırılan üç
dövlət təqaüdü yüksək tədris uğurları olan
tələbələrə şamil edilir. Bu sıraya Kanada
Hökumətinin Təqaüd Proqramı, Ali Məktəblərdə
Elmi-Tədqiqat Proqramı və Ali Məktəblərin
Təkmilləşdirilməsi Proqramı daxildir.
Kanadanın ali məktəblərinin dünya elminin
inkişafına verdiyi xüsusi töhfələrdə Toronto
Universiteti mühüm yer tutur. Bu təhsil ocağında
ilk elektron kardiostimulyator, süni qırtlaq,
kimya lazeri hazırlanıb, mədəaltı vəzinin
transplantasiyası əməliyyatı, bir çox digər
mürəkkəb xəstəliklərin müalicəsi həyata
keçirilib. 5000 aparıcı tədqiqatçı universitetdə
hər il 1 milyard dollar dəyərində tibbi
tədqiqatlar aparır. Tibb elmi tarixində önəmli
hadisələrdən olan insulinin kəşfi 1921-ci ildə
bu ali məktəbdə yerinə yetirilib. 1963-cü ildə
beyin sümüyünün köçürülməsi əməliyyatının
əsasını qoyan gövdə hüceyrələri aşkarlanıb.
1972-ci ildə tədqiqatlar nəticəsində atmosferdə
qara dəliklərin olması sübuta yetirilib.
Universitetin astronomları Uran planetinin
peykləri olan Kaliban və Sikoraksanı, Andromeda
I, II, III qalaktikalarını aşkar ediblər.
Dünyada ilk operativ kompüterlərdən biri olan
UTEC və ilk kommersiya kompüteri Toronto
Universitetində hazırlanıb. Ali məktəbdə
elmi-tədqiqat sahələri günbəgün genişləndirilir
və bu istiqamətdə dünya liderliyini qazanmaq
üçün səylər artırılır.
Texniki peşə təhsili
Kanadada texniki peşə təhsilinin tarixi XVII
əsrin ikinci yarısına gedib çıxır. Texniki peşə
təhsilinin əsası 1668-ci ildə Kvebek şəhərində
Roma Katolik Kilsəsi tərəfindən yaradılmış sənət
məktəblərinin fəaliyyətə başlaması ilə qoyulub.
Bu məktəblərdə xarrat, çilingər, çəkməçi, dərzi,
heykəltaraş, rəssam, bənna və digər peşələr
öyrədilirdi.
XVIII əsrdə ilk peşə-ixtisas təhsili sahəsində
təcrübə daha da genişləndi, məktəbdə tədris
olunan nəzəri və praktiki fənlər arasında
əlaqələr möhkəmləndi. Dövrün tələblərinə uyğun
peşələrə maraq artdı, peşə təhsili
müəssisələrinin şəbəkəsi formalaşdı.
Peşə təhsili ümumi orta təhsil və yaxud da orta
məktəbdən sonrakı peşə hazırlığı çərçivəsində
tədris olunur. Müasir dövrdə Kanadada peşə
təhsili həmçinin orta məktəb təhsili
çərçivəsində şagirdlərin ümumi biliklərinin
zənginləşdirilməsini və çoxsaylı praktiki
vərdişləri əhatə edir. Ölkə vətəndaşları ilə
yanaşı, əcnəbilər də ödənişli şərtlərlə texniki
peşə təhsili ala bilərlər.
Elmi tədqiqatlar
Kanada universitetlərində aparılan elmi
tədqiqatlar ölkə tarixində, eləcə də bütün
dünyada biznesin inkişafı, dövlət siyasətinin
düzgün müəyyənləşdirilməsi, bəşəriyyətin tədqiqi,
mədəniyyət və incəsənətin tərəqqisinə imkan
yaratmaqla həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini
təmin edir.
Ölkədə mühüm elmi kəşfləri və ixtiraları,
innovasiyaları həyata keçirən Kanada İnnovasiya
Mərkəzi (CFİ) kimi müstəqil korporasiya
fəaliyyət göstərir. Bu qurum elmi tədqiqat
infrastrukturunu maliyyələşdirmək məqsədilə
təsis edilib. Mərkəzin başlıca məqsədi
universitetlərin, kolleclərin və tədqiqat
hospitallarının fəaliyyətini stimullaşdırmaqdır.
Bütün bunlar müsbət nəticə verib, səhiyyə, təbii
resurslar, informasiya-kommunikasiya
texnologiyaları, enerji və ətraf mühit kimi
sahələrin sürətli inkişafı təmin olunub.
Universitetlər özəl sektordan sonra elmi
tədqiqatları həyata keçirən ən böyük mərkəzlər
hesab olunur. Universitetlərin həyata keçirdiyi
elmi tədqiqatların 55-60 faizi hökumət
tərəfindən maliyyələşdirilir.
Federal tədqiqat yönümlü qrant agentliklərindən
maliyyələşən Kanadanın Sosial Elmlər və
Bəşəriyyətin Tədqiqi Şurası və Kanada Səhiyyənin
Tədqiqi İnstitutları bakalavr və magistr
təqaüdlərini ödəməklə yanaşı, fakültə üzvlərinin
tələbələrə tədqiqat işlərində köməklik
göstərməsini də maliyyələşdirir.
Elmi tədqiqatlar sahəsində şöhrət qazanmış
Kanada ali məktəbləri bir sıra elmi kəşflərə və
innovasiyalara imza atıb. Məsələn, 1999-cu ildə
dünyada ilk dəfə MakGil Universitetində
klonlaşdırılmış keçilər təqdim edilib. Daha
sonra Montreal Universitetində üç klon buzov
yaradılıb.
Digər sahələrdə də Kanadanın payına düşən elmi
ixtiraları sadalamaqla bitmir. Bütün bunlar isə
dünya elminin və bəşəriyyətin inkişafına
Kanadanın verdiyi töhfələrin aydın mənzərəsini
yaradır.
Beynəlxalq əməkdaşlıq
Kanada təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın
inkişafına xüsusi önəm verir. Ölkə üzrə
tələbələrin 10 faizini əcnəbilər təşkil edir.
Kanadanın beynəlxalq təhsil bazarındakı
mövqeyini daha da möhkəmləndirmək üçün Xarici
İşlər və Beynəlxalq Ticarət üzrə Federal
Departament əyalətlər və təhsil müəssisələri ilə
birgə müvafiq işlər aparır.
2011-ci ildə ikiillik Yeni Beynəlxalq Təhsil
Strategiyasının işlənilib hazırlanması üçün
Federal büdcədən təxminən 10 milyon dollar
civarında vəsait ayrılıb. Bu strategiyada ən
istedadlı əcnəbi tələbələrin Kanada
universitetlərinə cəlb edilməsi məsələsi də öz
əksini tapıb. Bu sənəddə, həmçinin tədqiqatçı
tələbələrə, tədqiqatçı alimlərə əlverişli
imkanların yaradılması və ölkə hüdudlarından
kənarda yerli mütəxəssislərin fəaliyyətinə təkan
verilməsi nəzərdə tutulub.
Kanada Universitetlər və Kolleclər Assosiasiyası
universitet prezidentlərindən ibarət nümayəndə
heyətlərini vaxtaşırı dünyanın müxtəlif
ölkələrinə göndərir, əcnəbi tələbələrin təhsil
və karyera sahəsində seçim zamanı Kanadaya
üstünlük vermələri üçün təbliğat kampaniyaları
təşkil edir. Məhz bunun nəticəsidir ki, Kanada
universitetlərində ilbəil sayları artan əcnəbi
tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra bu
ölkədə qalmağa çalışırlar.
Kanadanın Toronto, MakGil, Brandon, Vinnipeq,
Viktoriya, Alberta, Manitoba, Akadiya, York,
Saskaçevan, Qərbi Kanada, NyuFaundlend Memorial
universitetləri artıq əsrlər boyunca zəngin
təcrübə qazanmış ali məktəblərdən hesab olunur.
Odur ki, bütün dünyada biznes, hökumət, həmçinin
akademik dairələrdə Kanadada verilmiş dərəcə,
diplom və sertifikatlar yüksək səviyyədə qəbul
edilir.
Bəşarət MƏMMƏDOV,
Dilrubə BAYRAMOVA
Yazının hazırlanmasında Kanadanın müvafiq rəsmi
saytlarının materiallarından istifadə olunub. |
