|
Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun oğlu Şamo
Arifin atası ilə bağlı xatirələri
 Böyük
söz ustası, qüdrətli nasir və görkəmli ictimai
xadim Süleyman Rəhimov haqqında yazı hazırlamaq
mənim üçün nə qədər çətin idisə, bir o qədər də
məsuliyyətli idi. Xəyalımda yazıçının cild-cild
kitabları vərəqləndi: "Şamo", "Saçlı", "Ağbulaq
dağlarında", "Mehman", "Məhtaban", "Ötən günlər
dəftərindən", "Ana abidəsi", "Qafqaz qartalı"...
Hər əsəri də bir ömür dünyası... Öncə sevimli
müəllimim, yazıçı, filologiya elmləri doktoru,
professor Mir Cəlal Paşayevin yazıçı barədə
dediklərini xatırladım: "Bizdə sovet ədibləri
nəslində Süleyman qədər zəngin həyat materialına,
qüvvətli ənənəyə bağlı olan ikinci bir şəxsiyyət
tapmaq çətindir. Bu, ədib üçün böyük
xoşbəxtlikdir...". Sonra da Səməd Vurğunun dostu
haqqında dediyi sözlər yadıma düşdü: "Süleyman
Rəhimov Azərbaycan nəsrinin uzaqvuran ağır
artilleriyasıdır. Süleyman Rəhimov sənətin böyük
ağırlığını öz bahadır çiyinlərində qaldıran bir
sənətkardır. Onun sinəsində xalqın ürəyi döyünür"...
Ürəyimdə qüdrətli yazıçı haqqında deyilən
sözləri götür-qoy edirdim ki, iş otağımın qapısı
döyüldü. Gələn bir-iki gün əvvəl vədələşdiyim
xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun oğlu, ARDNŞ-ın
"Neftqazelmitədqiqatlayihə" İnstitutunun aparıcı
elmi işçisi, geologiya-mineralogiya elmləri üzrə
fəlsəfə doktoru Arif Rəhimli - Şamo Arif idi.
Biz köhnə tanışlar kimi görüşdük. Arif müəllim
özüylə gətirdiyi "Dədə Süleyman dünyası"
xatirələr toplusunu və "Qınamayın məni..." adlı
romanını mənə hədiyyə etdi, atasının müxtəlif
illərdə, müxtəlif yerlərdə çəkilmiş şəkillərini
də verdi... Tanınmış yazıçı, alim Şamo Arif
Azərbaycan oxucusuna roman, povest və
publisistik məqalələri ilə yaxşı tanışdır. Onun
atası haqqında danışdığı unudulmaz xatirələri
oxucularımızın da nəzərinə çatdırmaq istəyirik.
 Ailədə
altı uşaq olmuşuq. Dörd qardaş - Oqtay, Şamo,
mən, Aqil və iki bacı - Şəfiqə, Rəfiqə...
Bildiyiniz kimi, atam 1900-cü ildə, Novruz
bayramı günlərində - martın 22-də Zəngəzur
əyalətinin, Qubadlı rayonunun füsunkar Əyin
kəndində dünyaya gəlib. Uşaqlıq və gəncliyi
doğma kəndində, təbiətin saf ağuşunda keçib.
Atam deyirdi:
- Mən atamın, qohum-əqrəbanın arzu etdiyi kimi "uçtel"
- müəllim oldum. Bu, həm də mənim böyük arzumdu.
Hətta ilk dəfə sinfə girəndə gözlərim yaşardı.
Qubadlıdakı ikisinifli beşillik rus məktəbində
oxuyanda gözəl bir müəllimimiz vardı - Həsən bəy
Sultanov. Onu tanıdığım gündən müəllim olmaq
istəyi bütün varlığıma hakim kəsildi. Müəllimlik
müqəddəslikdir, gözəllikdir! Mən o günləri
həsrətlə xatırlayıram. Odlu-alovlu gəncliyimi
müəllimliklə başladım...
1923-24-cü illərdə Laçının dağlı-daşlı Hoçaz
kəndində məktəb müdiri işləyib. Olduqca geridə
qalmış Hoçazda adamlar yeraltı oyuqlarda,
kahalarda yaşayırdılar. Məktəb adına nə bina, nə
kitab, nə dəftər vardı...
Atam 1924-cü ildə həmin rayonun Qoturlu dairə
sovetinin sədri işləyir. Elə o vaxtdan da
millətçi ziyalı kimi DTK orqanlarının
nəzarətinə düşür.
1928-ci ildə Bakı Dövlət Universitetində təhsil
alıb və ailəsini dolandırmaq üçün işləmək
məcburiyyətində qalıb. 1931-ci ildə universiteti
bitirib Şuşa Pedaqoji Məktəbinə direktor təyin
edilir. Az sonra isə Samux, Şahbuz və Şərur
rayonlarında raykomun I katibi vəzifəsində
çalışsa da, dövrün amansız repressiyasından
xilas ola bilmir. Daim nəzarətdə olan Süleyman
müəllim 1937-ci ildə həbs edilir, Rəhimli və
Rəhimzadə soyadlı qovluqlar şişir. Lakin
sarsılmaz iradəli insan amansız işgəncələrə
baxmayaraq, ona qarşı irəli sürülən ittihamları,
böhtanları rədd edir, heç kəs haqqında yalan
ifadə vermir. Beş aylıq əzab-əziyyətdən sonra
birbaşa üzünə duran məhbus Süleyman Rəhimliyə
böhtan atdığını etiraf etdikdən sonra onu azad
edirlər. Bundan sonra Bakıda yaşayan atam yüksək
vəzifələrdə çalışsa da, yenə də təqiblərdən
qurtara bilmir. 1955-ci ilə qədər bu proses
davam edir, ona qarşı 8 dəfə istintaq işi açılır...
Anası və bacısı erməni fitnəkarlığının qurbanı
olub
 Atam
danışırdı ki, murdar ermənilər bizimlə qonşu
olan Zeyvə kəndində yaşayırdılar. Təxminən
1917-20-ci illər idi. Bir gün erməni
quldurlarının başçısı, qaniçən Nijdenin
rəhbərliyi ilə Əyin kəndinə hücum edilir.
Silahsız kənd camaatı qaçıb Qubadlıya sığınır.
Həmin qaça-qaç vaxtı atam Hüseyn kişi anam
Gülsabahdan soruşur ki, bəs Səriyyə hanı? O da
ağlaya-ağlaya cavab verdi ki, uşaq qucağımdan
düşdü, gecə qaranlığında nə qədər axtardımsa
körpəni tapa bilmədim. Atam bu sözləri eşidəndə
az qala dəli olur. Deyir ki, ermənilər məni
öldürsələr də körpə balamı mütləq tapmalıyam.
Bunu deyib, Hüseyn kişi özünü vurdu meşəliyə.
Atamın "Səriyyə! Səriyyə!"- deyə qışqırtısı
bütün meşəni başına götürür... Amma körpə
balasını tapa bilmir ki, bilmir... Anamın da ah-naləsi
yerə-göyə sığmır. O da elə "bala" deyə-deyə
Qubadlıda vəfat edir. Bax, beləcə körpə bacım
Səriyyə də, anam Gülsabah da erməni
fitnəkarlarının qurbanı oldu...
Atam onu da deyirdi ki, o qaniçən Nijdenin
dəstəsi geri çəkiləndən sonra camaat yenidən
Əyin kəndinə qayıdır...
Bizim evdə kimlər olmayıb...
Evimiz həmişə qonaq-qaralı, süfrəmiz bol nemətli
olub. Süleyman Rəhimovun qapısı hamının üzünə
açıq olub. Anam Zərqələmin bişirdiyi dadlı
xörəkləri dadanlar bir də qonağımız olmaq
istəyib. Daimi qonaqlarımız isə Mir Cəlal
Paşayev, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Süleyman
Rüstəm, Məmməd Rahim, Həmid Araslı və başqaları
olub.
Səməd əmi tez-tez bizə gələrdi, həmişə də
evimizlə üz-üzə olan çörək dükanından çörək
alıb əlidolu qonağımız olurdu. Anam da hər
dəfə soruşanda "Ay Səməd qağa, bu nədir, niyə
belə edirsən?" Cavab verərdi ki, "ay Zərqələm
bacı, əliboş gəlmək istəmirəm, çörəyi üzümə
tutub gəlirəmE" Anam da bu səmimiyyətə
təbəssümlə cavab verib, "Xoş gəlmisən, elə
Süleymanın da sənsiz boğazından çörək keçmir..."
deyərdi.
 Yadıma
atamın dostu, sirdaşı olan Səməd Vurğunun dəfn
mərasimində dağlana-dağlana, yana-yana dedikləri
düşdü: "Neçə gündür Səməd Vurğun öz şahin
gözlərini yumub. Neçə gündür ki, şanlı Bakı
əbədi yuxuya gedən xalq şairinə öz köksündə
kədərlə layla çalır. Neçə gündür ki, ara
verməyən xalq axını dərin bir nəhr kimi şairin
cənazəsi qarşısından burula-burula axır...
Əlvida Səməd!
Əlvida, bizim ürəyimizdə, hər ailədə, hər evdə,
hər kaşanədə, hər komada, hər sazda-simdə,
nəğmədə yaşayan, min illər boyu yaşayacaq
dostumuz!
Əlvida, bizim xalqın bahadır şairi!.."
Bu kədərli notlardan sonra onu da deyim ki,
bizim evdə türk xalqının böyük yazıçısı Əziz
Nesin də olub. O, atamın qalaq-qalaq
əlyazmalarına baxaraq deyib ki, Süleyman müəllim,
sizin başqa yazıçıları oxumağa vaxtınız heç
qalmaz ki...
Övlad borcu, yaxud atamın "Gündəlik" yazısından
Övlad borcu əbədidir. Mənə elə gəlir ki, Yer
üzündə bu müqəddəs borcdan layiqincə çıxan
olmayıb. Ata-anaların məkrli oyunlara
salındıqlarını Tanrıdan savayı heç kəs bilməz.
Ata-analar da çəkdikləri məşəqqətləri
övladlarına yük eləməməkdən ötrü özlərilə
əbədiyyət dünyasına aparırlar. Hər necə olsa da,
övlad borcu - bir millət borcu kimi hamımızın
boynunda çox ağır, həm də çox şərəfli bir yük
kimi qalmağındadır. Aydınlıq, halallıq, ədalət
naminə belə olmalıdır. Hərgah, övlad bu
məsuliyyətli borcun öhdəsindən gələ bilmirsə,
millət, övladlıq borcunu yerinə yetirməlidir -
millət qeyrət ilə millət olur...
 Mən
də hələlik varamsa, bir övlad kimi bu millət
borcunun bəzi məqamlarına aydınlıq gətirməyi
özümə şərəf sanıram...
Mənəvi saflığı, iradəsi, dözümü, mərdliyi,
kişiliyi ilə şərəflə repressiyadan qurtulan
Süleyman Rəhimovun istintaq işini KQB-nin
arxivində günlərlə vərəqlədikcə, qeydlər etdikcə,
bu insanın nələr çəkdiyindən xəbər tutduqca
sarsılırdım, boğulurdum. Bir küncə qısılıb heç
kəs görməsin, eşitməsin deyə hönkür-hönkür
ağlamaq istəyirdim. Ömür boyu bütün hadisələri,
təqibləri, təzyiqləri ailəsinə bildirmədən
yalnız öz varlığında gəzdirən qüdrətli
şəxsiyyətin yanında necə də balaca uşaq olduğumu
hiss elədim və tarixi həqiqətlərin, nə qədər
ağır olsa da, ictimaiyyətə çatdırılmasını özümə
borc və şərəf bildim. Bu barədə "Dədə Süleyman
dünyası" adlı xatirələr toplusunda əhatəli
məlumatlar verilib.
Arxiv sənədləri əsasında atama qara yaxanların
etirafları aydın şəkildə öz əksini tapıb... Atam
isə hələ 1965-ci ildə "Gündəlik" adında xatirə
yazıb qoyub. Həmin gündəlikdən kiçik bir
nümunəni diqqətinizə çatdırıram: "Gəlin,
şərəfliləri şərəfli, şərəfsizləri də şərəfsiz
göstərək! Gəlin, ədalət qarşısında dayanaq! Mən
də Azərbaycan xalqının ağsaçlı övladıyam...
Mənim vüqarıma əl qaldıran, ağ saçlarımı
ləkələmək cəhdində bulunan hər kəsi, mən, ədalət
divanına tapşırıram! Mən hər zaman Azərbaycan
xalqının açıq məhkəməsinə hazıram! Bu gün sağ
ikən də hazıram, sabah məzarda yatanda da bu
xalq məhkəməsindən mənən qaçmıram!".
Bəli, ucalıqlarda yaşayanlar xalqın pak,
qənirsiz şəxsiyyətləridir! Bu şəxsiyyətlərdən
Dədə Süleyman da, ucalıq ulduzunun yalnız
özünəməxsus, heç kəsə bənzəməyən parlaqlığında
yaşayacaq. Belə ucalıqlar əlçatmazlıqdadır...
Necə oldu ki, Şamo Arif adını götürdüm?
1965-ci ilin iyulunda ailəmizdə ağır bir faciə
baş verdi. Böyük qardaşım Şamo 34 yaşında
qəflətən vəfat etdi. 1948-ci ildə orta məktəbi
qızıl medalla, 1953-cü ildə Lomonosov adına
Moskva Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu
ilə bitirən Şamo hələ gənc yaşlarından dünya
şöhrətli seysmoloq kimi tanınıb. O, həmçinin
incə qəlbli şair idi:
Ayrılıq nə vaxtdandır oxuyur nəğməsini,
Bir yaxın gəl sevgilim, bil ki, zamandır artıq,
Çoxdandır eşitsəm də onun qorxunc səsini
Düzü, bilməzdim belə yaxındadır ayrılıq.
Sanki o, ölümünün uzaq olmadığını duymuşdu. Şamo
"Nizami" adlı dram, "Cahanşah" adlı poema da
yazmışdı. Onu da deyim ki, o faciəli gündən bir
gün əvvəl Moskvadan Şebalin adlı bir alim
evimizin qonağı oldu. Birlikdə şam yeməyi
etdilər. Sabahısı qardaşım dünyasını dəyişdi. Bu
müəmmalı, amansız ölüm dağ vüqarlı atamı yaman
sarsıtdı. O dəhşətli günləri görkəmli tənqidçi,
yazıçı Qulu Xəlili belə yazır: "Dəfn zamanı
Süleyman müəllim qollarından yapışanları özündən
araladı. Qəfildən əlini gursaçlı başına atdı,
oradan bir çəngə tük qoparıb dedi: "Xalqım, siz
ki, mənim övladımı belə böyük məhəbbətlə,
hörmətlə bu uzun, ağır yolu çiyninizdə gətirib
torpağa tapşırdınız, çox sağ olun! Mən bu ağ
saçlarımı sizin ayaqlarınızın altına atıram.
Sizin qədəmlərinizi bu qoca vaxtımda öpürəm,
üzümü sizin ayaqlarınızın tozuna sürtürəm"...
Bəli, Şamo bütün ömrünü elmə həsr etdi. Həm də
qənaət etmədən, çətinliklərdən qorxmadan! Sanki
buna görə də tədqiq etdiyi zəlzələ-fəlakət
qəzəblənib bir anın içərisində onu yandırıb külə
döndərdi. Şamo meteor kimi tez yanıb, tez də
söndü. Amma çox təəssüf ki, yaratdığından
qat-qat çoxunu özüylə apardı...
Bir müddət sonra atamla anama yaxınlaşıb
qardaşımın adını yaşatmaqdan ötrü xeyir-dualarını
aldım və adımın qarşısına Şamo adını qəbul edib,
Şamo Arif oldum.
O vaxtlar atam da deyirdi: "Mən bu sarsıntılar
içində özüm üçün "Şamo vaxtı" təyin etmişəm.
Müəyyən vaxt ərzində öz əvəzimə işlədiyim kimi,
yaşla, səhhətlə hesablaşmadan "Şamo vaxtı"nı da
işləyirəm. "Şamo vaxtı" mənim ən əziz vaxtımdır...".
Əbəs yerə deməyiblər ki, dağın dağ dərdi olur...
Atama Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını Heydər
Əliyev təqdim edib
1969-cu ili - Heydər Əliyevin Azərbaycan
rəhbərliyinə yüksəlişi günlərini yaxşı
xatırlayıram. Heç də təsadüfi deyildi ki, ölkə
rəhbəri ilk günlərdəcə ziyalılarımızdan ilk
olaraq, "təhlükəli millətçi" kimi Sovet
imperiyasının nəzarətində olan Azərbaycan
yazıçısı ilə görüşməyi, dərdləşməyi lazım bilir.
Bu görüşdən məmnun qayıdan Süleyman müəllim xoş
təəssüratlarını bizimlə bölüşdü.
Beləliklə, az sonra o dövrün heç bir respublika
rəhbərinin cəsarət etmədiyi ümumxalq lideri ilk
olaraq 1970-ci ildə yazıçını Sosialist Əməyi
Qəhrəmanı adına təqdim etdi. Daim imperiyanın
qara siyahısında olan insanı ən yüksək fəxri ada
təqdim etmək, imperiyaya da meydan oxumaq demək
idi!..
Dünya görmüş yazıçının sinəsində parlayan ulduzu
- "Bu, Heydər ulduzudur!" - deyə müdrikliklə
qiymətləndirməsinin sirri də çoxlarına bəlli
olmayan hadisələrlə birbaşa bağlı idi.
Onun təbiətində incə bir yumor da vardı
Atamın zarafatları çox duzlu idi. Atmacaları
həmişə sərrast olardı. Onun ikicə kəlməsindən
başa düşürdün ki, hansı simə toxunur. Onu da
deyim ki, həqiqətə hopmuş bu atmacalar həmişə
bir təbəssüm ilə müşayiət olunurdu.
Xalq yazıçısı Qılman İlkin Süleyman Rəhimovu
xatırlayaraq danışırdı ki, bir dəfə Süleyman
müəllimlə tərcüməçi Elxan İbrahimov küçəni
keçəndə Elxana baxıb təbəssümlə deyir:
- Elxan, sən mənimlə yanaşı heç vaxt dayanma.
Elxan təəccüblə sual edir:
- Niyə, ay Süleyman müəllim?
- Çünki mənim yanımda olanda bu b
alaca boyun daha da balaca görünür.
Bu zarafatdan Elxanın simasını bir təbəssüm
çalır:
- Bəs, necə bilirsiniz, Süleyman müəllim? Sizin
kimi dağ cüssəli bir kişinin dərdini, yükünü
çəkən adamın boyu necə də kiçik qalmasın?!
Süleyman bir anlıq fikrə dalır:
- Yox, balam, boyun kiçik olsa da, hünərin
böyükmüş, - deyə Elxanla zarafat eləsə də,
könlünü alır...
Atamın vəsiyyəti
Atamın dünya şöhrətli, otuz dörd yaşlı balasının
bu müəmmalı şəraitdə dünyasını dəyişdiyi
vaxtlarda onun sarsıntılar içində çabaladığını
yazmaq qeyri-mümkündür. Ancaq oğul itkisindən
sonra Süleyman kişinin "Mənim vəsiyyətim"
yazısını bir daha ictimaiyyətə çatdırmaqla nələr
çəkdiyini çox kiçik bir hissəsinin üzərinə
aydınlıq gətirmək istəyirəm...
"Mənim vəsiyyətim.
Mən öləndə, məni ancaq öz evimdən götürün. Mənim
cənazəmi heç bir yanda qoymayın, heç bir fəxri,
ya qeyri-fəxri keşikçi düzəltməyin. Məni heç bir
gül-çiçəklə, musiqi sədalarıyla yola salmayın!
Mənim ölümüm haqqında heç bir qəzetdə heç bir
bildiriş verməyin! Mənim üstümdə dostlarım
sükutla dayansınlar.
Mənim üstümdə heç bir matəm mərasimi düzəltməyin!
Hər halda öldüm, məni heç yanda yox, ancaq və
ancaq mənim bəlama düşən Şamilin - Şamonun şimal
tərəfində, çəpinə, üzü Şamilə tərəf dəfn edin.
Mənim qibləgahım oğlum olsun! Mənim səcdəgahım
oğlum olsun! Mənim "Fəxri xiyabanım" oğlumun
yanı olsun! Qoy, qəbiristanlığın bir tərəfində "Oğul-Ata"
məqbərəsi dayansın. Bu özü də bizim faciəmizdən
xəbər verər, çox təqib-təhqirlər açıb aləmə,
xalqımıza deyər... Mənim qəbrimin üstündə heç
bir mərmərdən, bürüncdən, tuncdan nişangah
qoymayın!
Mənim qəbrimin üstünə yalnız bütöv bir sal daş -
sinə daşı qoyun. Burada belə yazın:
Süleyman Hüseyn oğlu Rəhimov,
Təvəllüdü - 22 mart 1900-cü il,
vəfatı - ...
***
Millətçi Süleyman Rəhimovun necə təqiblərə məruz
qaldığına bir daha aydınlıq gətirmək üçün xalq
şairi, ömrünün ixtiyar yaşında Nəbi Xəzri
etirafına müraciət etməyi də lazım bildim:
"Allah şeytana - imperiya şeytanına lənət eləsin!..
Dədə Süleyman, mənim bu qeydlərimi, istəsəniz,
böyük sənətkara, böyük şəxsiyyətə olan solmaz
məhəbbətimin etirafı kimi qəbul edin! İstəsəniz
ani olaraq fitvalara uyan, şəxsən Sizə qarşı
haqsızlığa yol verən bir övladın günah və
qəbahətinin etirafı kimi qəbul edin. Hamımızın
hardasa, nə vaxtsa səhvimizmi, qəbahətimizmi
olur... Bağışlayın, Dədə Süleyman, bağışlayın
bizi. Bağışlayın Sizə qarşı olan haqsız
dünyamızı...
Bağışlayın, Dədə Süleyman, əsrimizi, dünyamızı
bağışlayın...
***
Biz Süleyman Rəhimov dünyasına alim, yazıçı Şamo
Arifin danışdığı xatirələrə müdaxilə etmədən
nail olsaq da, yazını elə Süleyman Rəhimovun
tarixi sözləri ilə də bitiririk: "Hamı bilsin.
Lazım gəlsə, mən tərəddüd etmədən sinəmi yararam.
Öz əllərimlə ürəyimi qoparıb xalqımın ayaqları
altına ataram, təki xalqımın ayaqlarını
daş-kəsək əzməsin".
Bəli, "Dünyanın nəhəng çaylarını üstümdən
axıtsalar, yenə mən lil altında qalmaram" -
deyən belə vüqarlı, dəyanətli bir kişiydi Dədə
Süleyman!
Allah Sizə qəni-qəni rəhmət eləsin, Dədə
Süleyman!
Hazırladı: Ədalət DAŞDƏMİRLİ |
