|
 Təhsil
islahatının hazırkı mərhələsində ümumtəhsil
məktəblərində təbiət fənlərindən olan kimyanın
müasir tələblər səviyyəsində tədrisi mühüm
vəzifələrdən biri kimi qarşıda durur. Bu
baxımdan ənənəvi fənn proqramlarından köklü
şəkildə fərqlənən, təlimin məqsədi, məzmunu,
vasitə və üsulları, bu sahədəki fəaliyyətin
səmərəliliyini yoxlamağın metod və vasitələrini
özündə əks etdirən sənəd olan kimya fənni üzrə
kurikulumun tətbiqi, şübhə yoxdur ki, təlimi
yeni keyfiyyət səviyyəsinə yüksəltməyə zəmin
yaradacaqdır. Müasir insanın həyatını kimyasız
təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Kimya insan
həyatının demək olar ki, bütün sahələrinə nüfuz
etmişdir. Bu mühüm amil nəzərə alınaraq
kurikulumda göstərilir ki, kimyanın tədrisi
zamanı şagirdlərə bu elmə maraq, riyazi
hesablamalar, yeni texniki vasitələrdən istifadə
etmək, təbiətdə baş verən hadisələri, maddi
aləmdə gedən dəyişiklikləri dərk etmək,
həyatda, məişətdə ekoloji problemlərin həllində
iştirak etmək bacarığı aşılanmalıdır.
Müasir mərhələdə şagirdlərə həyati bacarıqlar
aşılanması zəruri tələb kimi qarşıya qoyulur.
Fənyönümlü, elmyönümlü təlimdən fərqli olaraq
müasir təlim prosesi şəxsiyyətyönümlü,
şagirdyönümlü olmalıdır. Bu baxımdan kurikulumda
şagirdlərə kimyanın tədrisi prosesində
tədqiqatçılıq, analiz və sintez, təsnifetmə,
sistemləşdirmə, qruplaşdırma, ümumiləşdirmə və
konkretləşdirmə, mühakiməyürütmə, məntiqi
düşünmə, müqayisə bacarıqlarının aşılanması
diqqət mərkəzində saxlanılır.
Kurikulum təlimin praktik istiqamətinin
gücləndirilməsini nəzərdə tutur. Məktəblilər
kimya üzrə təcrübələr yerinə yetirməli,
modelləşdirmə, hesablama əməliyyatları
aparmalıdırlar ki, bu da nəticə etibarilə
onlarda mühüm keyfiyyətlər - çətinliklərin
öhdəsindən gəlmək, iradə, əqli fəallıq,
tədqiqatçılıq, müstəqillik, təşəbbüskarlıq
formalaşdırır.
Kurikulumun qarşıya qoyduğu məqsəd və vəzifələr
hər bir şagirdin kimya fənni üzrə əldə etdiyi
bilik və bacarıqların başqa fənlər üzrə bilik və
bacarıqlarla əlaqələndirməsini nəzərdə tutur.
Burada belə bir cəhət də nəzərə alınıb ki,
kimyadan minimum səviyyədə bilik və bacarıqları
olmayan müasir insanın təhsilini daha yüksək
pillədə inkişaf etdirib onu mühəndis, texnik,
psixoloq, iqtisadçı, fizik, biznesmen, kimyaçı
və s. ixtisas sahibi kimi formalaşdırmaq
çətindir.
Kurikulumda şagirdlərin kimyaya dair ən mühüm
bilik və bacarıqlara yiyələnməsi üzrə işin
sistemi şərh edilmiş, qarşıya qoyulan məqsədlərə
nail olmaq üçün müəllimin fəaliyyətinin əsas
istiqamətləri, zəruri olan təlim
strategiyaları, metodlar və üsullar
müəyyənləşdirilmişdir. Şübhə yoxdur ki,
kurikulum ideyalarının müvafiq dərsliklər və
müəllimlər üçün metodik vəsaitlər, tədris
materialları vasitəsilə reallaşdırılması,
müəllimlər üçün treninqlər, pedaqoji mətbuatda
mütəxəssis şərhləri təlim prosesinin optimal
təşkilinə zəmin yaradacaqdır.
Kimya fənni kurikulumunda fənnin məzmunu, məqsəd
və vəzifələri, əhəmiyyəti şərh edilmiş, məzmun
xətləri müəyyənləşdirilmiş, müvafiq təlim
standartlarının xüsusiyyətləri, inteqrasiyası,
hər bir sinif üzrə gözlənilən ümumi təlim
nəticələri dəqiqləşdirilmişdir.
Ənənəvi fənn proqramlarından fərqli olaraq biz
kimya fənni kurikulumunda təlim strategiyaları
termini ilə də qarşılaşırıq ki, bu da geniş
mənada fənnin tədrisinə verilən müasir
tələbləri, təlimin təşkilinin forma və
metodlarını, planlaşdırma nümunələrini əhatə
edir.
Kurikulumun mühüm xüsusiyyətlərindən biri də
fənn üzrə məzmun xətlərinin
dəqiqləşdirilməsidir. Kimya fənni üzrə 4 məzmun
xətti müəyyənləşdirilmişdir:
*
Maddə və maddi aləm
*
Kimyəvi hadisələr
*
Eksperiment və modelləşdirmə
*
Kimya və həyat
Maddə və maddi aləm məzmun xətti maddənin
tərkibini, quruluşunun, kimyəvi rabitələrin
tiplərinin xassələrini, atom və molekulların,
maddi aləmin düzgün dərk olunmasına, onlar
haqqında mülahizələrin irəli sürülməsinə,
şagirdlərdə tədqiqatçılıq meylinin inkişafına
imkan yaradır. Yuxarı siniflərdə maddələrin
onların quruluşundan asılılığının səbəblərini
aydınlaşdırmaq, quruluşuna görə maddələrin
xassələrini proqnozlaşdırmaq, həyatda rast
gəlinən saf maddələri və qarışıqları
bir-birindən fərqləndirmək, müxtəlif üsullardan
istifadə etməklə qarışıqları ayırmaq
bacarıqlarının formalaşması imkanlarını
genişləndirir. Maddə və maddi aləm məzmun
xəttinə aid materialın öyrənilməsi şagirdlərin
zəhərli maddələrlə davranma, maddələrin
tətbiqinə görə müəyyənləşdirmək sahəsində
qabiliyyətlərinin inkişaf etməsinə təsir
göstərir.
Kimyəvi hadisələr məzmun xəttinə aid materialın
mənimsənilməsi maddələrin bir-birinə çevrilməsi,
bu çevrilmələrin qanunauyğunluqlarının və
şəraitinin, maddələrin alınmasının dərk olunması
kimyəvi reaksiyalar əsasında hesablamalar
aparılması üçün imkan yaradır. Şagirdlər ətraf
aləmdə baş verən çevrilmələrdən həyati məqsədlər
üçün istifadə bacarıqları qazanırlar. Bu məzmun
xətti şagirdlərin tədqiqatçılıq
qabiliyyətlərinin güclənməsində mühüm rol
oynayan kimyəvi çevrilmələri öyrənməyə imkan
verir.
Eksperiment və modelləşdirmə məzmun xətti
maddələrin quruluşunun və xassələrinin
öyrənilməsində əldə olunan bilik və bacarıqların
eksperiment yolu ilə modelləşdirilməsi, kimyəvi
reaksiyaların təcrübədə göstərilməsi,
molekulların, kristal qəfəslərin üçölçülü
modellərinin hazırlanması şagirdlərdə praktiki
vərdişlərin yaranmasını, nəzəri məlumatların
praktikada tətbiq olunması bacarıqlarının
formalaşmasını təmin edir. Bu məzmun xətti fəza
təsəvvürlərinin inkişafına səbəb olur. Əldə
olunmuş bilik və bacarıqların daha dolğun şərh
edilməsinə imkan yaranır. Maddələrin keyfiyyət
və kəmiyyət tərkibinin analizi və elmi tədqiqat
işləri aparmaq üçün zəmin yaradır.
Kimya və həyat məzmun xətti təbiətə və
bütünlükdə bəşəriyyətə böyük zərər vura biləcək
maddələrin müəyyənləşdirilməsini və onların
həyatın istənilən sahəsində zərər vurmadan
tətbiq olunmasını təmin edir. Bütün bunlar kimya
fənni kurikulumunun məktəbdə, təlimin yeni
keyfiyyət səviyyəsinə qaldırılmasına, şagird
şəxsiyyətinin formalaşmasında, məktəblilərə
həyati bacarıqlar aşılanmasında bu fənnin
imkanlarından optimal istifadə olunacağına inam
yaradır. Göründüyü kimi, müəyyənləşdirilmiş
məzmun xətləri orta məktəbdə kimya fənninin
məzmununu tam əhatə edir. Şagirdlərin kimya üzrə
zəruri bilik və bacarıqlara yiyələnməsinə zəmin
yaradır.
Kurikulumda aşağıdakı fəaliyyət xətlərinin
dəqiqləşdirilməsi də müəllimin təlim prosesini
düzgün təşkil etməsi baxımından əhəmiyyətlidir:
maddələri adlandırmaq, təyin etmək, tərtib
etmək, səciyyələndirmək, izah etmək, maddələr və
laboratoriya avadanlığı ilə işləmək, kimyəvi
təcrübələri yerinə yetirmək, hesablamaq,
təhlükəsizlik texnikası qaydalarına əməl etmək,
ümumiləşdirmək və təsnif etmək, təqdimat,
problemləri həll etmək, məsələ və çalışma həlli,
kimyəvi hesablamalar aparmaq, təqdimat keçirmək.
Göründüyü kimi, fəaliyyət xətləri məzmun
xətlərindən fərqlənməklə yanaşı, onların hər
biri ilə əlaqədardır. Bu xətlər məzmun üzrə
biliklərin əldə edilməsi və istifadəsi yollarını
müəyyənləşdirmək, onları təsvir etmək məqsədi
daşıyır və şagirdlər tərəfindən kimya fənninin
dərk edilməsinə, ona kompleks bacarıqların
toplusu kimi baxılmasına xidmət edir. Şagird
kimyadan mənimsəyəcəyi məzmuna müxtəlif
fəaliyyət vasitəsilə nail ola bilər. O,
fəaliyyət zamanı problemlərini həll etmək üçün
mühakimələr yürüdür, onları sübut edir, kimyəvi
məsələlərin müzakirəsində iştirak edir.
Fəaliyyət xətləri şagirdlərin praktiki
fəaliyyətinin güclənməyinə xidmət edir.
Kurikulumun üstünlüklərindən biri də təhsil
standartlarının dəqiqləşdirilməsidir. Bu,
müəllimə dərs ili boyu fənn üzrə şagirdlərin
hansı bacarıqlarının formalaşmasını, dərs ilinin
sonunda hansı təlim nəticələrinin əldə
edilməsini bilməyə və öz fəaliyyətlərini bu
nəticələrə istiqamətləndirməyə imkan verir.
Digər təlim fənləri kimi, kimya dərslərində də
fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın böyük
əhəmiyyəti var. Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq,
kimya fənn kurikulumunda fəndaxili və
fənlərarası inteqrasiya növlərinə xüsusi diqqət
yetirilmişdir. Məlumdur ki, kimya fənni maddi
aləmin dərk edilməsində təbiət hadisələrinin
öyrənilməsini, qarşılıqlı əlaqəsini fənnin
tədrisində inteqrasiyanın tətbiq edilməsinə olan
zərurətin daha yüksək olmasına əsas verir,
inteqrativlik baxımından kimyanın rolunu
göstərir.
Məlumdur ki, kimyanın interaktiv təlimi zamanı
şagirdlərə sərbəst düşünmək, qruplarla işləmək,
məsələlərin həllinə kompleks yanaşmaq,
mövzulararası əlaqəni yaratmaq, təlim prosesini
qiymətləndirmək və s. öyrədilir. Kurikulumda bu
baxımdan qrup işi, əməkdaşlıq, resurslardan
istifadə, portfolio, əlaqələndirmə və s.
əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir.
Kimya fənn kurikulumunda məzmun standartları və
onların inteqrasiya cədvəlində (VII-XI) sinif
şagirdlərinin sinfin sonunda əldə edəcəyi
bacarıqlar, hansı mövzuların mənimsəniləcəyi də
dəqiq göstərilir. Kurikulumda kimya fənninin
təlimin təşkilinə verilən əsas tələblər, təlimin
təşkili formaları, sosial-pedaqoji şərtlər,
psixoloji - didaktik şərtlər, təlim metodları öz
əksini tapmışdır. Bütün bunlar müəllimin təlim
prosesində bələdçilik fəaliyyətinin təşkili
baxımından son dərəcə vacibdir.
Məsələn, kurikulumda kimya dərslərində evristik
metodun tətbiqi xüsusiyyətləri şərh edilib.
Evristik metoddan IX sinifdə elektrolitlər və
qeyri-elektrolitlər mövzusunda istifadə olunub,
bu metod təcrübə nümunəsində sınaqdan keçirilib.
Eksperimentlə bağlı VIII sinifdə problemli
mövzulara toxunulub, qarışıqlar və kimyəvi
birləşmələrin fərqləndirilməsi, allotropik
modifikasiyaların xassələrinin tədqiqi,
turşuların, əsasların və duzların tərkibinin
müəyyənləşdirilməsinə aid reaksiyaların tədqiqi
və s. öz əksini tapib.
Kurikulumda fənn üzrə təlimin planlaşdırılmasına
dair nümunələrin verilməsi də müəllimin işinin
asanlaşdırılmasına, düzgün
istiqamətləndirilməsinə xidmət edir. İllik və
cari planlaşdırma, məzmunun müəyyənləşdirilməsi,
məqsədin müəyyənləşdirilməsi, strategiyanın
hazırlanması, resursların seçilməsi və s.
məsələlərin şərhi müəllimlərə metodik kömək
baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Şagirdlərin bacarıqlarının, təlim nəticələrinin
qiymətləndirilməsi ilə bağlı məsələlər də
kurikulumda öz əksini dolğun şəkildə tapmışdır.
Siniflər üzrə qiymətləndirməyə dair nümunələr bu
sahədəki ciddi yeniliklərin əhəmiyyətini bir
daha sübut edir. Kurikulumun inteqrativ
səciyyəsi şagirdlərin əldə etdikləri bilik və
bacarıqlarda özünü göstərir. Belə ki,
kurikulumda, haqlı olaraq, şagirdlərin fənn üzrə
bilik və bacarıqlarının digər fənlərlə bütöv
məntiqi əlaqə əsasında mənimsənilməsi zəruri
sayılıb. Bu zaman dünyada mövcud olan cansız və
canlı varlıqların ayrı-ayrı maddələrdən və
onların qarışıqlarından ibarət olması, təbiətdə
mövcud olan maddələrdən başqa insanların
özlərinin çoxlu yeni maddələr alması (gübrələr,
plastik kütlələr, sintetik kauçuklar, liflər,
dərman maddələri və s.), kimya fənninin fizika,
biologiya, coğrafiya elmləri ilə əlaqəli şərhi
diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Kurikulumun inteqrativ xarakterli olması təlim
prosesinin səmərəliliyini artırmağa, yeni təlim
texnologiyalarından, fəal, interaktiv təlim
metodlarından optimal istifadəyə, vaxta qənaət
etməyə, təlim yükünün azaldılmasına, təlimə
marağın yüksəldilməsinə, bilik və bacarıqların
kompleks şəklində mənimsənilməsinə imkan verir.
Kimya fənni üzrə kurikulum müəllimi pedaqoji
yaradıcılığa, konkret situasiyadan çıxış edərək,
öz imkan və şəraitlərinə görə təlim
strategiyaları seçməyə, məktəblilərin
tədqiqatçılıq fəaliyyətini təşkil etməyə
istiqamətləndirir. Respublikamızın nüfuzlu
kimyaçı alimlərindən və praktik müəllimlərindən
ibarət nüfuzlu işçi qrupu tərəfindən
hazırlanmış, beynəlxalq standartlara cavab verən
kurikulumun məqsədyönlü tətbiqi kimya təliminin
müasir tələblər səviyyəsində təşkilinə, şagird
şəxsiyyətinin formalaşmasında, məktəblilərə
zəruri həyati bacarıqlar aşılanmasında bu fənnin
imkanlarından optimal istifadə olunacağına inam
yaradır.
Aynur ZÜLFÜQAROVA,
Ağdam şəhər 32 nömrəli tam orta məktəbin
kimya müəllimi,
kimya kurikulumu üzrə
Təhsil Nazirliyinin ekspert qrupunun üzvü |
|
