|
Təhsil sistemi
 Qərbi
Avropada yerləşən İsveçrə Konfederasiyası 26
dairədən (kanton) ibarətdir. Hər bir dairə
maliyyə müstəqilliyinə və muxtariyyətə malikdir.
Ölkə şimaldan Almaniya, qərbdən Fransa, cənubdan
İtaliya, şərqdən isə Avstriya və Lixtenşteynlə
həmsərhəddir. İsveçrə bir sıra mədəniyyətlərin
qovuşduğu ölkədir. Ölkədə dörd rəsmi dövlət
dilinin (alman, fransız, italyan və romanş-latın
dilinə əsaslanan dil) olması da bunu deməyə əsas
verir.
İsveçrə dövlət tərəfindən maliyyələşən yüksək
keyfiyyətli təhsil sistemi ilə bütün dünyada
tanınır. Çox az miqdarda təbii ehtiyatlara malik
olmasına baxmayaraq, İsveçrə dünyanın ən yüksək
inkişaf etmiş ölkələrindən biridir. Ölkənin
tərəqqisi, ilk növbədə, zəngin intellektual
potensiala əsaslanır.
İsveçrənin təhsil sistemi məktəbəqədər, ibtidai,
orta (orta təhsilin 1-ci və 2-ci səviyyəsi),
orta ixtisas, ali və diplomdansonrakı təhsil
pillələrindən ibarətdir.
İsveçrədə əlavə təhsil məsələlərinə xüsusi
diqqət yetirilir. Hər kəsə peşə bacarıqlarını
inkişaf etdirmək, müvafiq biliklərini daha da
dərinləşdirmək üçün əlverişli şərait yaradılır.
Əlavə təhsil, əsasən kurslar, humanitar qurumlar
və ya universitetlər tərəfindən təşkil olunur.
Əlavə təhsil dərsliklər, əyani vəsaitlər və
kompüter proqramları vasitəsilə evdə təhsil
formasında da həyata keçirilə bilər.
 Məktəbəqədər
təhsil
İsveçrədə dövlət əsaslı məktəbəqədər
müəssisələrdə təhsil pulsuzdur. Uşaqlara 1 və ya
2 il müddətində məktəbəqədər təhsil almaq imkanı
yaradılıb. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə
qəbul yaşı və təhsil müddəti inzibati dairələrə
görə fərqlənir. Əksər hallarda uşaqlar 4
yaşından, bəzi hallarda isə 3 və ya 5 yaşından
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə cəlb
edilirlər.
Müxtəlif dillərdə danışan dairələrdə
məktəbəqədər təhsil fərqli formada təşkil
olunur. İsveçrənin alman dilində danışan
dairələrində bağçalar, fransız və italyan
dilində danışan dairələrində isə uşaq məktəbləri
fəaliyyət göstərir.
Məktəbəqədər təhsil müəssisələri əsasən
bələdiyyələr tərəfindən maliyyələşdirilsə də,
dairələr də bu sahəyə nəzarət edirlər.
İcbari təhsil
İsveçrədə 6 yaşı tamam olmuş bütün uşaqlar
icbari təhsilə cəlb olunur. İcbari təhsil 9
illik olub, ibtidai təhsili və orta təhsilin
1-ci səviyyəsini əhatə edir. Ölkədə özəl icbari
məktəblər olsa da, uşaqların əksəriyyəti dövlət
məktəblərində oxuyur.
 İbtidai
təhsil müddəti dairələrə görə 4, 5 və ya 6 il
davam edir. Müxtəlif dairələr üzrə təhsilin
təşkili məsələlərində xeyli fərqlər mövcuddur.
Orta təhsilin 1-ci səviyyəsində əsasən ümumi
fənlər tədris olunur. Orta təhsilin 1-ci
səviyyəsi üzrə fəaliyyət göstərən müxtəlif növ
məktəblərin bəzilərində şagirdlərə daha praktiki
biliklər öyrədilir, onlar peşə ixtisasları
istiqamətində hazırlanır. Digər məktəblərdə isə
orta təhsilin 2-ci səviyyəsində oxumaq üçün
şagirdlərə daha dərin biliklər verilir.
Qeyd etdiyimiz kimi, ölkədə dövlət əsaslı
məktəblər daha böyük nüfuza malikdir.
Şagirdlərin 95 faizi dövlət tərəfindən
maliyyələşən məktəblərdə təhsil alır.
Dörd dövlət dilinə malik olan ölkə kimi
İsveçrədə çoxdilliliyin qorunmasına xüsusi
diqqət yetirilir. İcbari təhsil pilləsində
şagirdlər ana dilləri ilə yanaşı, ingilis dilini
və rəsmi dövlət dillərindən birini də
öyrənirlər.
Orta təhsil
Şagirdlər 16 yaşından təhsillərini orta təhsilin
2-ci səviyyəsində davam etdirə bilərlər. Bəzi
dairələrdə 3, bəzilərində isə 4 il davam edən bu
səviyyədə şagirdlər ya peşə ixtisaslarına
yiyələnərək əmək bazarının iştirakçısına
çevrilir, ya da ali məktəblərdə oxumaq,
təhsillərini davam etdirmək üçün biliklərə
yiyələnirlər.
Orta təhsilin 2-ci səviyyəsi üzrə dörd növ
məktəb fəaliyyət göstərir. İstehsalat müəssisəsi
təcrübəsi və nəzəri kurslardan ibarət peşə
məktəblərində təhsil dairələrə görə 3 və ya 4
ildir. Bu məktəblərdə 300-dən artıq müxtəlif
peşəyə yiyələnmək mümkündür. Peşə yönlü orta
təhsil müəssisələrinin məzunlarına ölkə üzrə
tanınan federal diplom verilir.
Peşə təhsilini bitirənlər öz ixtisasları üzrə
bakalavr dərəcəsinə yiyələnmək üçün əlavə təhsil
kurslarında oxuya bilərlər. Bundan sonra onlar
qəbul imtahanı vermədən tətbiqi elmlər üzrə
ixtisaslaşmış universitetlərə, tamamlayıcı
imtahan verməklə isə universitetlərə daxil olmaq
imkanı qazanırlar.
Matura məktəblərində (dairə məktəbləri, orta
məktəblər, liseylər) şagirdlərə yeddi fənn üzrə
geniş ümumi təhsil verilir. Fənlər əsas və
ikinci dərəcəli olmaqla iki qrupa bölünür. Bu
tədris ocaqlarında, əsasən universitetlərə daxil
olmaq istəyən şagirdlər oxuyurlar. İxtisaslaşmış
orta məktəblərdə həm ümumi, həm də müəyyən peşə,
o cümlədən tibb, ictimai iş, təhsil, musiqi,
incəsənət sahələrinə aid spesifik fənlər tədris
olunur. Belə məktəblərdə oxuyan şagirdlər əlavə
praktiki təlim və ya kurslar keçdikdən sonra
peşə təhsili sertifikatı da əldə edə bilərlər.
Ali və orta ixtisas təhsili
Ölkədə ali və orta ixtisas təhsili A və B
səviyyələrinə bölünür. A səviyyəsində 2 növ ali
təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir.
Birincisi, ənənəvi universitetlər, dairə
universitetləri və federal texnologiya
institutları. Bu müəssisələrdə təlim, əsasən
elmi tədqiqatlar üzərində qurulur. İkincisi,
tətbiqi elmlər universitetləri. Bu ali
məktəblərdə təlim tətbiqi tədqiqatlara
əsaslanır.
 Ali
peşə təhsili və təlimi isə B səviyyəsinə aiddir.
Bu təhsil pilləsi ali peşə təhsili və təlimi
kolleclərində həyata keçirilir. Bu təhsil
pilləsini bitirən tələbələrə peşə sertifikatları
və diplomlar verilir.
Abituriyentin akademik qabiliyyət sertifikatı və
ona müvafiq olan sənədə malik olması
universitetə qəbul üçün əsas tələb hesab edilir.
İxtisas seçimində abituriyentlər tam azad
olsalar da, tibb fakültələrinə qəbul zamanı
böyük rəqabət yarandığı üçün qabiliyyət imtahanı
da tələb olunur. Əcnəbilərin tibb ixtisaslarına
qəbuluna isə tam məhdudiyyət qoyulub.
İsveçrədə dövlət tərəfindən maliyyələşən 10
dairə universiteti və 2 federal texnologiya
institutu (Sürix Federal Texnologiya İnstitutu
və Lozanna Federal Politexnik Məktəbi) fəaliyyət
göstərir. 2009-2010-cu tədris ilində bu ali
məktəblərdə 130000-ə yaxın tələbə təhsil alıb.
Tələbələrin 26 faizini əcnəbilər təşkil edib.
Dövlət hər iki federal texnologiya institutuna,
hər bir dairə isə öz ərazisi daxilində yerləşən
universitetlərə nəzarət edir. Dairə
universitetləri həm dövlət, həm də dairələr
tərəfindən maliyyələşdirilir.
İsveçrənin 10 dairə universitetinin 5-i (Bazel
Universiteti, Bern Universiteti, Luzern
Universiteti, Saint-Qallen Universiteti və Sürix
Universiteti) alman dilli, 4-ü (Friburq
Universiteti, Cenevrə Universiteti, Lozanna
Universiteti və Nevşatel Universiteti) fransız
dilli, 1-i (Della Svizzera Universiteti) isə
italyan dilli dairədə yerləşir. Həmin
universitetlərdə tədris dairədə istifadə edilən
dildə aparılır. Yalnız Friburq Universitetində
tədris alman və fransız dillərində aparılır.
 Ölkənin
ən böyük ali məktəbi 20000-dən çox tələbənin
təhsil aldığı Sürix Universitetidir. Burada
tələbələrin 15-20 faizini əcnəbilər təşkil edir.
Universitetdə təhsil müddəti 4-6 il davam edir.
Sürix Federal Texnologiya İnstitutu və Lozanna
Federal Politexnik Məktəbi dövlət elmi tədqiqat
müəssisəsidir. Bu müəssisələrdə yüksək
standartlara uyğun tədris, tədqiqat və
elmi-texniki xidmətlər həyata keçirilir.
Hər iki institut yüksək ixtisaslı, beynəlxalq
arenada tanınmış alim və mühəndislərin
hazırlanmasına misilsiz töhfələr verir.
İsveçrənin ali təhsil müəssisələri klassik
Avropa universitetləri ənənəsi əsasında
fəaliyyət göstərir. Ali məktəblərdə həm tədris,
həm də tədqiqat həyata keçirilir, tələbələrə
hüquq, iqtisadiyyat, riyaziyyat, təbiət elmləri,
humanitar və ictimai elm sahələri üzrə dünyəvi
biliklər verilir.
Bir tədris ili 2 semestrə bölünür. Qış semestri
oktyabrın son həftəsindən fevralın ortalarına
qədər davam edir. Yay semestri isə
universitetdən asılı olaraq martın ( və ya
aprelin) ortalarında başlayır, iyunun (və ya
iyulun) birinci yarısında başa çatır.
 Bir
çox ixtisaslarda təhsil müddəti 4-5 il olsa da,
tibb sahəsi üzrə təhsil 6 il davam edir. Ali
təhsilin sonunda məzunlara müvafiq olaraq
lisenziya, diplom və ya doktorluq dərəcəsi
verilir.
Tətbiqi elmlər üzrə universitetlər ali peşə
təhsili istiqamətində ixtisaslaşmış
mütəxəssislərin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Bu
ali məktəblər 1993-cü ildən bəri təxminən 70 ali
texniki məktəbin birləşdirilməsi və
ixtisaslaşması nəticəsində yaradılıb. İsveçrədə
1-i özəl olmaqla, 7 tətbiqi elmlər universiteti
fəaliyyət göstərir.
Tətbiqi elmlər universitetlərində ümumi
texnologiya, informasiya texnologiyası,
memarlıq, tikinti, planlaşdırma, kimya,
aqronomluq, meşəçilik, iqtisadiyyat, dizayn,
səhiyyə, ictimai iş, musiqi, sənətşünaslıq,
tətbiqi psixologiya, tətbiqi linqvistika və
idman sahələri üzrə mütəxəssis hazırlığı həyata
keçirilir. 2009-2010-cu tədris ilində tətbiqi
elmlər universitetlərində 70000 tələbə təhsil
alıb.
İsveçrədə dövlət ali təhsil müəssisələri ilə
yanaşı çoxlu sayda özəl ali məktəblər də
fəaliyyət göstərir. Özəl təhsil müəssisələrinin
bəziləri yalnız ölkə vətəndaşlarına xidmət
etdiyi üçün onlar dövlətdən subsidiyalar alır.
Digər özəl təhsil müəssisələrində isə həm yerli,
həm də əcnəbi tələbələr oxuya bilərlər. Belə
özəl ali məktəblərə dövlət maliyyə vəsaiti
ayırmır. Onu da qeyd edək ki, ali təhsil
kursları, imtahanlar təşkil etmək və özəl
dərəcələr vermək üçün dövlətdən subsidiyalar
alan özəl ali təhsil müəssisələrindən xüsusi
icazə tələb olunmur.
 Təhsilin
keyfiyyətini daim yüksək səviyyədə saxlamaq üçün
dövlət və özəl ali təhsil müəssisələri vaxtaşırı
akkreditasiyadan keçirilir.
Əcnəbi tələbələr
İsveç hökuməti Təqaüdlər üzrə Federal Komissiya
vasitəsi ilə əcnəbi tələbələrə qrantlar ayırır.
Qrantlarla aid məsələlərə Təhsil və Tədqiqat
üzrə Dövlət Katibliyi cavabdehlik daşıyır.
Təhsil və Tədqiqat üzrə Dövlət Katibliyi
tələbələr üçün qrantların xərclənməsi üzrə
dairələrə federal subsidiyaların verilməsini
təşkil edir.
Bu qurum, həmçinin universitet təhsili, təsviri
sənət və musiqi ixtisasları üzrə İsveçrənin
əcnəbi tələbələrə verdiyi təqaüdləri
əlaqələndirir və maliyyələşdirir. Təhsil və
Tədqiqat üzrə Dövlət Katibliyi Avropanın bir
sıra ali təhsil müəssisələrində diplomdansonrakı
təhsil üzrə qrantların verilməsi və idarə
olunmasına da cavabdehlik daşıyır. İstedadlı
tələbələrin təhsillərini İsveçrənin ali təhsil
müəssisələrində davam etdirmələrinə yardım edən
Axille İsella Fondu da Təhsil və Tədqiqat üzrə
Dövlət Katibliyinə tabedir.
Elmi-tədqiqatlar
 İsveçrə
təhsil, elm və texnologiya sahəsində nail olduğu
yüksək uğurları ilə beynəlxalq səviyyədə
tanınır. Ölkənin beynəlxalq rəqabətliliyi
elmi-tədqiqatlara ayrılan irihəcmli investisiya
vəsaitlərinə əsaslanır. Elmi-tədqiqatlara
xərclənən vəsaitin üçdə iki hissəsindən çoxu
özəl sektorun, o cümlədən kimya, əczaçılıq,
elektronika və metallurgiya sahəsinin payına
düşür. Milli Elm Fondu, İsveçrə
Konfederasiyasının İnnovasiyaya Yardım Fondu
tədqiqat və inkişafın təşviqinə töhfələr verən
aparıcı qurumlardandır.
Beynəlxalq əməkdaşlıq
İsveçrənin beynəlxalq əməkdaşlıq proqramlarına
qoşulması 1953-cü ildə Cenevrə şəhərində Avropa
Nüvə Tədqiqatı Təşkilatının təsis olunmasına
ölkənin verdiyi dəstək ilə daha geniş vüsət
alıb. Ölkənin təhsil, tədqiqat və innovasiya
sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq fəaliyyətində
Avropa Tədqiqat və Texnologiya Zonasının, Avropa
Təhsil Zonasının inkişafında iştirakı, İsveç
İnformasiya Şəbəkəsinin hazırlanması, Avropa
İttifaqının Tədqiqat üzrə çərçivə proqramlarına
cəlb olunması, Avropa Kosmik Agentliyi, Avropa
Atom Fizikası Laboratoriyası, Avropa Atom Enerji
Birliyi, Avropa Cənub Rəsədxanası, Avropa
Molekulyar Biologiya Laboratoriyası, Avropa
Şurası, Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və
YUNESKO ilə səmərəli əlaqələr xüsusi yer tutur.
Təhsilin idarə olunması
 İsveçrədə
federal təhsil naziri vəzifəsi yoxdur. Daxili
İşlər üzrə Dövlət Departamenti nəzdində
fəaliyyət göstərən Təhsil və Tədqiqat üzrə
Dövlət Katibliyi federal hökumətin təhsil üzrə
ixtisaslaşmış qurumudur.
Təhsil və Tədqiqat üzrə Dövlət Katibliyində 100
nəfər işçi çalışır. İllik büdcəsi təxminən 2,3
milyard İsveçrə frankı təşkil edən Təhsil və
Tədqiqat üzrə Dövlət Katibliyi İsveçrənin elm,
tədqiqat, universitet və kosmos sahəsində
strategiyasının hazırlanmasına və icrasına
cavabdehdir. Katiblik həmçinin Federal
Administrasiya daxilində müvafiq sahələr üzrə
koordinasiya işini həyata keçirir və dairələrlə
əməkdaşlığı təmin edir.
Konfederasiya, dairə və bələdiyyə qurumları
təhsil sisteminin müvafiq sahələrinə cavabdehlik
daşıyırlar. Konstitusiyaya əsasən məktəbəqədər
və icbari təhsilin idarə olunması dairələrə
həvalə olunub. Bu təhsil pillələrində
maliyyələşmənin böyük qismi dairələrin üzərinə
düşür. Hər bir dairədə təhsil sahəsinə məsul
olan vəzifəli şəxs fəaliyyət göstərir.
Dairələr bütün uşaqların icbari təhsil almasını
təmin etməlidir. Bu vəzifə bələdiyyələrlə
əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirilir.
Orta təhsilin 2-ci səviyyəsi isə konfederasiya
və dairələr tərəfindən birgə idarə olunur. Peşə
təhsili və təlimi üzrə səlahiyyət, əsasən
konfederasiyaya məxsusdur. Konfederasiya
dairələr və peşə təhsili müəssisələri ilə
əməkdaşlıq etməklə bütün peşələr üzrə hüquqi
normaları tənzimləyir. Dairələr isə peşə
məktəblərində peşə təhsilinin təşkilinə
cavabdehdir. Dairələr, həmçinin matura
məktəblərində və ümumi təhsil institutlarında
təhsilin təşkilinə cavabdehdir. Tələblərə uyğun
olduğu halda bu müəssisələrin verdiyi diplomlar
konfederasiya tərəfindən tanınır. Ali və orta
ixtisas təhsili müəssisələrinin fəaliyyətinin
tənzimlənməsində də konfederasiya və dairələr
birgə iştirak edir.
Təhsil, tədqiqat və innovasiya İsveçrənin sosial
inkişafı və tərəqqisinin əsasını təşkil edir.
Buna görə federal büdcədən bu sahəyə böyük
məbləğdə vəsait ayrılır. İsveçrə Federal Məclisi
2008-2011-ci illər üzrə təhsilin, tədqiqatın və
innovasiyanın inkişaf etdirilməsinə 20,110
milyard frank vəsaitin ayrılmasına dair qərar
çıxarıb. Avropa İttifaqı çərçivəsində tədqiqat
sahəsində əməkdaşlıq üzrə ayrılmış vəsaiti də
nəzərə alsaq, 2008-2011-ci illər üzrə təhsil,
tədqiqat və innovasiya sektoru üçün federal
xərclərin miqdarı ümumilikdə 21,310 milyard
frank təşkil edir.
Hazırladılar:
Bəşarət MƏMMƏDOV,
Ramil HÜSEYNOV
Yazının hazırlanmasında İsveçrə
Konfederasiyasının Təhsil və Tədqiqat üzrə
Dövlət Katibliyinin rəsmi materiallarından
istifadə olunub. |
