|
 Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığı və pedaqoji fikri tarixində
məşhur "Azərbaycan alimi, tənqidçi və pedaqoqu"
kimi dəyərləndirilən Firudin bəy Köçərli
tərəqqipərvər elm və ədəbiyyat xadimləri
sırasında xüsusi yer tutan şəxsiyyətlərdəndir.
Firudin bəy Əhməd ağa oğlu Köçərli 1863-cü ilin
26 yanvarında Şuşada anadan olmuşdur. Firudin
bəyin əsli Cavanşir mahalının Köçərli
kəndindəndir. Ulu babalarından Məhəmməd bəy
Köçərli kəndindən Şuşaya köçmüş, burada
yurd-yuva salmış, beləliklə, Şuşada Köçərli
məhəlləsi yaranmışdır. Firudin bəyin dünyaya göz
açdığı mühit əsl ziyalı mühiti olmuşdur. Belə
ki, onun atası Əhməd ağa savadlı bir şəxs
olmuşdur. Belə bir mədəni mühitdə böyüyən
Firudin bəy Mirzə Kərim Münşizadənin məktəbində
təhsilə başlamış, sonralar Şuşadakı rus
məktəbinə daxil olmuşdur. 1879-cu ildə
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına daxil
olmuş Köçərli 1885-ci ildə təhsilini başa
vurduqdan sonra İrəvan gimnaziyasında
(1885-1886-cı dərs ili) pedaqoji fəaliyyətə
başlamışdır. Firudin bəy ədəbiyyatımızın
ayrı-ayrı nümayəndələrinin əsərləri ilə
maraqlanmış, maarifçilik ədəbiyyatı haqqında
ilkin araşdırmalar aparmışdır. On il sonra
Qafqaz təhsil dairəsi popeçitelinin 30 oktyabr
1895-ci il tarixli əmri ilə F.B.Köçərli Qori
Müəllimlər Seminariyasına müəllim təyin
edilmişdir. O, Azərbaycanda dünyəvi təhsilin
inkişafında, pedaqoq kadrlar hazırlanmasında
xüsusi rolu olan Qori Müəllimlər Seminariyasında
təlimin yüksək səviyyədə qurulmasında bir
müəllim, bir soydaş-vətəndaş kimi şərəf və əzmlə
çalışmışdır. Bütün bunlarla yanaşı, F.B.Köçərli
zəngin Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinin
tərcümeyi-hallarını öyrənməyə başlamış,
əsərlərini toplamaq istiqamətində şərəfli və
çətin işi öz üzərinə götürmüşdür. Rusiya
imperiyası dağılandan sonra o, Qori Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan bölməsinin əmlakını
maarifpərvər insanların köməyi ilə Qazağa
gətirmişdir. F.B.Köçərli az bir zamanda Qazax
Müəllimlər Seminariyasını açmağa müvəffəq olmuş,
bu seminariyaya dövrünün tanınmış maarif
xadimlərini dəvət etmişdi. 1920-ci ildə
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti
bolşevik-daşnak qüvvələri tərəfindən süquta
uğradılandan sonra başlanan faciə və məqsədli
terror qurbanlarından biri Firudin bəy Köçərli
olmuşdur. O, Gəncədə heç bir əsas olmadan
güllələnmişdir.
F.B.Köçərlinin ölümündən sonra onun Azərbaycan
ədəbiyyatına dair topladığı materiallar
1925-1926-cı illərdə "Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi materialları" adı altında nəşr
olunmuşdur. 1978-ci ildə professor
Ə.Mirəhmədovun redaktorluğu ilə R.Qənbərqızı
F.B.Köçərlinin elmi irsini iki cild şəklində
"Azərbaycan ədəbiyyatı" adı ilə çapa
hazırlamışdır.
Firudin bəy Köçərlinin "Azərbaycan ədəbiyyatı"
əsəri "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin
tarixində görkəmli yer" tutan, "Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında ilk və mötəbər mənbələrdən
biri" (B.Nəbiyev) kimi dəyərləndirilir.
***
 Firudin
bəy Köçərli Azərbaycan folklorşünaslığında da
xüsusi xidmətləri olan şəxsiyyətlərdəndir.
Mütəxəssislərin də təsdiqlədikləri kimi,
folklorşünaslığın yaranması şifahi xalq
ədəbiyyatının toplanılması, sistemləşdirilib
nəşr olunması ilə bilavasitə bağlıdır. Bu sahədə
tarixi xidmətləri olan E.Sultanov,
M.Mahmudbəyov, İ.Məhərrəmzadə, A.Şaiq və
başqalarının adları-soyadları sırasında
F.B.Köçərlinin özünəməxsus yeri vardır.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin bu yorulmaz və
vətənpərvər tədqiqatçısı bir ədəbiyyatşünas kimi
araşdırmalarına folklor nümunələrini yazıya
almaqla başlamışdır. Qədim musiqi
mədəniyyətimizin beşiyi olan Qarabağda, Şuşada
dünyaya göz açmış Firudin bəy Köçərli el
sənətini dərin vətəndaşlıq hissi ilə sevərək
qədrini bilmiş, şifahi ədəbiyyatı
itib-batmaqdan, unudulmaqdan qorumağı vacib
bilmişdir. Bunun üçün böyük maarifçi-pedaqoq və
ədəbiyyatşünas toplayıcılıq işinə başlamış, Aşıq
Valehin şeirlərinin, o cümlədən onun məşhur
vücudnaməsinin, xalq bayatılarının, uşaq
folkloru incilərinin bir qisminin öz dövrünün
mətbuatında, oxu kitablarında çapına
çalışmışdır. F.B.Köçərli 1912-ci ildə topladığı
folklor nümunələrinin "Balalara hədiyyə" adı ilə
toplu şəklində nəşrinə nail olmuşdur.
"Balalara hədiyyə" kitabına daxil edilən şifahi
ədəbiyyat nümunələrinin mövzuca milli, formaca
sadə, ideya-məzmunca tərbiyəvi və təsirli olması
tələbini nəzərə alan Köçərli bir pedaqoq kimi
inanırdı ki, bu toplunu oxuyacaq "balalar
şadlanacaq, bu səbəbə ki, onda dərc olunan
əsərlərin cümləsi onların dünyasındandır,
təbiətlərinin iqtizasına müvafiqdir".
Kitabın ön sözündəki aşağıdakı fikirlər bu gün
də öz ədəbi-etik, bədii-estetik dəyərini
saxlamaqdadır. Bəllidir ki, hər bir uşaq
ədəbiyyatı nümunəsi həm də böyüklər üçün də
maraq dairəsindədir. Firudin bəy bunu bir
pedaqoq və ədəbiyyatşünas kimi həssaslıq və
peşəkarlıqla belə dəyərləndirmişdir: Böyük
adamların ürəklərinin açılmağına səbəb olacaqdır
ki, onlar mütaliə əsnasında öz uşaqlıq
vaxtlarını ixtiyarsız xatırlarına götürəcəklər.
Bu isə, yəni qəlbi şad etmək, özlüyündə bir
xidmətdir.
Əməkdar elm xadimi Paşa Əfəndiyev "Azərbaycan
folklorşünaslığının tarixi" adlı irihəcmli dərs
vəsaitində yazır: F.B.Köçərli məşhur ədəbiyyat
tarixçisidir. Bütün məşhur ədəbiyyat tarixçiləri
kimi, o da ədəbiyyat tarixinin məhz şifahi xalq
yaradıcılığından başlandığını çox yaxşıca
bilirdi.
Firudin bəy Köçərli şifahi ədəbiyyatın
tədrisinin təlimi, tərbiyəvi əhəmiyyəti, el
ədəbiyyatının bədii-estetik dəyəri barədə
dəyərli fikirlər söyləmişdir. O, "ağızda
söylənən nağıl, hekayətlərdən, cürbəcür milli
nəğmələrdən, aşıq sözlərindən, məsəllərdən,
tapmacalardan, yanıltmaclardan, ağıcı
sözlərindən, bayatılardan ibarət" olan el
ədəbiyyatını cəmləşdirib çapa verməyi,
itib-batmaqdan qorumağı müasiri olan ziyalıların
başlıca vəzifəsi sayırdı. Deməli, F.B.Köçərli
ədəbiyyatın öyrədilməsinə məhz folklor
materialları ilə başlamağı zəruri hesab edirdi.
Bu təbii idi, çünki folklor söz sənətinin
başlanğıcıdır, şagirdlər bunlarla hələ ailədə
ikən tanış olur, məişətdə daim eşidirlər. Tarixi
keçmişini, dilini, vətənini sevən inkişaf etmiş
millətlər öz şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini
"kəmali-şövq və diqqətlə cəm edib, ziqiymət
sərmayə kimi saxlayır və balalarının ilk təlim
və tərbiyəsini onları (şifahi xalq ədəbiyyatını
- Ş.M.) öyrətməklə başlayır".
Köçərli "millətin hal və şəninə və
övzai-məişətinə müxtəss olub, onun dünya üzrə nə
növ yaşamasına şəhadət" verən, ağızdan-ağıza
söylənən ədəbiyyatı cəmləşdirib çapa verməsək,
itib-batıb gedər deyə folklor toplamağı vacib
sayırdı.
Firudin bəy Köçərlinin folklorşünaslıq
baxımından dəyərli fikirləri təkcə bunlar deyil.
Atalar sözləri və məsəllərin xalqın tarixi
təcrübəsi və həyatı ilə bağlı yarandığını qeyd
edən ədəbiyyatşünas nağılların çoxunun şadlıq
ilə qurtardığını, qəhrəmanların bəla və
müsibətlərə düçar olduqlarını, ağ div və
əjdahalarla qarşılaşdıqlarını göstərib, epik
folklor nümunələrinin poetikasına yığcam şəkildə
toxunmuşdu.
Onun folklorşünaslıq baxımından maraq doğuran
fikirləri arasında nağıllarda heyvanat qisminin
insana mənsub olan xasiyyətlərini ümumiləşdirib
dəqiq səciyyələndirməsidir.
Xalqın yaradıcılıq potensialını dəqiq
müəyyənləşdirib düzgün dəyərləndirən
ədəbiyyatşünas alim "sinədən toxunan nəğmələrdə
millət özünə ariz olan qəm və qüssəni və yainki
şadlıq və fərəhi və filcümlə onun qəlbini
ləbaləb edən növbənöv hissləri uca avaz ilə
oxuyub, öz dəruni halətini və batini aləmini
cümləyə izhar edir" deyə nəzəri fikirlərini
ümumiləşdirmişdir.
Firudin bəy Köçərli həm də folklor nümunələrini
toplama işinin ədəbi-nəzəri əsaslarını
araşdırmış, prinsiplərini işləmişdir.
Söz sənətinin iki növünün ilk dəfə təsnifatı,
növ və janrları barədə ədəbi-nəzəri fikirlər
məhz Firudin bəy Köçərli tərəfindən qələmə
alınmışdır.
Geniş müşahidə, dərin təfəkkür sahibi olan
Firudin bəy Köçərli müasirləri sırasında şifahi
və yazılı ədəbiyyat arasında oxşar və fərqli
xüsusiyyətləri ilkin olaraq qələmə almışdır. Bu
fikirlər indi də öz ədəbi-nəzəri dəyərini
saxlamaqdadır. F.B.Köçərli ədəbiyyata "hər bir
millətin şən və əzəmətinə, tərəqqi və səadətinə
bais olan səbəblərdən birisi" kimi yüksək
sosial-mədəni, tarixi-ədəbi qiymət vermişdir:
"Ədəbiyyat millətin aineyi - həqiqətnümasıdır
ki, onun maddi və mənəvi tərəqqisi və istiqbalı
üçün nicat və səadət yollarını eynilə göstərir".
Ədəbiyyata belə qiymət verən böyük
ədəbiyyatşünas söz sənətinin iki forması və
bunların janrları haqqında mülahizələrini belə
ümumiləşdirmişdir: "Ədəbiyyat iki qisimdir: bir
qismi ağızda söylənən nağıl, hekayətlərdən,
cürbəcür milli nəğmələrdən, aşıq sözlərindən,
məsəllərdən, tapmacalardan, yanıltmaclardan,
ağıçı sözlərdən, bayatılardan ibarətdir".
Bu qisim söz sənətini "ədəbiyyati - lisani və ya
əfvahi və yaxud el ədəbiyyatı" adlandıran
F.B.Köçərli folklorşünaslıqda qəbul olunmuş iki
xüsusiyyəti çox düzgün müəyyənləşdirmişdir:
şifahi ədəbiyyatda nəql hekayələri tərtib edən
və nəğmələri düzən müəyyən şəxs olmur, bunları
yaradan və yoxdan var edən millət özü olur.
"Bunlar ağızlara söyləmək ilə ümumxalq arasında
yayılıb intişar tapıb və nəsilbənəsil oğula və
oğuldan nəvəyə keçməkdə olur".
Firudin bəy Köçərlinin folklor janrları haqqında
fikirləri sırasında atalar sözləri və məsəllər
barədə mülahizələri də maraq doğurur. Zəngin
həyat təcrübəsi və müşahidəsi olan pedaqoq
vurğulamışdır: "...Millət həddən ziyadə
məsəllər, hikmətamiz sözlər, tapmacalar icad
edibdir ki, bunların vasitəsilə öz biliyini,
təcrübəsini, hikmətini izhar edir və hər bir
ittifaqda münasibi-hal söyləməyini, dünyada
dolanmasını, insanlar ilə rəftarını və sair
məxluqat ilə əlaqəsini az sözlü, amma dərin
mənalı - müfid-müxtəsər kəlam ilə bəyan qılır.
ETürk dilində neçə min hikmətamiz məsələlər var
ki, təmamisi təcrübə üzü ilə deyilibdirE".
Deməli, ədəbiyyatşünas çox dəqiq və doğru nəticə
çıxarmışdır ki, atalar sözləri hər hansı hadisə
ilə əlaqədardır, xalqın yaşadığı həyat təcrübəsi
ilə bağlı ümumiləşdirilmiş obrazlı-fəlsəfi xalq
sənəti nümunələridir.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının qədim,
zəngin və geniş yayılmış lirik janrlarından biri
sayaçı sözləridir. Özünəxas poetikası, bayatı
kimi qafiyə sistemi, çoxsaylı nümunəsi olan
sayaçı sözlərinin toplanılması və nəşri
sahəsində də Firudin bəy Köçərlinin fəaliyyəti
böyük olmuşdur. Qarabağ elatında, Köçərlinin
doğulub boya-başa çatdığı mədəni mühitdə milli
mənəvi dəyərlər üstünlük təşkil etmişdir.
Təbiətən zəkalı Firudin bəy Köçərli bu dəyərlərə
seyrçi münasibət bəsləməmiş, bunların mahiyyət
və məzmununa diqqət yetirmişdir. Bu xalq
yaradıcılığı nümunələri sırasında sayaçı
sözlərinin xüsusi etnoqrafik və tarixi-etik,
bədii-estetik, sosial-iqtisadi əhəmiyyətini
dərindən duymuş Köçərli folklor toplayıcılığı və
nəşri işində sayaçı sözlərini yazıya almağa önəm
vermişdir. Böyük ədəbiyyatşünas qələmə aldığı
sayaçı sözlərini yaddaşlardan yazıya almaqla
yanaşı, bunları tarixi-mədəni dəyər kimi gələcək
nəsillərə çatdırmaq üçün çap etdirməyi lazım
bilmişdir.
Qocaman folklorşünas alim P.Əfəndiyev Firudin
bəyin sayaçı sözlərinin toplanılması və
araşdırılması sahəsindəki fəaliyyətini çox
ədalətlə və qədirşünaslıqla belə ümumiləşdirib
qiymətləndirmişdir: "EFirudin bəy Köçərli
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində sayaçı
sözlərinin ilk toplayıcısı və tədqiqatçısı
olmuşdur".
***
Firudin bəy Köçərlinin folklorşünaslıq
fəaliyyətində aşıq yaradıcılığına aid
araşdırmaları da dəyərlidir. Mənbələrdə qeyd
edilir ki, Köçərli öz arxivində külli miqdarda
aşıq şeiri, dastan parçaları olduğunu yazırdı.
Aşıqlar içərisində isə Firudin bəyi daha çox
böyük el sənətkarı Aşıq Valeh maraqlandırmışdır.
Maraqlısı budur ki, Aşıq Valehlə bağlı
araşdırmalarının nəticələrini F.B.Köçərli
SMOMPK-da, "Kars" qəzetində və ən geniş şəkildə
"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları"
kitabında ifadə etmişdir.
F.B.Köçərli "Kərbəlayı Səfi "Valeh" təxəllüs"
adlı məqaləsində Valehin Canıoğlu Kərbəlayı
Abdullanın və Baba bəyin müasiri olduğunu,
Gülablı kəndində təvəllüd tapdığını, 60-70
iləcən ömür sürdüyünü, oxuyub-yazmağı Şuşa
qalasında kəsb etdiyini, "ülumi-maarifə və
xüsusən, şeir deməyə artıq dərəcədə meylü
həvəsi" olduğunu qeyd etmişdir.
"Kərbəlayı Səfi mərhumun əşari-müxtəlifələrindən
birisi də insanın məbudu ana bətnində bir qətrə
uyuşmuş qandan maya bağlayıb, müruri-əyyam ilə
dünyaya gəlməsini və yer üzündə nəşvü-nüma tapıb
körpəlik, uşaqlıq, cavanlıq, kişilik və qocalıq
hədlərinə yetişməsini və hər sinnü salın öz halü
təbiətinə məxsus müxtəlif övzavü əhvalını, şüglü
karını və əhvali-ruhiyyəsiniE" təfsilən
rişteyi-nəzmə çəkdiyi kəlam"ı - 31 bəndlik
vücudnaməsini əsərinə daxil edən Firudin bəy
Köçərli bu şeirin məzmununu icmal etmiş və belə
yazmışdır: "Kərbəlayı Səfinin bu "Vücudnamə"si
bizim zindəganlığımızın cümlə övzavü
keyfiyyətini və nə növ icra etməsini və adabü
ayınini bəyan edir".
***
Xəlqilik ədəbiyyatın başlıca ədəbi-estetik və
bədii-milli sosial keyfiyyətidir. Əsrləri arxada
qoyaraq yazılı vasitələrlə, eləcə də
yaddaşdan-yaddaşa ötürülərək hafizələrdə yaşayan
şifahi və yazılı ədəbiyyatın mövzu-məzmun
aktuallığının və ideya-bədii orijinallığının
başlıca qaynaqlarından biri söz sənətinin (eləcə
də incəsənətin bütün sahələrinin) məhz milliliyi
(bəşəriliklə vəhdətdə), xəlqiliyi və xalqın
həyatı, mənəvi dünyası, xalq yaradıcılığı
ənənələri ilə sıx bağlı, əlaqəli olmasındadır.
F.B.Köçərli bu baxımdan çox müdrik bir
ədəbiyyatşünas kimi həmin məsələni xüsusi nəzərə
çarpdıraraq yazırdı: "Vəli bir müsənnif və şair
nə qədər öz millətinə yavuq olsa, onun adat və
xasiyyətləri üzrə nəşvü nüma tapsa, milliyyət
qanı onun damarlarında nə qədər artıq cərəyan
etsə, bir o qədər onun əsərlərindəki milliyyət
qoxusu və milliyyət nişanəsi artıq
görünəcəkdir".
***
Bu və ya digər faktlar, mətbu fikirlər və elmi
araşdırmalar göstərir:
*
Firudin bəy Köçərli professional ədəbiyyatşünas
olmaqla yanaşı, həm də folklorşünaslıq sahəsində
ilkin olaraq folklorun başlıca və əsas
xüsusiyyətlərini qələmə almışdır;
*
ədəbiyyatşünas alim folklorun bir sıra
janrlarını, əsas cəhətlərini elmi cəhətdən doğru
ümumiləşdirmişdir;
*
Firudin bəy folklorşünaslıq baxımından bu gün də
elmi-nəzəri dəyərini saxlayan fikirlər
söyləməklə yanaşı, həm də yazılı ədəbiyyatın
ayrı-ayrı nümayəndələrinin (M.P.Vaqif, Q.B.Zakir
və b.) şifahi ədəbiyyatın ayrı-ayrı janrlarından
istifadə faktlarını təsvir və təhlil etmişdir;
*
folklorşünas-pedaqoq ilk olaraq uşaq folklorunu
toplayıb ayrıca toplu şəklində nəşr
etdirmişdir.
Şamxəlil MƏMMƏDOV,
SDU-nun "Folklorşünaslıq" elmi-tədqiqat
laboratoriyasının rəhbəri |
