|
Təhsil sistemi
 Norveç
Krallığında milli və irqi mənsubiyyətindən,
cinsindən, sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq
hər kəsin bərabər təhsil almaq hüququ var.
Ölkədə təhsil siyasətinin ana xəttini "hamı üçün
təhsil" şüarı təşkil edir.
Norveçdə müasir təhsil sisteminin əsası 250 il
bundan əvvəl qoyulub. 1889-cu ildən etibarən 7
illik icbari təhsil həyata keçirilməyə başlanıb.
1969-cu ildən icbari təhsil 9 illik, 1997-ci
ildən isə 10 illik olub.
Ölkədə müvafiq yaş qrupundakı əhalinin təxminən
31 faizi orta təhsilin aşağı, 44 faizi isə
yuxarı pilləsini bitirib. Əhalinin 25 faizinin
isə kollec və ya universitet təhsili var.
Norveçdə məktəbəqədər təhsil könüllülük
prinsipinə əsaslanır. İldə təxminən 235000 uşaq
adi və ya ailə bağçalarına cəlb olunur.
1997-ci ildən etibarən Norveçdə uşaqlar 6
yaşından məktəbə qəbul edilir. İcbari təhsil 10
il davam edir və üç pillədən ibarətdir:
*
ibtidai pillə - I-IV siniflər (6-10 yaş);
*
orta pillə - V-VII siniflər (11-13 yaş);
*
aşağı orta təhsil pilləsi VIII-X siniflər (14-16
yaş).
Yuxarı orta təhsil pilləsi isə üç il davam edir.
Bu pillə ümumi və ya peşə təhsilindən ibarətdir.
Norveçin dövlət və özəl ali təhsil
müəssisələrində təxminən 195000 tələbə oxuyur.
Onların böyük əksəriyyətinə (təxminən 143000
nəfər) Loan Dövlət Təhsil Fondu dəstək verir.
Bundan başqa, təxminən 14000 tələbəyə xaricdə
ali təhsil, 8000-ə qədər tələbəyə isə xaricdə
dərəcə almaq və ya mübadilə proqramında iştirak
etmək üçün köməklik göstərilir. Norveçdə ali
təhsil müəssisələrinin əksəriyyəti dövlətə
məxsusdur. Ölkədə universitet, universitet
səviyyəsində ixtisaslaşmış institut, dövlət
kollec universiteti, dövlət incəsənət institutu,
özəl kollec universiteti və özəl institutlar
fəaliyyət göstərir. Özəl institutlar da daxil
olmaqla bütün akkreditə olunmuş institutların
fəaliyyəti eyni qaydalar çərçivəsində
tənzimlənir. 2001-ci ildə Norveç Parlamenti ali
təhsildə Keyfiyyət İslahatı haqqında qərar qəbul
edib.
Məktəbəqədər təhsil
 Qeyd
etdiyimiz kimi, Norveçdə məktəbəqədər təhsil
könüllülük prinsipinə əsaslanır. Uşaq bağçaları
6 yaşına qədər uşaqlar üçün nəzərdə tutulub.
Məktəbəqədər təhsil müəssisələri dövlət,
bələdiyyələr və valideynlər tərəfindən
maliyyələşdirilir.
Ölkədə uşaq bağçalarının daha səmərəli
fəaliyyətinə nail olmaq, təhsilin əlaqəli və
davamlı təşkilini təmin etmək məqsədilə 2005-ci
ildən etibarən məktəbəqədər müəssisələr Uşaq və
Ailə Məsələləri Nazirliyindən alınaraq Təhsil və
Tədqiqat Nazirliyinin tabeliyinə verilib.
Müvafiq qaydalara əsasən, bağçalarda uşaqların
hərtərəfli inkişafı üçün hər cür şərait
yaradılır. Odur ki, ölkədəki bütün məktəbəqədər
müəssisələr qayğı, tərbiyə, oyun və eyni zamanda
təhsili özündə birləşdirən tədris ocaqları kimi
qəbul olunur.
Dairə idarələri Təhsil və Tədqiqat Nazirliyinə
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin səmərəli
idarə olunmasında müvafiq köməklik göstərir.
Dairə idarələri ümumi nəzarət etmək, inzibati
tapşırıqlar və bələdiyyələr üçün təlimatlar
verməklə məktəbəqədər təhsil strategiyasının
həyata keçirilməsində yaxından iştirak edir.
Mövcud olan 6500-ə yaxın uşaq bağçasının
təxminən yarısını özəl məktəbəqədər təhsil
müəssisələri təşkil edir. Uşaq bağçalarının
fəaliyyətinin səmərəli təşkilində bələdiyyələr
də mühüm rol oynayır. Bələdiyyələr bağçaların
daha çox ehtiyac duyulan ərazilərdə yerləşməsini
tənzimləyir, onların işinin düzgün qurulmasına
nəzarət edir.
Bələdiyyələr tabeliyində olan bağçaların
təminatı və idarə olunmasına, eləcə də həm
dövlət, həm də özəl bağçalara nəzarətin həyata
keçirilməsinə cavabdehlik daşıyırlar.
Bələdiyyələrin, bundan əlavə, təlimatlar vermək
səlahiyyəti vardır. Bələdiyyələr müvafiq dövlət
vəsaitlərinin tabeliyindəki bağçalara bərabər
şəkildə bölüşdürülməsini təmin edirlər.
Uşaq bağçalarında 3 yaşa qədər 7-9, 3 yaşdan
yuxarı 14-18 uşağa 1 müəllim tələb olunur.
Hazırda Norveç uşaq bağçalarında ixtisaslı
müəllimlərə ehtiyac duyulur.
Ümumi orta təhsil
 Norveçdə
ümumi orta təhsil ibtidai təhsil, orta təhsilin
aşağı və yuxarı pillələrinə bölünür.
6
yaşından başlayan icbari ibtidai təhsil və orta
təhsilin aşağı pilləsi 10 il davam edir. İcbari
təhsil iki pilləyə bölünür:
*
ibtidai təhsil - I-VII siniflər (6-13 yaş);
*
orta təhsilin aşağı pilləsi - VIII-X siniflər
(14-16 yaş).
Norveçdə ibtidai məktəb və orta məktəbin aşağı
pilləsi bütün şagirdlər üçün nəzərdə tutulub.
Təxminən 3100 ibtidai və aşağı orta məktəbdə
620000 şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə 64000
müəllim məşğul olur. Onlardan özəl əsaslarla
fəaliyyət göstərən 150 (4,7 faiz) məktəbdə 14000
şagird təhsil alır.
2006-cı ildə həyata keçirilən islahat
nəticəsində ibtidai və orta məktəbin aşağı
pilləsinin bütün sinifləri üçün yeni tədris
planları tətbiq edilir. İbtidai məktəb və orta
məktəbin aşağı pilləsi üçün təhsilin, təlimin
məqsəd və keyfiyyət meyarı Biliyin Təkmilləşməsi
Milli Kurikulumunda öz əksini tapır.
Orta təhsilin aşağı pilləsini başa vurmuş hər
bir şagirdin orta təhsilin yuxarı pilləsində
üçillik təhsil almaq hüququ var. 1976-cı ildən
etibarən Norveç hökuməti ümumi və peşə təhsili
olaraq iki yerə bölünən orta təhsilin yuxarı
pilləsinin vahid strukturunu formalaşdırıb.
Bu pillədə bütün şagirdlər alternativ təhsil
proqramını seçmək imkanına malikdirlər. Belə ki,
orta təhsilin yuxarı pilləsində peşə təhsili
istiqaməti üzrə və ya ümumi təhsil proqramları
arasında seçim etmək mümkündür.
Onu da qeyd edək ki, orta təhsilin yuxarı
pilləsi ümumi təhsil və peşə təhsili
proqramlarına bölünməklə, 12 müxtəlif tədris
proqramı əsasında təşkil olunur.
Ümumi təhsil proqramları:
*
ümumi təhsil üzrə ixtisaslaşmış proqramlar;
*
idman və fiziki təhsil üzrə proqramlar;
*
musiqi, rəqs və dram proqramları.
Peşə təhsili proqramları:
*
tikinti və konstruksiya üzrə proqramlar;
*
dizayn, incəsənət və tətbiqi sənət üzrə
proqramlar;
*
elektrik avadanlıqları və elektronika üzrə
proqramlar;
*
səhiyyə və sosial xidmət üzrə proqramlar;
*
mətbuat və informasiya üzrə proqramlar;
*
kənd təsərrüfatı, balıqçılıq və meşəçilik üzrə
proqramlar;
*
restoran və yeyinti sənayesi üzrə proqramlar;
*
xidmət və nəqliyyat üzrə proqramlar;
*
texniki və sənaye mallarının istehsalı üzrə
proqramlar.
 Peşə
təhsili proqramlarına tədrislə yanaşı,
müəssisələrdə iş təcrübəsi də daxildir. Peşə
təhsilinə yiyələnmiş şagirdlər universitet və ya
kollec universitetlərə qəbul olmaq hüququ verən
buraxılış şəhadətnaməsi almaq üçün əlavə
proqramı da mənimsəməlidirlər.
Ölkədə orta təhsilin yuxarı pilləsi üzrə
fəaliyyət göstərən 450 məktəbdə təhsil alan
190000 şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə 23000
müəllim məşğul olur. Həmin tədris ocaqlarından
75-i özəldir. Bu məktəblərdə 10000 şagird təhsil
alır. Orta təhsilin yuxarı pilləsində oxuyan
şagirdlərin 34000-i isə peşə təhsili istiqaməti
üzrə müxtəlif ixtisaslara yiyələnir.
Bununla yanaşı, yaşlılar üçün həyatboyu təhsil
imkanlarının yaradılması sayəsində hər bir yaşlı
insana ibtidai və orta məktəbin aşağı, eləcə də
orta məktəbin yuxarı pillələrində təhsil almaq
hüququ verilir. Hər il yaşlıların təhsili
imkanlarından istifadə edən təxminən 10000 nəfər
ibtidai və orta məktəbin aşağı, 20000 nəfər isə
orta məktəbin yuxarı pilləsinə cəlb olunur.
Peşə təhsili
 Orta
təhsilin yuxarı pilləsini bitirmiş şagirdlər ali
təhsilə alternativ hesab edilən peşə təhsilinə
yiyələnə bilərlər. Peşə təhsili müəssisələrinə
qəbul olmaq üçün şagirdlərdən heç bir imtahan
tələb olunmur.
Norveçdə peşə təhsili yarım ildən 2 ilə qədər
davam edir. Ölkədə dövlət və özəl peşə təhsili
müəssisələri mövcuddur. Həm dövlət, həm də özəl
peşə təhsili müəssisələri tərəfindən müasir
dövrün tələblərinə uyğun ixtisaslar təklif
edilir. Dövlət (Dairə idarələri) tərəfindən
maliyyələşən texniki idarəetmə və dənizçilik
ixtisasları verən ənənəvi məktəblərdən başqa
bütün peşə təhsili müəssisələri özəldir.
Bütün peşə tədris proqramları Norveç Təhsildə
Keyfiyyətin Təminatı Agentliyi (NTKTA)
tərəfindən akkreditə olunur. 2002-ci ildən
fəaliyyət göstərən Norveç Təhsildə Keyfiyyətin
Təminatı Agentliyinin əsas vəzifəsi ali və peşə
məktəblərində tədrisin keyfiyyətini təmin
etməkdən ibarətdir.
Ali təhsil
Norveçdə ali təhsil müəssisələrinin əksəriyyəti
dövlətə məxsusdur. Ölkədə 7 universitet,
universitet səviyyəsində 7 ixtisaslaşmış
institut,
24 dövlət kollec universiteti, iki dövlət
incəsənət institutu və 2 özəl kollec
universiteti, 31 özəl institut (onlardan 22-si
dövlət tərəfindən müəyyən maliyyə yardımı alır)
fəaliyyət göstərir. Ali məktəblərdə oxuyan
təxminən 195000 tələbədən 24500-ü özəl kollec və
ya kollec universitetlərdə təhsil alır.
Norveçin ən qədim və nüfuzlu ali təhsil
müəssisəsi Oslo Universitetidir. Bu tədris ocağı
1811-ci ildə fəaliyyətə başlayıb. 1939-cu ildən
Oslo Universiteti adlandırılıb. 1946-cı ilə
qədər ölkədə yeganə universitet olub.
Universitetdə hüquq, tibb, humanitar,
riyaziyyat, ilahiyyat, təbiət elmləri, sosial
elmlər, təhsil və digər ixtisaslar üzrə 30000-ə
yaxın tələbə təhsil alır. Dünyada aparıcı
universitetlərdən biri olan bu ali məktəb
xaricdə təhsil və tədris üzrə ixtisaslaşmış
"Quacquarelli Symonds" (QS) şirkətinin 2010-cu
ildə tərtib etdiyi dünya universitetlərinin
reytinq siyahısında 100-cü pillədə qərarlaşıb.
Universitet məzunlarından bir çoxu müxtəlif
illərdə Nobel mükafatına layiq görülüb.
Son illər Norveç ali təhsilində aparılan
islahatlar müsbət nəticələr verir. İslahatlar
sayəsində Boloniya prosesinə uyğun olaraq dərəcə
strukturu, qiymətləndirmə sistemi və keyfiyyətin
təminatı sistemi müəyyənləşdirilib. Ali təhsilin
dərəcə strukturuna əsasən 3 illik
bakalavriatura, 2 illik magistratura və 3 illik
doktorantura (fəlsəfə doktoru) müddəti müəyyən
edilib. Avropa Kredit Transfer Sisteminə əsasən
qiymətləndirmə hərflər vasitəsi ilə aparılır
(A-əla, E-keçid, F-qeyri-kafi).
 Özəl
institutlar üçün akkreditasiya könüllü xarakter
daşıyır. Son illər akkreditasiyadan keçmiş bəzi
kollec universitetlər universitet olmaq şansı
qazanıblar.
Ali təhsil müəssisələri arasındakı fərq əsasən
onların akkreditasiya hüquqları ilə əlaqədardır.
Məsələn, kollec universitetləri magistr və
fəlsəfə doktoru dərəcələri vermək məqsədi ilə
akkreditasiya üçün müraciət etməli olduqları
halda, universitetlərin qarşısında belə bir şərt
qoyulmur. Burada həmçinin bir sıra özəl ali
məktəblərin də magistr və fəlsəfə doktoru
dərəcələri vermək hüququ əldə etmək üçün
akkreditasiyadan keçməsi ilə bağlı tələblər
mövcuddur. Bu müəssisələr Norveç Təhsildə
Keyfiyyətin Təminatı Agentliyi tərəfindən
akkreditə olunmuş tədris proqramları təqdim
edirlər.
Norveç Təhsildə Keyfiyyətin Təminatı Agentliyi
ali və peşə təhsili müəssisələrində tədrisin
keyfiyyətinin təmin olunması prosesini müxtəlif
üsullar vasitəsilə həyata keçirir:
*
ali təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası;
*
ali təhsil proqram və kurslarının
akkreditasiyası;
*
akkreditasiya prosesinin yoxlanılması;
*
ali təhsil müəssisələrində daxili keyfiyyətin
təminatının qiymətləndirilməsi;
*
təhsilin qiymətləndirilməsi;
*
texniki peşə təhsilinin tanınması;
*
xarici ixtisasların tanınması.
 Yaşlılar
üçün həyatboyu təhsil imkanlarının yaradılması
Norveçdə təhsil siyasətinin əsas
prioritetlərindəndir. Başlıca məqsəd yaşlı nəsil
nümayəndələrinin öz peşələrinə uyğun olaraq
bacarıqlarını möhkəmləndirməsinə əlverişli
şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Hər il təxminən 15000 tələbə yaşlıların təhsili
proqramları çərçivəsində dövlət
universitetlərində və kollec universitetlərdə
təhsil alır. 70000 nəfər isə əlavə təlim
kurslarında təhsilini davam etdirir.
Yaşlıların təhsilinin daha yaxşı təşkili
məqsədilə hökumət tərəfindən təsirli tədbirlər
həyata keçirilir. Hökumət yaşlıların təhsili ilə
məşğul olan qurumları maliyyələşdirir və onların
fəaliyyətini stimullaşdırır. Ölkədə yaşlıların
təhsili ilə məşğul olan təxminən 20 cəmiyyət
dövlət dotasiyası alır. Bu baxımdan, yaşlıların
oxu, yazı, riyazi və kompüter bacarıqlarının
təkmilləşdirilməsi üzrə yüksək keyfiyyətli
kursların təşkili məsələsi daha aktualdır. Odur
ki, qeyri-hökumət təşkilatlarının,
bələdiyyələrin yaşlıların təhsilinin təşkilinə
cəlb olunmasına xüsusi önəm verilir.
Distant (məsafədən) təhsil Norveçdə geniş
yayılıb və əsasən qiyabi kurslardan ibarətdir.
Lakin hazırda tədricən distant təhsil daha çox
İnternetə əsaslanır. Hər il təxminən 20000 nəfər
distant təhsil müəssisələrini bitirir.
Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində dərs demək
üçün kollec universitetlərində üçillik təhsil
almaq tələb olunur. İbtidai məktəblərdə dərs
demək üçün kolleclərdə ümumi fənn müəllimi (4
illik təhsil) və ya fənn müəllimi (3 illik)
ixtisaslarına yiyələnmək lazımdır.
3
illik təhsilə əsaslanan ilk universitet dərəcəsi
almış müəllimlər orta məktəbin aşağı pilləsində
dərs demək hüququ qazanır. Universitet dərəcəsi
əldə etdikdən (5-6 il) sonra bir il əlavə
müəllim təlimi proqramlarında ixtisas almaqla
orta məktəbin yuxarı pilləsində dərs demək olar.
Tibb, hüquq, iqtisadiyyat, mühəndislik elmləri
üzrə universitet proqramı 4, 5 və ya 6 ildir. Bu
ixtisaslara yiyələnmiş mütəxəssislər daha
nüfuzlu kadr kimi işə qəbul olunur və yüksək
maaş alırlar. Əcnəbilərin bu ixtisaslara qəbulu
baxımından müəyyən məhdudiyyətlər mövcuddur.
Təhsilin idarə olunması
Norveç parlamenti və hökuməti təhsil sahəsində
əsas məqsədləri müəyyənləşdirir və təhsil
sektorunun inkişafına dair müvafiq qərarlar
verir. Hökumət, həmçinin təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi, idarə olunması, maliyyələşməsi
üzrə səlahiyyətə malikdir. İbtidai və orta
təhsilə dair qaydaların icrası, məzmun və bu
təhsil pilləsinin maliyyələşməsi məsələlərinə
dövlət cavabdehlik daşıyır.
Norveç Təhsil və Tədqiqat Nazirliyi ölkənin
milli təhsil strategiyasının həyata
keçirilməsini təmin edir. Nazirlik tərəfindən
hazırlanan müvafiq qanunlar, qaydalar, kurikulum
və çərçivə planları vasitəsilə milli təhsil
standartları müəyyən olunur.
Norveç Təhsil və Təlim İdarəsi Təhsil və
Tədqiqat Nazirliyinə tabe olan icraedici
orqandır. İdarənin əsas vəzifələri keyfiyyətin
yüksəldilməsini təmin etmək, keyfiyyəti
qiymətləndirmək, təhlillər aparmaq və müvafiq
təhsil pilləsi ilə bağlı inzibati vəzifələri
icra etmək, eləcə də ibtidai və orta təhsil
pillələrinə nəzarəti həyata keçirməkdir.
Dairə idarələri həm Təhsil və Tədqiqat Nazirliyi
ilə Təhsil və Təlim İdarəsi, həm də bələdiyyə və
dairələrdəki təhsil sektoru arasındakı əlaqələri
təmin edir. Bu qurum müvafiq qaydalar,
keyfiyyətin təmin olunması və digər inzibati
məsələlərlə bağlı şikayətlərin həllinə məsuldur.
Bələdiyyələr ibtidai və aşağı orta təhsil
məktəblərinin idarə olunmasını yerinə
yetirirlər. Dairə idarələri isə yuxarı orta
təhsil məktəblərində təhsil və təlimə
cavabdehdirlər. Qanunvericilik və qaydalar, o
cümlədən milli kurikulumun ümumi çərçivəni
təşkil etməsinə baxmayaraq, bələdiyyələr, dairə
idarələri və müəllimlər təhsil, təlim prosesinin
icrasına təsir edə bilərlər. Hər bir məktəbin
direktoru, müxtəlif idarəetmə şuraları və
komitələri vardır.
Təhsil və Tədqiqat Nazirliyinə tabe olan
universitet və kolleclərin fəaliyyəti dövlət
tərəfindən tənzimlənir. Akkreditasiyadan keçmiş
təhsil müəssisəsinə böyük akademik səlahiyyətlər
verilir. Belə müəssisələr müstəqil olaraq tədris
etdikləri kursu müəyyənləşdirə bilərlər.
Kolleclər yalnız birinci təhsil pilləsində hansı
kursları və mövzuları tədris edəcəklərinə dair
qərarları qəbul etmək səlahiyyətinə malikdirlər.
Universitetlər isə bütün təhsil pillələrində, o
cümlədən doktorantura pilləsində də bu baxımdan
tam sərbəstdirlər.
Qeyd edək ki, Norveç Təhsildə Keyfiyyətin Təmin
Olunması Agentliyi və Norveç Ali Təhsildə
Beynəlxalq Əməkdaşlıq Mərkəzi də universitet və
kolleclərin idarə olunmasında mühüm rol
oynayırlar.
Beynəlxalq əməkdaşlıq
Norveçdə beynəlxalq əməkdaşlıq, təhsil və
tədqiqat sahələrində əlaqələrin
genişləndirilməsi məsələlərinə xüsusi önəm
verilir. Bununla da mütəxəssislərin qabaqcıl
beynəlxalq təcrübəyə yiyələnməsinə və ölkələr
arasında elm, təhsil sahələrində səmərəli
qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına geniş imkanlar
açılır.
Təhsil və təlimlə bağlı beynəlxalq proqram və
tədbirlərin həyata keçirilməsi üzrə rəsmi qurum
olan Norveç Ali Təhsildə Beynəlxalq Əməkdaşlıq
Mərkəzinin fəaliyyəti bu baxımdan xüsusilə
diqqəti cəlb edir. Mərkəz 2004-cü ildə Təhsil və
Tədqiqat Nazirliyinin nəzdində təşkil olunub.
Beynəlxalq əməkdaşlıq sahəsində Norveç digər
ölkələrdə elmin, təhsilin inkişafına layiqli
töhfələr verməklə, həm də elm və texnologiya
sahəsindəki innovasiyalardan yararlanır. Belə
əməkdaşlıq mədəniyyətlərarası anlaşmanı
asanlaşdırır, ölkələrin ikitərəfli əlaqələrinin
inkişafına təkan verir. Norveç bu istiqamətdə
Avropa İttifaqı, Avropa Şurası, Skandinaviya
ölkələrinin Nazirlər Şurası, AİƏT (Avropa
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı), YUNESKO kimi
nüfuzlu təşkilatlarla və dünyanın bir çox
ölkələri ilə sıx əməkdaşlıq edir.
Hazırladılar:
Bəşarət MƏMMƏDOV,
Ramil HÜSEYNOV
Yazının hazırlanmasında Norveçin Təhsil və
Tədqiqat Nazirliyinin
rəsmi materiallarından istifadə olunub. |
