|
 Rəşid
xan Zavid oğlu Qaplanov 1883-cü ildə Dağıstanın
Xasavyurd qəzasının Ağsay kəndində anadan olub.
Milliyyətcə Şimali Qafqazda yaşayan qumuq
türklərindən olan Rəşid xan Qaplanov
Vladiqafqazda realnı məktəbdə oxuyub, Parisdəki
Sorbonna Universitetinin hüquq fakültəsini
bitirib.
Ali təhsil aldıqdan sonra İstanbula (Türkiyə)
dəvət olunub, 1913-cü ilə qədər burada pedaqoji
fəaliyyət göstərib. O, bu müddətdə Osmanlı
tarixini və ədəbiyyatını dərindən öyrənib.
1913-cü ildə Vladiqafqaza qayıdan Rəşid xan
Qaplanov şəhər dairə məhkəməsində andlı müvəkkil
müavini vəzifəsində çalışıb.
Rusiya imperiyasını sarsıdan Fevral burjua
inqilabından sonra Şimali Qafqazda güclənən
siyasi hadisə və proseslərdə fəallıq göstərib,
Çərkəz-Dağıstan və Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları
İttifaqı Respublikası hökumətlərində müxtəlif
nazir vəzifələrində çalışıb.
1919-cu ildən Bakıda yaşayan Rəşid xan Qaplanov
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət
quruculuğunda fəal iştirak edib. 4-cü Hökumət
Kabinetində xalq maarifi və dini etiqad naziri
vəzifəsinə təyin olunub. Onun rəhbərliyi ilə
Bakıda və Azərbaycanın bir çox şəhərlərində yeni
məktəblər fəaliyyətə başlayıb, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti hökuməti təhsil sahəsində uğurlu
addımlar atıb. Bakı Dövlət Universitetinin
açılmasında yaxından iştirak edib, eyni zamanda
burada "Osmanlı ədəbiyyatı tarixi"ndən dərs
deyib.
 O,
100 nəfər azərbaycanlı gəncin xaricdə ali təhsil
almağa göndərilməsini təşkil edib. Həmin dövrdə
Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin III qurultayı
keçirilib. Ümumi təhsilin məzmunu sahəsində
islahatlar üzrə Hökumət Komissiyası yaradılıb,
nəhayət, əlifba islahatı sahəsində Dövlət
Komissiyası fəaliyyətə başlayıb.
Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşması digər milli
mənəvi dəyərlərlə yanaşı, XX əsr təhsil
tarixinin, o cümlədən milli tariximizin mühüm
bir sahəsi olan Bakı Dövlət Universitetinin
həqiqi tarixinin yazılmasına tarixi imkan və
şərait yaradıb. Ümummilli lider Heydər Əliyevin
dediyi kimi, "...universitetinin tarixini
ədalətli, düzgün yazmaq üçün indi gözəl şərait
yaranmışdır. Amma bu, təkcə universitetin tarixi
deyil, bu, Azərbaycan xalqının tarixidir,
Azərbaycan Respublikasının tarixidir, Azərbaycan
elminin, təhsilinin, mədəniyyətinin tarixidir.
Ona görə də onu təhrif etmək olmaz...".
Bu mənada Bakı Dövlət Universitetinin təsis
edilməsi ilə bağlı bəzi tarixi məqamlara yenidən
işıq salmaq, tarixi həqiqətləri ictimaiyyətə
düzgün təqdim etmək olduqca faydalıdır.
Doğrudur, Cümhuriyyətin 4-cü Hökumət Kabinetinin
proqramında Tiflisdəki Zaqafqaziya
universitetinin Bakıya köçürülməsi nəzərdə
tutulub, nazir müavini Həmid bəy Şahtaxtinskinin
rəhbərliyi ilə Tiflis hökuməti ilə intensiv
danışıqlar aparılıb. Bu barədə Vasili İvanoviç
Razumovski yazırdı: "1919-cu ilin əvvəlində
Azərbaycan Cümhuriyyəti xalq maarifi nazirinin
müavini Həmid bəy Şahtaxtinski Tiflis şəhərinə
gəldi. O, rus universitetini Bakıya köçürmək
təklifi ilə gəlmişdi, ...yaxşı binalar, maddi
təminat və s. vəd etdi...".
Universitet rəhbərliyi bu təklifi qəbul etsə də,
ermənilərin qeyri-konstruktiv mövqeyi bu
məsələnin həllinə imkan vermədi. Belə olan halda,
Cümhuriyyət hökuməti Bakıda müstəqil universitet
yaratmaq qərarına gəlir. Hökumətin tapşırığı ilə
Zaqafqaziya universitetinin rektoru Vasili
İvanoviç Razumovski Bakıya dəvət edildi. Həmin
il aprelin sonunda Bakıya gələn Vasili İvanoviç
Razumovski xalq maarifi naziri Rəşid xan
Qaplanov və onun müavini Həmid bəy Şahtaxtinski
ilə geniş müzakirələr apararaq Bakıda
universitet təsis edilməsi işinə rəhbərliyi öz
üzərinə götürdü. Hökumət 1919-cu il mayın 19-da
Xalq Maarifi Nazirliyi yanında universitet
Komissiyası haqqında Əsasnaməni və komissiyanın
tərkibini təsdiq etdi. Komissiyanın ilk
iclasında maarif naziri Rəşid xan Qaplanov
universitet Komissiyası üzvləri qarşısında çıxış
edərək, universitetin açılışı barədə Azərbaycan
hökumətinin qəti qərarını onların nəzərinə
çatdırdı. Xatırladaq ki, həmin komissiyaya geniş
hüquqlar verilmişdi. Belə ki, komissiya üzvləri
hökumət başçısınadək hər bir yüksək vəzifə
sahibinə müraciət edə bilirdilər. Hökumət
1919-cu il iyunun 16-da universitet
Komissiyasının ştatlarını təsdiq edib, işçilərin
maaşlarını müəyyənləşdirdi. Komissiyaya qısa
müddətdə universitetin təsis edilməsi,
nizamnaməsi və universitetin 1919-1920-ci dərs
ili üçün ştat və xərclər smetası haqqında Qanun
layihələrinin hazırlanması tapşırıldı. Komissiya
tezliklə həmin Qanun layihələrini hazırlayıb
hökumətə təqdim etdi. Azərbaycan hökumətinin
1919-cu il 7 iyul tarixli qərarı ilə həmin Qanun
layihələrini bəyənərək Parlamentin müzakirəsinə
təqdim etdi. Təxminən iki aya yaxın müddətdə
həmin Qanun layihələri Parlamentin müxtəlif
komissiyalarında ətraflı müzakirə olundu.
Çox gərgin mübahisə və qızğın müzakirələrdən
sonra Bakıda universitetin təsis edilməsi ilə
bağlı Qanun layihələri Parlamentin 1919-cu il 21
avqust tarixli 67-ci iclasının gündəliyinə
salındı. Bu tarixi iclasa sədrlik edən böyük
maarifçi Sultan Məcid Qənizadə Qanun
layihələrinin müzakirəsinə başlamağı təklif etdi.
Katib Mehdi bəy Hacınski həmin sənədlərin
məzmunu ilə Parlament üzvlərini tanış edir.
Parlamentdə ilk söz alan "İttihad" fraksiyasının
rəhbəri Qara bəy Qarabəyov universitetdə
tədrisin rus dilində aparılacağını əsas
gətirərək, Qanun layihələrinin müzakirəsinin
dayandırılmasını, layihələrin yenidən
komissiyalara qaytarılmasını təklif edir və
məsələnin səsə qoyulmasını tələb kimi irəli
sürür. Parlamentdə səsə qoyulan təklif səs
çoxluğu ilə qəbul edilir və universitetin təsis
olunması ilə bağlı məsələ gündəlikdən çıxarılır.
Universitetin 1919-1920-ci dərs ilinin əvvəlində
açılması haqqında hökumətin planları və
Universitet Komissiyasının gördüyü işlər təhlükə
altına düşür. Əvvəla, Bakıda universitet təsis
etmək istəyənlər yaxşı dərk edirdilər ki, bu
məsələ yeni dərs ilinin əvvəlinə kimi həll
edilməsə, mütləq uzanacaq, bu müqəddəs işin
sonrakı taleyi isə bilinməyəcəkdir. Bu
narahatlığı və təhlükəni Parlamentdəki çıxışında
maarif naziri Rəşid xan Qaplanov belə ifadə
edirdi: "Layihəyi bərayi-tədqiq (araşdırmaq
məqsədilə) fraksiyalara göndərərsək, vaxt qeyb
olacaq. Əmin olun ki, darülfünun bu sənə (il)
açılmayacağı kimi, gələcək sənə də açılmayacaq...".
Digər tərəfdən, ölkə daxilində siyasi vəziyyət
mürəkkəbləşmiş, ingilis qoşunları avqustun
əvvəlində Azərbaycanı tərk etmiş, Şimal
təhlükəsi isə Vətənin başı üzərində "Damokl
qılıncı" kimi asılmışdı. Məsələ çox ciddi idi:
universitetin yaradılması mütləq indi həll
edilməli idi. Əks halda, bu məsələ də bir ideya
olaraq tarixin arxivinə düşə bilərdi. Bütün bu
tarixi reallığı və universitet açılmasının milli
dövlətçiliyimiz, elm, təhsil və mədəniyyətimizin
tərəqqisi üçün böyük əhəmiyyətini dərindən dərk
edən Parlamentin bir çox üzvləri - siyasi,
dövlət və maarif xadimləri Bakıda universitetin
təsis edilməsinə dair Qanun layihələrinin
iclasın gündəliyindən çıxarılması haqqında
qərara qəti etiraz səslərini ucaltdılar.
Parlamentdə böyük nüfuzu və çoxlu tərəfdarları
olan Məmməd Əmin Rəsulzadə ilk olaraq söz aldı
və milli təhsil tariximiz üçün çox önəmli bir
tarixi çıxış etdi. Onun ardınca maarif naziri
Rəşid xan Qaplanov, Səmədağa Ağamalıoğlu,
Mustafa Məmmədov və başqaları çıxış edərək,
Bakıda universitet açılmasının ümummilli,
ümumdövlət və ümumbəşəri əhəmiyyətini
əsaslandırdıqdan, dörd saatdan artıq sürən
gərgin müzakirələrdən sonra Parlament öz
qərarına yenidən baxmaq və universitetin
təsisinə dair Qanun layihələrinin müzakirəsinə
başlamaq haq qında qərar qəbul etmək
məcburiyyətində qaldı.
Sonralar Vasili İvanoviç Razumovski bu tarixi
hadisələri xatırlayaraq həmin məsələnin müsbət
həllində fədakarlıq, əsl vətənpərvərlik nümunəsi
göstərən insanları "universitetin və maarifin
həqiqi dostları" adlandırır, onların içərisində
Məmməd Əmin Rəsulzadəni, Nəsib bəy Yusifbəyli,
Fətəli xan Xoyski, Rəşid xan Qaplanov, Həsən bəy
Ağayev, Səmədağa Ağamalıoğlu və başqalarının
əməyini xüsusi olaraq nəzərə çatdırırdı. Həqiqət
naminə deməliyik ki, Bakıda "universitetin və
maarifin həqiqi dostları" həmin elm-təhsil
ocağını milli müstəqilliyin, demokratik, dünyəvi
dövlətin əsas atributlarından biri sayır, bunun
xalqın intellektual potensialının, elm, təhsil
və mədəniyyətinin, milli özünüdərkinin inkişaf
etdirilməsinə, millətimizin müstəqil və azad
yaşamağa layiq olduğunu bütün dünyaya sübut
etməyə xidmət edəcəyinə inanırdılar.
Maarif naziri Rəşid xan Qaplanov Parlamentdəki
çıxışında bu haqda demişdi: "Biz məsələni
dövlətin mənafeyi nöqteyi-nəzərindən tədqiq və
mülahizə etməliyik. Biz cahana elan edirik ki,
hürr yaşamağa haqlı müstəqil millətik, bunu
yalnız elanımız kafi deyildir.
Təzahürati-milliyyəmizi (milli varlığımızı) daha
ziyadə təhdid etmək və onu atiyə (gələcəyə)
hazırlamaq lazımdır. Biz millətin ruhunu bu
surətlə yüksəldərsək, əmin olalım ki, istiqbalda
(gələcəkdə) fənalıqların (çətinliklərin) önünü
almış və millətimizi fəlakətdən qurtarmış oluruq.
İştə, o ruhu yüksəldəcək bir elm ocağı lazımdır
ki, o da darülfünundan başqa bir şey deyildir.
Darülfünunun mövcudiyyəti ilə biz Vətənimizi
daha başqa surətdə Avropaya qarşı göstərəcək və
yaşamağa layiq bir millət olduğumuzu da bu
surətlə isbat edəcəyik...".
Rəşid xan Qaplanov Parlamentdəki çıxışının
sonunda böyük uzaqgörənliklə demişdir: "Elm
məbədinə dərəcəyi-hörmətlə, camelərə, məscidlərə
girərkən ayaqqabılarımızı çıxaran kimi, bu elm
məbədinə də girərkən mülahizəti-şəxsiyyə (şəxsi
mülahizələri), siyasiyyə və firqə nizayilərini (siyasi
maraqları) unudaraq girməliyik. Əminəm ki, bu
darülfünuna istiqbali-milliyəmizi (millətin
xoşbəxt gələcəyini) təminedici bir məbəd, elm
nəzəri ilə baxacağıq...".
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 5-ci Hökumət
Kabinetində Rəşid xan Qaplanov maliyyə naziri
təyin olunub, dövriyyəyə buraxılan pulların
qiymətdən düşməməsi və devalvasiyaya uğramaması
üçün böyük səy göstərib.
O, 1920-ci il fevralın əvvəlində Bakı bonlarının
Zaqafqaziya pullarına dəyişdirilməsini
dayandırmaq barədə qərar verdi. Aprel işğalından
(1920) bir həftə əvvəl Batuma ixrac edilən neft
və neft məhsulları üçün rüsumların yalnız
Azərbaycan pulu ilə ödənilməsi haqqında sərəncam
imzaladı.
1920-ci ilin iyununda Bakıda həbs olunaraq,
əvvəlcə Vladiqafqaza, sonra isə Moskvaya
göndərildi. Uzun sürən istintaq və işgəncələrdən
sonra azadlığa çıxan Rəşid xan Qaplanov
1920-1930-cu illərdə Moskvadakı Şərq Xalqları
Universitetində "Osmanlı imperiyası tarixi"ndən
dərs deyib, eyni zamanda vəkil kimi fəaliyyət
göstərib.
Sonra Rəşid xan Qaplanov yenidən repressiyaya
məruz qalıb, 1937-ci ildə dünyasını dəyişib. |
|
