|
 "Qulu
Xəlilli jurnalistika fakültəsinə milli ruh,
vətənpərvərlik gətirdi"
Qulu Xəlilli Qərbi Azərbaycanın Sisyan
bölgəsində Qızılcuq kəndində sadə, əməksevər
ailədə 1930-cu ildə anadan olmuşdur. Uşaqlıq
illərində qoyun-quzu otarmış Q.Qasım oğlu əməkdə
bərkimişdir. Mənfur düşmənin növbəti alçaq
siyasətinin nəticəsi olaraq doğma yurddan
didərgin düşmüş ailələrdən biri kimi Qasım kişi
ömür-gün yoldaşı Tavadla birlikdə balaları ilə
Ağcabədinin Poladlı kəndində məskunlaşırlar.
Ağdamda ilk təhsilini alan Qulu Xəlilli
Azərbaycan Dövlət Universitetində oxumuş,
aspiranturanı bitirmişdir.
Hələ aspirantura dövründən başlayaraq Qulu
Xəlilli Azərbaycan ədəbi-tənqidi ilə məşğul
olmağa başlamışdır. Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığı sahəsində araşdırmaları ona
geniş oxucu auditoriyası qazandırmışdır. Elmi
məclis və yaradıcılıq plenumlarında cəsarətli,
məzmunlu və obyektiv çıxışları ilə məşhurlaşan
Q.Xəlilli "Vaqif" pyesi və tarixi dram janrı"
mövzusunda namizədlik, sonralar Azərbaycan
romanının inkişaf tarixini əks etdirən doktorluq
dissertasiyalarını müdafiə etmişdir.
Söz önü, yaxud unudulmaz hadisə
...İsti yay günü idi. İmtahan otağında
əyləşənlər biletlərin sualları üzərində düşünür,
arabir başlarını qaldırıb komissiya qarşısında
cavab verən qrup yoldaşlarını dinləyirdilər.
Sonuncu dövlət imtahanı pedaqogikadan idi. İki
suala yaxşı cavab verən tələbə üçüncü sualda
çətinliyə düşmüşdü. Pestalotsinin Qu quşunun
nəğməsi məqaləsinin adını dəqiqliyi ilə
xatırlaya bilmirdi. O vaxtlar (ötən əsrin 70-ci
illəri) pedaqogika və pedaqogika tarixindən
dərslik, dərs vəsaiti, demək olar ki, yox idi.
M.Mehdizadə, Ə.Seyidov, M.Muradxanovun
rəhbərliyi və iştirakı ilə hazırlanmış vəsaitlər
kitabxanalarda belə defisitləşmişdi. Tələbə
psixoloji cəhətdən sarsılmışdı: elmi
kommunizmdən "4", Azərbaycan dili və
ədəbiyyatdan iki "5" alandan sonra Qu quşunun
son nəğməsində "yana" bilərdi. Ani olaraq özünü
toplayıb hafizəsini "səhifələdi" və birdən
səsini bir az ucaldaraq yadına saldığı son
variantı dedi və elə bu anda Ə.Dəmirçizadə,
A.Hacıyev, X.Məmmədov, N.Abdullayevlə bir
sırada, tən ortada əyləşmiş qıvrım saçlı,
qarabuğdayı, orta boylu komissiya sədrinin səsi
eşidildi: - Ay... müəllim, bir məqalə adına görə
tələbəni çox incitməyin. O, Azərbaycan dili və
ədəbiyyatdan "əla" aldı. Filologiyanı bilirsə,
dərs deyəcəyi şagirdlərə nəsə öyrədəcək. Onda
Pestalotsi lazım olmayacaq.
 Ötkəm
və cəsarətlə söylənilən sözlər pedaqogika
müəlliminin sürətini azaltdı, heç nə demədən
qarşısındakı vərəqə öz qiymətini yazdı.
...İmtahan qiymətləri oxunanda tələbənin gözləri
doldu və hörmətlə komissiya sədrinə baxdı.
Qranit çöhrəli alim sonuncu imtahanı da uğurla
başa vurdu.
...Bir gün 22 ildən sonra imtahan komissiyasının
sədri ilə həmin məzun Təhsil Nazirliyində
rastlaşdılar. Xəstəliklərə mərdliklə sinə gərmiş
alim-pedaqoq mətbuatda çalışan, namizədlik
dissertasiyası müdafiə etmiş həmsöhbətini
axıradək səbrlə dinləyib, xeyirxah əməlinin
təfsilatını eşidənlərlə xudahafizləşib ayrıldı.
Keçmiş tələbənin gözləri dolmuşdu. Söhbətə qulaq
asanlar təəssüratın psixoloji təsirində idilər.
O vaxtlar imtahan komissiyasının sədri olmuş
alim filologiya elmləri doktoru, professor Qulu
Xəlilli, onun imtahanda pedaqogika müəlliminin
cəngindən qurtardığı tələbə isə bu sətirlərin
müəllifidir.
Zəngin elmi-nəzəri irs: çoxsaylı məqalələr,
monoqrafiyalar
Bir müddət akademiyanın Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunda çalışan Qulu Xəlilli sonralar
ADU-nun (indiki BDU) professoru kimi, sözün
həqiqi mənasında, qüdrətli bir pedaqoq tək
çalışmış, mühazirələrində elmi dəyərlərlə
yanaşı, milli mənəvi dəyərləri də çatdırmışdır.
Tənqidçi, ədəbiyyatşünas, müəllim-pedaqoq, alim,
əməkdar mədəniyyət işçisi, əməkdar elm xadimi
kimi ad və titulları "alın təri və əlinin qabarı
ilə qazanmış" Q.Xəlilli "həyatın qaynar,
təlatümlü bağrından qopmuş bir yazıçı-publisist"
(Y.Qarayev, F.Mehdi) kimi tanınmışdı.
Professor Famil Mehdi alim-ədibin irsi ilə bağlı
fikirlərində vurğulamışdır: "Məsələ yalnız
məqalə və məktubların, resenziyaların sayında
deyil, onların, sözün əsl mənasında,
cəsarətliliyində, obyektivliyində,
prinsipiallığındadır, elmi dəyərində, orijinal
tədqiqat üslubunda və nəhayət, publisistik
təbiətliliyindədir.
...Onun ədəbi tənqidindəki publisistik
keyfiyyət, klassik və müasir Azərbaycan - dünya
tənqidinin ən yaxşı ənənələrinə söykənir".
"Sənət eşqi, yaşamaq istəyi" adlı məqalədə
("Ədəbiyyat qəzeti", 10.XI.2000) oxuyuruq: "Qulu
Xəlilli neçə ildir ki, dünyasını dəyişib. Ancaq
Qulusuz bir günümüz olmayıb. Onun dostları,
yoldaşları, tanış-bilişləri, qardaş deyib,
qardaş bildikləri insanlar... Qulu Xəlillini
xatırlayırlar. Onun özü kimi sərt məqalə və
çıxışlarını, xoş zarafatlarını, məqamında
səslənən atmacalarını, atalar sözü və
zərb-məsəllər kimi qısa, ancaq dərin məzmunlu
kəlamlarını yada salırlar. Beləliklə, gözlərim
qarşısında onun bəzən qəmgin-tutqun, bəzən
gülümsər, mehriban sifətli, bütün hallarda mənən
zəngin, mərd, cəsarətli, sədaqətli, səxavətli
obrazı canlanır. Mən bütün məsuliyyəti ilə
deyirəm ki, onun şəxsiyyətinə, obrazına bərabər
az-az şəxsiyyət tapmaq olar. Qulu Xəlillidən
daha çox istedadlı yazıçı, publisist də tapmaq
olar, dərin zəkalı alim də, tənqidçi və pedaqoq
da. Ancaq Qulu Xəlillini tapmaq mümkün deyil.
Qulu Xəlilli bütün hallarda bənzərsizdir, özünə
məxsusdur, təkrarolunmazdır".
Professor Q.Xəlilli tanınmış ədəbiyyatşünas alim
idi.
1966-cı ildə Məsud Əli oğlu ilə ilk
monoqrafiyasını - "Rəsul Rza" əsərini nəşr
etdirən alim sonralar yüzlərlə ədəbi-tənqidi
məqalə və resenziya çap etdirmiş, bunlar "Böyük
sənət uğrunda", "Sənət və sənətkar", "Vaqif"
pyesi və tarixi dram janrı", "Azərbaycan
romanının inkişaf tarixindən", "Həyat və idrak",
"Həyat yaradıcılıq çeşməsidir" kitablarında
toplu halında çap olunmuşdur.
Q.Xəlilli cəsarətli, obyektiv, prinsipial, elmi
cəhətdən dəyərli, orijinal tədqiqat üslublu,
publisistik təbiətli məqalə və resenziyalar
müəllifi idi.
Q.Xəlillinin tədqiq etdiyi yazıçı və şairlərin
təxmini siyahısı belədir: Y.V.Çəmənzəminli,
S.Vurğun, R.Rza, S.Rüstəm, İ.Əfəndiyev,
Ə.Vəliyev, B.Bayramov, İ.Hüseynov, B.Vahabzadə,
Qabil, H.Abbaszadə, N.Xəzri, Q.Qasımzadə və b.
Cəsarətli tənqidçi, xeyirxah publisist, yazıçı
Sağlığında onunla çiyin-çiyinə çalışanlar
sonralar dəfələrlə ciddi cərrahiyyə
əməliyyatlarına məruz qalmış Qulu Qasım oğlunun
ağrılı-acılı ömür boyu çoxsahəli fəaliyyət
göstərdiyini etiraf etmişlər: "O, görkəmli
yazıçı, alovlu publisist, geniş diapazonlu alim,
tədqiqatçı, tənqidçi, ən başlıcası isə həqiqi
vətəndaş, prinsipial, təcrübəli pedaqoq idi. O,
bütün bu işlərlə eyni vaxtda məşğul olmuş,
ictimaiyyətin diqqət mərkəzində dayanmışdı. Bir
çox halda canlı müzakirələrin, mübahisələrin,
hətta bəzən haqsız tənqidlərin, hücumların
hədəfinə çevrilmiş, bütün hallarda bu hücumlara
qətiyyətli, ardıcıl, obyektiv şəkildə daha
tutarlı, kəskin formada cavab vermişdir. ...Qulu
Xəlilli başqalarını qorumaqla daha çox məşğul
olmuş, qələm dostlarına yönələn zərbələrə qorxub
çəkinmədən, cəsarətlə cavab vermişdir"
(F.Mehdi).
B.Vahabzadə yazırdı: "Hər kəsin özünəməxsus,
diqqəti cəlb edən əlaməti olur ki, həmin adam o
əlamətlə səciyyələnə bilir. 40 ilə yaxın bir
müddətdir ki, eyni zindanda çəkic vurduğumuz,
eyni əqidəyə qulluq etdiyimiz qələm dostum Qulu
Xəlillini mən bircə sözlə səciyyələndirə
bilərəm. Cəsarət!"
Müasirlərinin yazdığı kimi, Qulu Xəlilli ömründə
riyakarlıq bilməmiş, yazılarında, söhbətlərində
də düşündüyünü demiş, bunun ona neçəyə başa
gələcəyini fikirləşməmişdir.
Bu və ya digər şəxsi keyfiyyətlərinə görə
Q.Xəlilli "Koroğlu toppuzu" (S.Rəhimov), "Babək
qılıncı" (F.Mehdi) bənzətmələri ilə
səciyyələndirilmişdir.
Professor Q.Xəlilli eyni zamanda qüdrətli bir
publisist idi. Professor F.Mehdi yazırdı: "Onun
publisistikası bir çox halda tənqidi pafosla
müşayiət olunur. Ancaq o, vurub dağıdan, məhv
edən, inkarçılıq yolu tutan, gözdən salan,
alçaldan publisistika deyildir. Əksinə, onun
publisistikasındakı Nəcəf bəy Vəzirov, Mirzə
Cəlil, Üzeyir Hacıbəyov yanğısı, Ömər Faiq
harayı, xalqa, Vətənə məhəbbətlə, onların
inkişafına, müasirləşməsinə... mane olanlara...
nifrətlə... əlaqədardır".
Qulu Xəlilli həm də yazıçı idi. Ağır exnakok
xəstəliyi ilə çarpışa-çarpışa qüdrətli qələmini
bədii yaradıcılıq sahəsində sınayan Qulu müəllim
ədəbiyyat tariximizdə öz yeri olan "Yaşamaq
istəyirəm", "Ömrün baharı", "Atam və mən",
"Qulun yaman kişnədi", "Mələk xala" kimi roman,
povest və hekayələrində bir-birindən maraqlı,
unudulmaz bədii obrazlar yaratmışdır. Ötən əsrin
60-70-ci illərində nəşr olunmuş "Yaşamaq
istəyirəm" povesti böyük oxucu marağı
qazanmışdı.
Q.Xəlilli təbiətə bağlı bir şəxsiyyət olmuşdur.
Böyük alim-insan-yazıçı yazırdı: "təbiəti
qorumaq vətənpərvərlik, hətta insanpərvərlik
hissləri ilə birləşməlidir".
Bir alim-yazıçı olmaqla yanaşı, o, həm də bir
pedaqoq və filosof olaraq insanlar üzərində
müşahidə aparmış, müəyyən nəticələrə gəlmişdir.
Professor Şirməmməd Hüseynova məktubunda
insanları iki qrupa bölmüş Q.Xəlilli birinci
qrupa aid olanları yoluxucu xəstəliklərə
oxşatmışdır. "Belə çirkablar, rəzillər sıxlaşıb
üstümüzə gələrkən sarsılmamaq, müvazinəti
itirməmək üçün mərd, təmiz vicdanlı, namuslu,
ruhən sağlam, cəsur, cəngavər adamların
birləşməsi lazımdır. Həqiqi, işıqlı və mütərəqqi
olanları qorumaq... üçün, cəmiyyəti, insanlığı,
bəşəriyyəti çirkabdan, üfunətdən qorumaq üçün,
saf, təmiz, məsum, ləkəsiz insani ürəkləri
qorumaq üçün, yanan, yandıran, yaşayan, yaşadan
humanist vətəndaşları qorumaq üçün... insani
fikirlərin, ideyaların paklığını özündə
birləşdirən adamların birliyi vacibdir".
Qulu Xəlilli araşdırmalarda
İnsan ömrünün cümləyə bənzəyişi var: yaşama
tərzindən asılı olan ömür var ki, bütöv, geniş
cümləyə oxşardır, ömür var adlıq cümlə, ümumi
şəxsli cümlə səciyyəlidir.
Allah payı olan ömrü ağrı-acıları ilə bütöv
yaşamış şəxslərdən biri idi Qulu Xəlilli...
Dünyasını dəyişdiyi 16 il ərzində doğmaları, onu
tanıyanlar, onun tələbə və yetirmələri üçün
tənqidçi, ədəbiyyatşünas, müəllim, yazıçı,
insan, ata, dost... olmuş Qulu Xəlillinin
yoxluğu çox ağrılı, çox çətin bir itki kimi
ürəklərdə göynərtiyə çevrilib. Xalq yazıçısı
İsmayıl Şıxlının bir fikri var: biz bir şeyi
itirəndən sonra onun qədrini bilirik.
Q.Xəlillinin ictimai fikir tarixindəki yeri,
bədii nəsrimizdə və Azərbaycan
jurnalistikasında, ədəbiyyatşünaslığımızda
xidmətləri bu gün özünün bütün tərəfləri ilə
aydın seçilir, təsəvvür olunur. Və xalqımızın
dəyərli simalarından biri olan görkəmli alimin
şəxsiyyətinin böyüklüyünü, əvəzedilməzliyini
təsvir və tədqiq etmək, onun ədəbi-tənqidi və
ədəbi-estetik irsini qiymətləndirmək,
bədii-publisistik əsərlərinin dəyərini vermək
niyyətilə görülmüş hər bir iş özlüyündə təqdirə
və tərifə layiqdir.
Filologiya elmləri doktoru, professor,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin direktoru
Nurlana Əliyevanın Azərbaycan Dövlət Kitab
palatası tərəfindən buraxılmış kitabı - "Narahat
ömrün səhifələri" (redaktoru professor Nizami
Cəfərovdur) böyük alim-müəllimə həsr olunmuş
dəyərli əsərdir. Kitab görkəmli şəxsiyyətin
yaradıcılığını sadəcə olaraq panoram təsvir
etmir, analitik təhlil aparılıb, zəngin
elmi-nəzəri, bədii-publisistik irsə, çoxsaylı
mülahizə və faktlara əsaslanmaqla dəyərli
monoqrafik əsər yaradılıb. 11 çap vərəqi
həcmində olan kitab 12 bölmədən ibarətdir.
"Unudulmaz insan, böyük şəxsiyyət" adlanan
bölmədə alim, tənqidçi, yazıçı, publisist və
pedaqoq Q.Xəlillinin şərəfli və ibrətamiz həyat
yoluna nəzər salınır, şəxsiyyətini təşkil edən
keyfiyyətlər təsvir-tədqiq edilir.
Ədəbiyyatı özünün "ən mötəbər isti
nadgahı, ən dəyanətli sirr mənbəyi, qəlbinin
döyüntüsü" adlandırmış Q.Xəlillinin həyat yolu,
əsərlərinin sayı və tematikası haqqında
oxuculara geniş informasiya çatdırılır.
Monoqrafiyada Q.Xəlilli prinsipial və güzəştsiz
bir tənqidçi kimi səciyyələndirilir, onun
klassiklərə və müasirlərinə münasibəti, ədəbi
gəncliyə diqqət və qayğı məsələləri
ayrı-ayrılıqda zəngin faktik materiallar
əsasında nəzərdən keçirilmiş, C.Cabbarlı,
S.Rəhimov, S.Vurğun, R.Rza, M.Süleymanlı və
İ.Hüseynov kimi şair, yazıçı və dramaturqların
ayrı-ayrı əsərlərinə tənqidçi qiyməti
birər-birər yada salınır, təqdir edilir,
münasibət bildirilir, tənqidi fikirlərin
elmi-ədəbi, bədii-estetik və sosial-fəlsəfi
orijinallığı əsaslandırılır.
Tənqidçiliyi çətin peşə kimi səciyyələndirən
Q.Xəlilli təkcə tənqidi məqalələr yazmaqla
kifayətlənməmiş, ədəbi prosesin bu müstəqil və
məsuliyyətli qolunun inkişafı, təşəkkülü,
formalaşması yolunda bir Fərhad fədakarlığı
göstərmiş, tənqidə etinasızlığa qarşı
barışmazlığı ilə həmişə öndə olmuşdur.
N.Əliyeva monoqrafiyasının bir bölməsini
Q.Xəlillinin dilimizin saflığı uğrunda apardığı
mübarizə faktlarının təsvir, təhlil və tədqiqinə
həsr etmişdir. Aydın olur ki, Qulu müəllim dilə,
sözə münasibətdə daha tələbkar, daha sərt və
hətta amansız olmuşdur. Ədəbi əsərlərdə ən mühüm
məsələlərdən biri dildir, - deyən görkəmli
ədəbiyyatşünas ayrı-ayrı sənətçilərin dilə
münasibəti faktlarını müntəzəm izləmiş, üstəlik
xalq dilinin inkişafında məktəb və müəllimin
roluna böyük əhəmiyyət vermişdir.
İki məktub, dostluq düşüncələri
Şirməmməd HÜSEYNOV, BDU-nun professoru
Dünyagörmüş, keşməkeşli, mənalı və fəal ömür
sürmüş yaşlıları həyata bağlayan ən güclü
amillərdən biri də tarixi yaddaşdır. Bu
qiymətli, mənəvi xəzinəyə zaman-zaman kövrək
hissiyyatla baş vurmalı, yaddaş dəftərini
vərəqləməli olursan. 40 ilə yaxın bir müddət
dostluq etdiyim, halal çörək kəsdiyim,
əqidəsinə, məsləkinə, cəsarətinə, məntiqinə,
alimliyinə hədsiz məhəbbət və hörmət etdiyim
Qulu müəllimin də yaddaş dəftərimdə xüsusi yeri
və mövqeyi var.
Qulu məndən 6 yaş kiçik idi. Mən universitetin
jurnalistika şöbəsini qurtaran ili o, birinci
kursa qəbul olunmuşdu. 1954-cü ildə mən Moskva
Dövlət Universitetində aspiranturanı bitirib,
namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək
universitetə qayıdan ili Qulu təhsili başa
vurmuşdu. O vaxtkı filologiya fakültəsində
jurnalist tələbələrdən söhbət gedərkən bir neçə
nəfərin adını çəkərdilər. Bunların sırasında
Qulu Xəlilli və Xəlil Rza da vardı. Məni onların
hər ikisi maraqlandırdı. Qulu ilə yaxın
münasibətlərimizin əsas səbəbkarlarından biri
məşhur alim-tənqidçi, Səməd Vurğunun
"ədəbiyyatımızın vicdanı" adlandırdığı akademik
Məmməd Arif Dadaşzadə, onun həyat yoldaşı,
universitetin sayılan, istedadlı və yiyəsiz
gənclərinə analıq məhəbbəti göstərən pedaqogika
kafedrasının dosenti Zümrüd xanım Axundova
oldular. Hər ikisi Qulunun çox böyük istedad və
ən əsası vətəndaş və milli qeyrət sahibi
olduğunu dəfələrlə şəxsi, ailə çərçivəsi
söhbətlərdə qeyd edirdilər. 1963-cü ildə M.Arif
müəllimin Ağcabədidən Azərbaycan SSR-in Ali
Sovetinə deputatlığa namizədliyini irəli
sürmüşdülər. Arif müəllimi Ağcabədiyə
seçicilərlə görüşə kimlər müşayiət edirdi; indi
çoxlarına təəccüblü gələ bilər: Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutundan baş elmi işçi Qulu
Xəlilli və universitetin dosenti Şirməmməd
Hüseynov. Bizi rəsmi dairələr yox, M.Arif
müəllim özü seçmişdi. Mən Ağcabədidə Qulunun
ata-anası, qardaş-bacıları ilə də tanış oldum.
Bu barədə Qulu müəllim ətraflı yazdığından
təfərrüata varmıram.
Bu səfərdən sonra eyni ictimai zümrədən
olduğumuz üçün Qulu mənim üçün doğmalaşdı. Çox
böyük vuruşdan, çəkişmələrdən sonra Qulunu
jurnalistika fakültəsinə dəvət etdik. Qulu
Xəlilli jurnalistika fakültəsinə milli ruh,
vətənpərvərlik gətirdi. Qulu mənalı ömrünün
sonunadək bu kollektivin əzizi, sevimlisi oldu.
Qulu müəllimin mənə qardaşcasına yazdığı, görüş
və düşüncələrini bölüşdüyü bir neçə məktubu var.
Mən onları qayğı ilə hifz edib saxlamışam. 1968
və 1972-ci illərdə yazılmış bu şəxsi məktublarda
dövrün səciyyəsi, ictimai-siyasi problemləri,
Qulunun ailə və övlad qayğılarına həsr olunmuş
sətirlər var. Azərbaycan ziyalısı, alim və
yazıçısının qələmindən, qəlbindən süzülən bu
sətirləri həyəcansız oxumaq olmur...
Yaşamaq istəyirdi... Yaşayacaq
Pənah XƏLİLOV,
filologiya elmləri doktoru, professor
Görkəmli ədəbiyyatşünas, cəsur tənqidçi,
tanınmış ədib və Bakı Dövlət Universiteti
auditoriyalarında oxuduğu mühazirələri neçə
istedadlı tələbənin yaddaşında yurd-yuva salmış
filologiya elmləri doktoru, professor Qulu Qasım
oğlu Xəlillini bu fani dünyadan haqq dərgahına
yola salanda jurnalistika fakültəsində oxuduğu
illər yadıma düşdü. Özünün və dostu rəhmətlik
Xəlil Rza Ulutürkün şəkli gözümün qabağına
gəldi. İkisi də sağlam gəncliyin işıqlı
təbəssümü kimi qarşımda parladı. Qışın oğlan
çağında başı və köynəyinin yaxası açıq, əynində
pencəkdən başqa isti və qalın geyimi olmayan buz
baltası kimi sağlam, ruhən bundan da gümrah olan
bu iki gənc beş-altı yaş özlərindən böyük olan
müəllimlərinə - mənə həmişə nikbinlik gətirirdi.
Qəbir üstündən qayıdandan sonra "Yaşamaq
istəyirəm" romanına bir də baxdım və öz qələmi
ilə çəkdiyi avtosurət təəssüratımı daha da
gücləndirdi.
Yaxşı deyiblər ki, "Sən saydığını say, gör fələk
nə sayır". Otuz yaşına yenicə çatmış bu
"anadangəlmə pəhləvan"ı uzun sürən xəstəlik
yaxaladı, səkkiz-doqquz kərə onu cərrah bıçağı
altına saldı. Amma dözdü.
Qulu müəllimin bu dözümünün səbəbləri nədir? -
deyə düşünürəm. Təkcə cansağlığımı?
Başına toplaşan yar-yoldaş ünsiyyəti, ən çox
sarıldığı jurnalist, tənqidçi, ədəbiyyatşünas
qələminin saysız-hesabsız məhsulundan doğan
qürur, ədəbi-bədii yığıncaqlarda, disputlarda,
mətbuatda, radio və televiziyada, yazıçılar
qurultaylarında öz tribunasını boş görməmək
qətiyyəti. Tək öz yazılarından yox, qələm
yoldaşlarının, keçmiş müəllimlərinin
uğurlarından sevinmək, ruhlanmaq ləyaqəti!..
İndi ötən illəri bir də yada salıb
ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidimizdə
səs-soraq salmış kitablarına baxıram. Məndə
avtoqrafı olan iki kitabı var: birinin tarixi
29.X.70-ci il, ikincinin tarixi 9.I.87. Kitabın
adı: "Tənqidçilik çətin peşədir". Nə gözəl
addır! Necə yazasan ki, könül sındırmayasan, həm
geniş oxucunu, həm mütəxəssisləri, həm yazıçının
özünü qane edəsən; məqalən günün səsi olmaqla
yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq tarixində də iz qoya
bilə. Yazdığın tənqid başqasının tənqidi üçün
mövzu verəndə və polemika törəyəndə
cırnamayasan, qələm yoldaşının fikrinə hörmət
göstərməyi bacarasan. Bəli, tənqidçilik çətin
peşədir. Qulunun məndə avtoqrafı olmayan
sanballı bir monoqrafiyası da var: "Azərbaycan
romanının inkişaf tarixindən" (1973). Bu, bütöv
bir ensiklopediyadır, amma dar ensiklopedik
məlumat kitabı səpgisində yox, bəlkə çoxsahəli
elmi-tədqiqat, hüdudsuz müqayisələr, elmi
polemikalar səpgisində. Azərbaycan romanının
yaranması qaynaqlarından tutmuş təxminən altmış
illk zəngin ədəbi irsin dolğun salnaməsi, tarixi
inkişaf xüsusiyyətlərinin təhlili; hər ədibin
fərdi yaradıcılıq dünyasına girməklə yanaşı,
Azərbaycan ədəbiyyatında bütün roman məhsuluna
ümumi baxış. "Həyat yaradıcılıq çeşməsidir"
əsəri də belədir. Qulu Xəlilli xəstə canını
yarım əsrdən artıq bir vaxt müddətində yaranmış
siqlətli, rəngarəng roman yükünün altına
vermişdir. O, ciyərinə dəyən bıçağın altında da,
ədəbi məhsullar siqlətinin altında da
tıncıxmayıb, tövşəməyib, onu eniş və yoxuşlarda
səbrlə, təmkinlə daşıyıb, zövq ala-ala
aparmışdır. Məqalələrindən birinin adını "Zəngin
xəzinə" qoymuş Qulu Xəlillinin elmi irsi də
ədəbiyyatşünaslığımızın zəngin
xəzinələrindəndir.
Mən ömrümdə bircə dəfə nekroloq yazmışam və
sağ-salamat bir çağında cərgəmizdən getmiş
professor Əliyar Qarabağlının ruhu ilə
vidalaşmışam. O, mənim mənsub olduğum nəslin
unudulmaz müəllimi idi. İndi bu yazımın hər
sətrində daha ağır iztirablara qatlaşıram -
tələbəsini itirən müəllim üçün bu itkini
yaşamaqdan ağır sarsıntı olmaz.
Təsəllimiz yalnız budur ki, istedadlı tələbələr
qəlbinə Qulu müəllimin saldığı fikir toxumları
cücərir, gənc tədqiqatçılar nəsli onun irsini
öyrənir.
O, heç vaxt qərəzli danışmırdı
Cahangir MƏMMƏDLİ,
Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri,
professor
...İtirdiyimiz adamların hamısının yeri görünür.
Atanın ata yeri, doğmanın doğma yeri, dostun
dost yeri, hətta düşmənin düşmən yeri. Qulu
müəllim kimi adamların itkisi ictimai itkidir.
Bu itki Azərbaycan itkisidir; Azərbaycan
ədəbiyyatının Belinski tipli itkisi,
publisistikamızın Üzeyir tipli itkisi,
universitet auditoriyasının müəllim itkisi,
Şirməmməd müəllimin, Famil müəllimin dost
itkisi, onu tanıyanların, ona söykənənlərin kişi
sinəsi itkisi...
Mənim Qulu müəllim itkisi ilə bağlı kiçik bir
təsəllim var: iyirmi il onunla bir yerdə, lap
elə bir kafedrada işləmişəm. Qulu müəllim
kafedra iclasında olmayanda süst bir yığıncaq
keçirdi. Elə təsəvvür yaranırdı ki, hər şey
qaydasındadır və hər şey gözəldir. Qulu müəllim
olanda problemləri elə ortaya tökürdü ki, necə
pis işlədiyimizi dərk etməli olurduq.
Qulu müəllim tənqid etməkdən ona görə qorxmurdu
ki, o, heç vaxt qərəzli danışmırdı. Ümumiyyətlə,
Qulu müəllimdə qərəz yox idi. Nifrət etdiyi
şairin bir usta misrası onun nifrətini məhəbbətə
çevirə bilərdi.
Kafedrada əlavə rəyə göndərilən bir namizədlik
dissertasiyasını "yıxıb sürümək" prosesi
gedirdi. Qulu müəllim bircə cümlə işlətdi:
"Görməmişlik eləməyin".
Qulu müəllim özü, doğrudan da, görməmiş deyildi.
Onun əlindən onlarca namizədlik, doktorluq
dissertasiyası keçmişdi. Bu işdə xeyirxahlığa
üstünlük verirdi:
-
Moskva bəhanə axtarır, - deyirdi, - bizi öz
əlimizlə vurur.
Elmdən danışanda Qulu müəllimin yeri görünür.
Filoloji elmimizin böyük bir mərhələsi onun adı
ilə bağlıdır.
Müəllimlikdən söhbət düşəndə Qulu Xəlillinin
yeri görünür. Proqram əsiri olmadı. Auditoriyaya
girdi və yalnız özünün konsepsiyası ilə işlədi.
Publisistikadan söhbət gedəndə Qulu Xəlilli
örnək kimi yada düşür. Ən ağır senzura illərində
"Torpağın göz yaşı" ilə Azərbaycan dərdini
qoydu. Vətən deyəndə Qulu müəllim yada düşür.
Onun son kitabı belə adlanırdı: "Hər şeydən
keçilər, Vətən keçilməz". Bu da bir taledir.
Onlarca ədəbi, bədii, elmi, publisist kitabın
sahibi son anında bu kitabı yadigar qoydu.
Azərbaycanın ən yeni tarixinin biabırçı faktları
onu sızladırdı. Ölümündən bir az əvvəl görüşdük.
Kövrəldi və bu kövrəkliyin səbəbini açdı:
-
Bilirsən ki, mən ölümdən qorxan oğul olmamışam.
Mən heç vaxt ölüm qorxusu keçirməmişəm. Şuşaya,
İsa bulağına, Cıdır düzünə, Ağdama, Füzuliyə
ağlayıram. Min illərin qəhrəmanlığını yaşamış
bir xalqın torpağa etinasızlığı məni qəbirdə
yandıracaq.
Qulu müəllim bu sözlərdən düz bir sutka sonra
dünyasını dəyişdi. Onun bu fikrinin acı
gerçəkliyini yaşamaq bizə bu gün də ağırdır.
Dostluqdan söhbət düşəndə Qulu müəllimi anıram.
O, çox ləyaqətli, təkrar çıxmasın, sinəsini
qabağa verən dost idi. Həyatında ən nadir
adamları özünə dost bilən Şirməmməd müəllimin
dostu idi. Mən ondan yaşca xeyli kiçiyəm, amma
Qulu müəllim mənə dost deyirdi. Onun bir sözünü
heç vaxt iki eləməmişəm. Fəxr eləmişəm ki,
Azərbaycan dərdi ilə yaşayan, sənət məbədini heç
nəyə dəyişməyən, yaltaqlıqdan uzaq, sözü üzə düz
çırpan bir insanla, bir alim və bir müəllimlə
dostam.
70-ci illərin ortalarında Qulu müəllimin yanında
ürəyimin ağrılarından şikayətləndim. Deyəsən,
pessimizmə qapıldığımı hiss elədi. Bir az
ürək-dirək verib getdi. İki gündən sonra
"Azərbaycan gəncləri" qəzetində bir məqaləsi çap
olundu. Bu məqalə xəstəliyə qarşı cəsarətin,
iradənin ən böyük dərman olduğunu elə güclü
publisistik üslubla ifadə edirdi ki, birdən-birə
yaxşılaşdığımı və ümidsizlikdən uzaqlaşdığımı
anladım...
Qulu müəllim birsifətli adam idi. Çöldə də, evdə
də. O, monolit, ziyalı övladlar tərbiyə edib.
Qulu müəllim hərə üçün bir itkidir. Bir xalqın
ədəbiyyat itkisi, bir mətbuatın publisistika
itkisi, bir Vətənin oğul itkisi, universitet
üçün müəllim itkisi, Azər üçün ata itkisi.
Mənimçünsə bütün itkilərin önündə bir həmdərd,
bir dost itkisi durur. Bu itkinin yerini heç
kimlə, heç nəylə doldurmaq olmur.
Söz abidəsi qoymuş qardaş haqqında düşüncələr
İnqilab XƏLİLOV,
Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti
Qardaşım Qulunun özünəməxsus xarakterik
cəhətləri nə idi? - deyə məndən soruşanda
tərəddüdsüz deyirəm: Ötkəmlik, cəsarət,
mübarizlik, adamın üzünə həqiqəti şax demək
hünəri. Çox qəribədir ki, onun bu cəhətlərini
yaxşı bilən hər kəs onu sevər, ona hörmət
edərdi, ondan inciməzdi.
Qulu ədəbiyyata kənddən, təbiətin qoynundan
gəlmiş, həyatın əzab və məhrumiyyətlərindən
cücərmişdi. Buna görə də biz onun yazılarından
həyatın ağrı və acılarını oxuyuruq. Onun
"Yaşamaq istəyirəm", "Atam və mən", "Ömrün
baharı", "Torpağın göz yaşı", "Torpağın ətri",
"Hər şeydən keçilər, Vətən keçilməz" və sair
əsərləri başdan-başa həyatın göynərtiləri ilə
doludur.
Əqidəsinə gəlincə, son dərəcə milli olduğuna
görə bir tənqidçi alim kimi təhlil etdiyi bədii
əsərlərə, əsasən, bu rakusdan baxar, bədii
əsərlərini də əsasən bu mövzuya həsr edərdi.
Qulunun hər məsələyə münasibətdə öz sözü və öz
cəbhəsi olmuşdu. O, tutuquşu kimi ağızdan söz
qapıb, kiməsə xoş gəlmək üçün, nəyəsə
uyğunlaşmaq üçün söz deməzdi. O, həmişə yalnız
öz düşündüyünü demiş, ürəyini deşən fikirlərini
yazmışdır.
Onun öz təbirincə desək: Qulu müəllim zəhmətin
kürəsində bərkimiş insan idi. O, zəhmətsevər,
hünərvər, cəld, işgüzar insanları həmişə təqdir
edərdi, tənbəli, pintini, süst adamları tənqid
atəşinə tutardı.
O, sənətə, ədəbiyyata ciddi ölçülər, tələblərlə
yanaşar, Azərbaycan milli-ictimai fikrinin
formalaşmasında yaxından iştirak edərdi, onu bir
çox yeni mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə
zənginləşdirdi. Bunlarla yanaşı, Qulu Xəlilli
eyni zamanda böyük vətəndaş və alovlu publisist
idi.
"Qulu Xəlilli xatirələrdə" deyəndə xəyalımda
bütöv bir aləm oyandı. Bizə, elmimizə, sevdiyi
xalqına ürəkdən bağlı olan Qulu çox tez dəyişdi
dünyasını. Zahiri sərtliyi ilə daban-dabana zidd
olan nəcib, kövrək ürəyi zəmanənin
keşməkeşlərinə davam gətirmədi.
Kiçiklərə öyüd-nəsihət verərkən qəribə bir misal
çəkərdi: "Boş-bekar durunca, düşməninə daş
daşı!" Nə üçün daş daşı? Qolların bərkisin,
caynaqların bərkisin, güclü olasan".
Qulu Xəlillini tanıyanların hamısı - alim və
yazıçılar, tələbə və aspirantlar, pedaqoq və
jurnalistlər, sadə adamlar, uşaq və böyüklər onu
ən əvvəl bir Azərbaycan kişisi kimi
tanıyırdılar. Bütün digər məziyyətləri, daşıdığı
adlar və titullar isə məhz bu yüksək addan,
mərtəbədən sonra gəlirdi.
Onun nədən xoşu gəlirdi: Ədalət uğrunda mübarizə
aparmaqdan, xeyirxahlıqdan, vaxtı bir an belə
boş keçirməməkdən, yazmaqdan, yaratmaqdan.
Bəs nədən xoşu gəlmirdi? Başqalarına qul
olmaqdan, yaltaqlıqdan, xəsislikdən,
ikiüzlülükdən, tənbəllikdən, xəyanətdən.
İnsanların qəbirləri üstündə abidə qoyurlar ki,
əbədi qalsın. Qulu isə bu dünyada söz abidəsi
qoyub gedib.
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
|
