|
 Bu
gün universitet anlayışının əsas zəmini kimi
istifadə olunan "universe" termini kainat, aləm,
dünya qarşılığını ifadə edərək əsrlər boyu
cəmiyyətin, sosiumun magistral inkişaf
xətlərini, sivilizasiyaların intibah çevrəsini
müəyyənləşdirmişdir. Dünyada modern universitet
anlayışı yeni biliklərin, innovativ düşüncənin,
çevik alqoritmik təfəkkürün toplandığı və
istehsal olunduğu yerdir. Çünki universitet
inkişaf lokomotivinə qoşula bilən, sintez və
analiz yolu ilə düşüncələrini ifadə edə bilən
insanları yetişdirən qurumdur. Universitet
fəlsəfəsinə bir tərəfdən bütünləşdirici,
uzlaşdırıcı, digər tərəfdən fərqli və yenilikçi,
qeyri-standart yanaşmaların məcmusu kimi baxsaq,
bir qurum kimi sosiuma xidmət etmək və
cəmiyyətin perspektiv viziyonunu müəyyənləşdirən
missiyaya sahibdir. Bu gün dünyanın inkişaf
standartlarının Avropadan qaynaqlanması ideyası
bu qitənin klassik universitet ənənəsinə sahib
olması ilə bağlıdır. Sirr deyil ki, Avropa
inkişaf modelinin ana xətləri əsası hələ 8-10
əsr bundan əvvəl qoyulan Avropa
universitetlərində cızılmışdır. Bu yanaşmada
Avropanın, eləcə də dünyanın ən qədim
universitetlərindən biri olan, əsası 1386-cı
ildə qoyulmuş Almaniyanın Heydelberq
Universitetinin giriş qapısında yazılan
"həqiqətin, ədalətin və insanlığın canlı ruhu"
təkcə poetik ritorika deyil, həm də universitet
düşüncəsinin milli var olmanın və dünyaya
açılmanın kodlaşmış invariantları idi. Digər bir
nümunə Avropanın ən qədim universitetlərindən
biri olan, əsası 1575-ci ildə Hollandiyada
qoyulan Leyden Universitetinin yaranması ilə
bağlıdır. Belə ki, Elmi İntibah ərəfəsində
ispanların hücumlarını böyük şücaətlə dəf
etdiklərinə görə Hollandiyanın Leyden şəhərinə
şahzadə Viliam tərəfindən mükafat verilir. Həmin
mükafat ilk holland universitetinin bu şəhərdə
yaradılması olur. Tarixçilərin qeyd etdiyinə
görə, Leyden vətəndaşlarına universitet
yaradılması, yoxsa onların vergilərdən azad
olunması arasında seçim etmək təklif olunub.
"Lakin vətəndaşlar bildiriblər ki, vergilərdən
azad edilmək haqqında qanun dəyişə bilər,
Avropanın böyük universiteti isə əsrlər boyu
yaşayacaq". Bu nümunə həm də ona görə
təqdirəlayiqdir ki, ilk burjua inqilabı ilə
cəmiyyətin inkişaf vektorlarını dəyişən və
bununla da yeni sivilizasiya və renessans
fəlsəfəsini dünyanın gələcək yol xəritəsinin
əsas xətləri kimi təqdim edən paradiqma
universitet ənənəsindən əxz olunurdu.
Eləcə də Almaniyanın Berlin Universitetinin
yaranma mühiti çox maraqlıdır. Belə ki, Berlin
Universiteti Steyn və Hardenberq kimi dövlət
xadimlərinin maarifçilik missiyası və siyasi
iradəsi ilə yaranıb. Buna vüsət verən əsas
hadisə isə 1806-cı ildə fransızların alman
torpaqlarını zəbt etməklə həyata keçirdikləri
hərbi ekspansiya oldu.
Berlin Universitetinin yaradılması ideyasını o
dövrdə fransızlar tərəfindən zəbt olunmuş əzəli
alman torpağı Yenasız təsəvvür etmək mümkün
deyildi. Əsas məqsəd Kral III Fridrix Vilhelmin
ifadəsi ilə desək, "itirdiyimiz torpaqlarımızın
əvəzində intellektual gücü"müzü qüvvətləndirmək
və məğlubiyyət sindromundan xilas olmaqla
Prussiyanın nüfuzunun bərpa edilməsi idi.
Əsası 1810-cu ildə qoyulmuş və əvvəlcə Kralın
adını daşıyan bu ali məktəb insanlara özlərini
realizə etmək, eləcə də maariflənmiş vətəndaş və
dövlətin effektiv şəkildə idarə edilməsi üçün
zəruri olan vərdişlər qazanmaq imkanı verirdi.
Yeni universitet qurucuları Steyn və Hardenberq
ali təhsili milli dirçəliş layihəsinin əsası
hesab edirdilər. Böyük alman filosofu Fixte
universitetin ilk rektoru və fəlsəfə
kafedrasının rəhbəri təyin olunanda təkcə onun
intellektual gücünü, Kantın ona məhəbbətini
deyil, həmçinin onun fransızlar tərəfindən işğal
olunmuş Berlində 1808-ci ildə verdiyi silsilə
mühazirələri ilə alman təhsil sistemində
islahatlar barədə səsləndirdiyi fikirləri nəzərə
alındı. Böyük filosof Fixte işğal nəticəsində
məğlubiyyətə uğramış almanların milli ruhunu
qüvvətləndirməyin başlıca yolunu yalnız təhsildə
islahatlar aparmaqda görürdü. Fixtenin təhsillə
bağlı düşüncələri alman milli düşüncəsində,
cəmiyyətin harmonik inkişaf fəlsəfəsində
dəyişiklik üçün bir çağırış oldu. Bu xətt həm də
Almaniyada yaranan yeni universitet düşüncəsinin
əsas leytmotivini təşkil edirdi.
Şərqdə də universitet anlayışı bu cür ideallara
xidmət edib. Burada da elmi dərketmə səviyyəsi
təkcə dövrün reallığı ilə deyil, həm də gələcək
düşüncə çevrəsində dərk olunurdu və
universitetdə öyrədilən biliklərin mahiyyətinə
uyğun azadlıq ab-havası hakim idi. Bu
örnəklərdən biri Osmanlı sultanı Fateh Sultan
Mehmetlə bağlı idi. Bir gün Fateh Mehmet
mədrəsədə dərs zamanı odaya daxil olarkən,
müəllimdən "niyə ayağa qalxmadın?" - deyə
soruşur, müəllim isə cavabında "mən
öyrəncilərimə elmin padşahlıqdan üstün olduğunu
öyrətdim. Onlara söylədiyimin tərsini edərəmsə,
mənə güvənc və inamları qalmaz", - demişdir. Bu
cavabın qarşısında Mehmet Fateh "haqlısan
xocam", - deyə bildirmiş və çıxıb getmişdir.
Eləcə də bu gün dünyanın ən yaxşı
universitetlərindən sayılan İstanbul
Universitetinin əsası 30 may 1453-cü ildə,
Konstantinopolun türklər tərəfindən
tutulmasından bir gün sonra Fateh Sultan Mehmet
tərəfindən qoyulmuşdur. Deməli, universitetlər
hansı qitədə yerləşməsindən və necə
adlanmasından asılı olmayaraq bütün əsrlər boyu
bilik axtarışını doğru düşünməyi və intibah
missiyasını ehtiva edərək böyük dəyişikliklərin
lokomotivi olmuşdur.
Bu gün İntellektual kapitalı özündə ehtiva edən
ali təhsil qlobal biliklər iqtisadiyyatının
ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu yanaşmada
iqtisadi rəqabətin ən mühüm komponentlərindən
biri kimi R&D araşdırma və inkişafa ayrılan
vəsaitlərin həcmi rol oynayır. Deməli,
universitet təhsili həm də ölkələrin iqtisadi
infrastrukturunun ayrılmaz hissəsidir. Dogrudur,
son zamanlarda dünyada baş verən qlobal iqtisadi
böhran bir sıra ölkələrdə ali təhsilə yatırılan
investisiyaların azalmasına səbəb olmuşdur.
Bununla belə, məsələn, 2007-2008-ci tədris
ilində Böyük Britaniyada ali təhsilə ayırmalar
33,4 milyard funt-sterlinq olmuşdur ki, bu da
ölkənin ÜDM-nin 2,3%-ni təşkil edib.
Universitet təhsilinin insanların həyatında
vacib rol oynaması amili getdikcə artır.
Məsələn, qlobal iqtisadi böhranın başlandığı
dövrdən bu yana ABŞ-da 2008-2009-cu illərdə
18-24 yaş arasında gənclərin ali təhsilə cəlb
olunmaları 39%-dən 41%-dək artmışdır.
Hindistanda təhsilin həm də yoxsulluğun aradan
qaldırılmasında vacib şərt olduğunu dərk edərək
əhalinin 2020-ci ilədək 30%-nin ali təhsilə cəlb
olunması hədəflənmişdir. Bunun üçün Hindistan
dövləti çoxsaylı əlavə ali təhsil şəbəkəsini
(müxtəlif təşkilati formalarda) açmağı
planlaşdırır.
Avropa ölkələrində də insan inkişafı indeksinin
vacib indikatorlarından olan ali təhsil
şəbəkəsinin həm məzmun, həm də forma baxımından
genişləndirilməsi perspektivi əsas məqsədlərdən
hesab olunur. Məsələn Böyük Britaniyada 2009-cu
ildə ali məktəblərə qəbul yerlərinin sayı 7,8%
artırılmışdır. Çinin Təhsil, İqtisadi İnkişaf və
İslahatlar komissiyasının məlumatına görə,
2009-cu ildə magistr dərəcəsi alan müdavimlər 5%
artmışdır.
Tarixən universitet ideyasının dirçəlməsi və
inkişafı müvafiq "təhsilli insan" modelini
nəzərdə tutub. Doğrudur, XXI əsrdə ali təhsil
onun müxtəlif sosial təbəqələrlə əlaqədar olması
mənasında artıq elitar təhsil deyildir, lakin
mahiyyətcə ali məktəblər, xüsusilə
universitetlər intellektual elita
yetişdirməlidir. "Təhsilli insan" da elitar
mənada yüksək mədəniyyət sahibi olmalıdır.
Bəs universitet kimi və necə yetişdirməlidir?
Təhsilli insan, yoxsa peşəkar kadr?
Haqqında çox danışdığımız universitet böhranı,
əslində universal təhsilin, xüsusilə həmişə ya
universal bilik funksiyasını, ya da universal
biliyə giriş vəzifəsini yerinə yetirən
fəlsəfənin böhranıdır. Universitet təhsilinin
yenidən qurulması təhsil fəlsəfəsinin tədrisinin
yenidən qurulması ilə bağlıdır. Bu yenidənqurma
hansı istiqamətlər üzrə aparıla bilər? Fəlsəfə
təhsil sistemində, hər halda, ikili funksiyanı
yerinə yetirir. Hər şeydən əvvəl, o, ixtisasa
metodoloji giriş verməlidir, elmin nə olduğunu,
hansı tip elmi biliklərin, elmi metodların
olduğunu izah etməlidir və s. Təbii ki, belə bir
metodoloji giriş diferensiyalı olmalı və
mühəndis, təbiətşünaslıq və humanitar ali
məktəblərin spesifikasını nəzərə almalıdır.
Bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində əsası
Napoleon dönəmində qoyulmuş bilik fundamentli
universitet anlayışı yeni nəsil universitet
düşüncəsi ilə əvəzlənir. Universitetlər
innovasiya, sənaye təsisatları ilə işbirliyi
qurmaq, ən bilikli müəllim və tələbəyə sahib
olmaq üçün daim rəqabət meydanında olmalıdırlar.
Burada qalib gələn də, uduzan da rəqabət
nəticəsində meydana çıxır. Yeni nəsil
universitetlərin əsas özəllikləri - sənaye
təsisatları ilə işbirliyi, araşdırma və inkişaf,
aktiv olaraq ən bilikli müəllim və tələbə
heyətini cəlb etmək, eləcə də iqtisadi güclərini
artırmaq üçün bazarda investisiya layihələrində
iştirak edirlər.
Bir daha qeyd edək ki, bu gün mövcud olan
universitetlər XIX əsrdə Berlin Universitetini
quran Vilhelm fon Humboldtun əsasını qoyduğu
Humboldt modelindən qaynaqlanır. Xüsusən də orta
əsrlərdə və sonrakı çağlarda universitetlərin
əsas missiyası İntibah dövründə meydana çıxan
düşüncə cərəyanlarını araşdıraraq ictimai fikri
formalaşdırmaq idi. Bu yanaşmada universitetlər
son nəticə ilə maraqlanmırdı. Məsələn, XIX əsrə
aid əsas texnoloji yeniliklər (buxar maşını,
telefon, teleqraf, radio və sair)
universitetlərdə deyil, kənar müstəvidə icadını
taparaq ictimai həyata daxil olmuşdur.
XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq
universitetlər klassik Humboltd modelinin
çökməsi nəticəsində həm məzmun, həm də forma
baxımından dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm
qoyaraq innovasiya sistemlərinin yaradıcısı
qismində çıxış etməyə başladı. Nəticədə ABŞ-da
universitetlər Dell, Maykrosoft, İntel, Hewlett
Packard kimi yeni texnoloji nou-hauların əsas
innovasiya mərkəzləri kimi formalaşdı.
Qloballaşma axını çox qısa bir müddətdə dünyanın
siyasi - iqtisadi məzmununu dəyişdi. Bu
yarışmada dünyanın müxtəlif güc mərkəzləri öz
yerini qoruyub saxlamaq, iqtisadi inkişafın əsas
indikatoru olan innovasiyaya sahib olmaq üçün
yeni universitetlərin qurulmasına start
verirlər. Məsələn, Avropa Birliyinin əsas
hədəflərindən biri də iqtisadi inkişaf tempinə
görə Birləşmiş Ştatları və Yaponiyanı üstələmək
siyasətidir. Bu məqsədlə Avropa liderləri elm,
texnologiya və innovasiya sahəsində dünyada yeni
layihələrə müəlliflik edəcək Avropa Texnologi
Universitetinin qurulması üçün fəaliyyətə
başladılar. İnnovasiya məhsulları istehsalını
əsas hədəf hesab edəcək bu universitet layihəsi
Avropada ən yaxşı professor-müəllim heyətini və
tələbələri öz orbitinə alaraq gələcək Avropanın
inkişaf oriyentirlərini müəyyənləşdirməli idi.
Avropanın müxtəlif ölkələrindən elm adamlarının
ortaq layihələrdə iştirakını təmin edən və
fərqli ölkələrdə mövcud olan bir çox qurumun
koordinasiyası ilə fəaliyyət göstərməyi
hədəfləyən Avropa Texnoloji Universiteti Avropa
Komissiyasının təhsil müşaviri Jan Figel Denin
qeyd etdiyi kimi, yeni kəşflər və innovativ
təsir gücü ilə gələcəyi düşünür. Əslində
Avropanı gələcəyi düşünmək üçün kifayət qədər
narahat edən səbəblər var. Tarixən elmin və
innovasiyanın beşiyi olan Avropa son 50 ildə bu
sahədə liderliyini ABŞ və Asiya nəhənglərinə
verib. Əgər statistikaya müraciət etsək,
1901-1950-cı illərdə avropalı elm adamları Nobel
mükafatının 100-də 73-nü
qazanırdılarsa,1995-2004-cü illərdə bu faiz
100-də 19-a düşdü. Bu rəqabətdə Avropa
ABŞ,Yaponiya, Çin və getdikcə Hindistana uduzur.
Deməli, Avropa yaxın gələcəkdə öz liderliyini
saxlamaq üçün yeni istehsalat texnologiyalarının
işlənməsi,enerjinin istifadəsi və
innovasiyaların tətbiqini gerçəkləşdirən R&D
siyasəti və yeni nəsil universitet düşüncəsini
strateji hədəf kimi qarşıya qoyaraq gələcəyin
optimal yol xəritəsini cızmalıdır. Doğrudur, 2
milyard avro büdcəsi ilə diqqəti çəkən Avropa
Texnoloji Universiteti layihəsinə qocaman Avropa
universitetləri - Oksford, Kembric qısqanclıqla
yanaşsa da, ancaq bu təhsil qurumunu
təhsil-elm-innovasiya mərkəzi kimi görən nəhəng
şirkətlər - Microsoft, Nokia, Pirelli layihədə
iştirak etmək istəklərini bildiriblər.
Bu gün dünyada dövlətlərin iqtisadi güc motoru
və zənginlik yaradan əsas dəyər vahidi kimi
universitetlər çıxış edir. Universitet
avtonomiyasının əsas fəlsəfəsi kimi - nəyi, necə
öyrənib, tətbiq etmək alqoritmidir. Bu gün
dünyada universitet idarəetməsinin yeni
meyarları formalaşır. Bu meyarlar daha çox
Amerika modelindən qaynaqlanır. Çünki ABŞ-da
nəhəng şirkətlər universitetlərlə birlikdə R&D
(araşdırma və inkişaf) siyasəti aparırlar.
ABŞ-da R&D (araşdırma və inkişaf) şirkətlər üçün
böyük önəm daşıyır və gəlirlərinin 8-10%-ni buna
sərf edirlər. Məsələn, 2008-ci ildə 365 milyard
dollar R&D yatırımı ilə ABŞ birinci yerdə, 217
milyard dollar R&D investisiyası ilə Çin ikinci
yerdə gəlir. ABŞ-da təhsil sistemi yaradıcılıq
səhnəsidir. Bu dəyər dünyada söz sahibi olan
Birləşmiş Ştatlarda yaradıcı təhsil sisteminin
və innovasiya ənənəsinin güc qaynağı olan
universitetlərin kreativ ruhunun hesabına
qazanılıb. Ona görə də təhlilçilər haqlı olaraq
deyirlər ki, Amerika ona görə güclüdür ki,onun
universitetləri güclüdür. Bir az əvvəl qeyd
etdiyim kimi, dünyanın ən qabaqcıl
universitetləri və elm adamları bir zamanlar
Avropada idilər. Amma indi ABŞ-dadırlar -
Harvard Universiteti, Massaçusets Texnologiya
Unviersiteti, Stanford, Yel universitetləri və
digər özəl universitetlər. Bu universitetlərin
idarə heyətində oturan şəxslər Avropadakı kimi
akademiklər deyil, peşəkar, işgüzar sferada
özünü doğrultmuş şəxsiyyətlərdir və qərarı onlar
verirlər. Burada rektoru, dekanı akademik
çevrədən seçmirlər. Avropa universitetlərindən
fərqli olaraq ABŞ universitetləri təhsilini üç
əsas komponent üzərində qurur: - tədris,
tədqiqat, ictimaiyyətə xidmət. Əgər bu üçüncü
komponenti təhsil sisteminə gətirirsənsə, artıq
təhsilin istiqaməti və təbiəti tamamilə dəyişir.
Diqqət edin, əgər bu üçüncü komponent yoxdursa,
onda bütün elmləri öyrənmək lazımdır. Yox, əgər
bu üçüncü komponenti təhsilə gətirirsənsə, onda
artıq tədris olunan elmləri seçməyə başlayırsan
- bəzi elmlər bizim cəmiyyətə daha lazımlıdır,
bəzilərinə isə tələbat daha azdır. Belə olanda
isə, ölkənin universitetləri strateji əhəmiyyət
daşıyan sahələri və elmləri tədris etməyə
başlayır. Maraqlıdır ki, bu gün dünyanın istər
inkişaf etmiş Avropa ölkələri, istərsə də Asiya
nəhənglərinin ən yaxşı universitetləri bu
modeldən yararlanıb uğur qazanıblar. Məsələn,
götürək İrlandiyanı. Bu ölkədə təhsil
qurumlarının özəl sektorla yaxından işbirliyi və
yeni kurikulumların hazırlanması nəticəsini
verdi. İrlandiya ali təhsil sistemində tələbələr
təhsil aldıqları 4 il müddətinin 9 ayını
şirkətlərdə staj keçməyə sərf edirlər və onların
böyük hissəsi, təqribən 25%-i təcrübəni ölkədən
kənarda keçirlər. Geri qayıdan tələbələr artıq
işlədikləri layihəni staj keçdikləri yerdə
qarşılaşdıqları problemlərə həsr edirlər. Bundan
əlavə, tələbələrin staj keçdikləri qurumlara
bilavasitə professorlar gedir və vəziyyəti
ekspertiza edirlər. Elə vaxtlar olur ki,
şirkətlərdə tələbəyə nəzarət edən şəxs tələbədən
razılıq edir. Amma sonda məlum olur ki,
tələbənin öyrəndikləri təhsil qurumlarını o
qədər də maraqlandırmayan məsələlərdir. Beləcə,
işin dərinliklərinə gedərək, İrlandiya ali
təhsil sistemində kurikulum yenidən quruldu.
İrlandiyanın məşhur dövlət xadimi, təhsilşünası
Garret Fitz Ceraldın qeyd etdiyi kimi:
"İrlandiyada bizim çox gözəl təhsil ənənələrimiz
var və hazırda mənim rəhbərlik etdiyim İrlandiya
Milli Universiteti İrlandiyanın inkişafı üçün
böyük xidmətlər göstərib. Amma İrlandiyanın
təhsil sistemində sürətli dəyişiklik etmək lazım
idi və kök salmış təhsil ənənələrindən fərqli
bir model gətirilməli idi. Belə olanda,
İrlandiya hökuməti bu qərara gəldi ki, yeni bir
təhsil müəssisəsi yaradılsın. Fərqi yox idi,
həmin universitetin adı nə olacaqdı, əsas məsələ
o idi ki, bu universitet iqtisadi inkişafa
stimul verməli , özəl sektorla sıx işləməli idi.
Biz həmin universiteti yaradanda, düzünü deyim,
ABŞ modelini oğurladıq".
Bu gün elm istər bütün insanlıq üçün, istərsə də
ayrı-ayrı ölkələr üçün əvvəllər olduğundan daha
çox lazımdır. Yaradıcı yanaşmalar, yeni texnogen
sivilizasiyanın önşərti kimi
elmi-texnoloji-innovasiyalar mərkəzləri olan
universitetlərin üzərinə düşür. Bu çağırış həm
də XXI əsrin bizə təklif etdiyi yaşam tərzidir.
Cəsarət VALEHOV,
AMEA-nın doktorantı,
İctimai televiziyanın "Açıq dərs" proqramının
moderatoru
casarat@yahoo.com |
|
