|
Giriş
Coğrafiya fənni kurikulumu və onun xarakterik
cəhətləri.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyevin 15 iyun 1999-cu il tarixli, 168 nömrəli
sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan
Respublikasının təhsil sahəsində İslahat
Proqramı" ölkəmizdə təhsil islahatlarının həyata
keçirilməsi üçün ilkin təkan oldu. Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2006-cı il
tarixli, 233 nömrəli qərarı ilə "Azərbaycan
Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası
(Milli Kurikulumu)" kimi dövlət əhəmiyyətli
mühüm sənəd qəbul edildi. Bu sənədə əsasən fənn
kurikulumlarının hazırlanmasına başlanıldı və bu
iş müvəffəqiyyətlə davam etdirilməkdədır.
Yeni "Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanununun qüvvəyə minməsi ilə
əlaqədar olaraq Milli Kurikulum sənədinə əlavə
və dəyişikliklər edilməklə "Ümumi təhsil
pilləsinin dövlət standartı və proqramları
(kurikulumları)" qəbul edildi. Hazırda
nəticəyönümlü təhsil proqramlarının
(kurikulumların) hazırlanması davam etməkdədir.
Coğrafiyadan yeni fənn kurikulumunun meydana
çıxması da bununla bağlıdır.
Coğrafiya fənni kurikulumunun xarakterik cəhəti
ondan ibarətdir ki, təlim prosesində şagirdlərin
yaddaşının təkcə yeni elmi biliklərlə
zənginləşdirilməsinə deyil, həm də təfəkkürünün,
şəxsi keyfiyyət və qabiliyyətlərinin inkişaf
etdirilməsinə, həyat üçün zəruri olan
bacarıqların qazanılmasına imkan yaranır.
Şagirdyönümlülüyə, nəticəyönümlülüyə,
şəxsiyyətyönümlülüyə, tələbyönümlülüyə istinad
olunur.
Coğrafiya fənni kurikulumu nəticəyönümlü,
şagirdlərin meyil, maraq və qabiliyyətlərinə
əsaslanan, onların potensial imkanlarını nəzərə
alan, fənnin xarakterik xüsusiyyətlərini, məqsəd
və vəzifələrini, fənnin məzmununu, təlim
strategiyalarını və şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsini özündə əks etdirən
konseptual bir sənəddir.
Coğrafiya fənni kurikulumunun ən mühüm
xarakterik cəhəti onun nəticəyönümlü olmasıdır.
Bu sənədin hazırlanması zamanı, bir qayda
olaraq, bütün təlim prosesində əldə edilməsi
nəzərdə tutulan nəticələr əvvəlcədən
müəyyənləşdirilir və məzmuna gətirilir. Bu
nəticələr həm məzmunu ifadə edir, həm də
qiymətləndirmə standartlarının hazırlanmasına
şərait yaradır. Nəticələrin əvvəlcədən müəyyən
olunması onları əldə etməyə yönəlmiş
fəaliyyətlərin inkişafını izləmək və
istiqamətləndirmək üçün imkan yaradır.
Coğrafiya fənni kurikulumundakı təlim nəticələri
ətrafda baş verən təbii hadisə və proseslərin
yaranma səbəblərinin, inkişaf xüsusiyyətlərinin,
onların ərazi üzrə paylanma
qanunauyğunluqlarının, Yer kürəsi əhalisinin və
ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafına və qlobal
problemlərə dair bilik və bacarıqların
mənimsənilməsinə yönəlmişdir.
Coğrafiya fənni kurikulumu özünün daha mürəkkəb
strukturu, məzmunu və əhatə etdiyi sahələrin
miqyası ilə seçilir. Şagirdlərin dünyada baş
verən təbii, ictimai-siyasi proses və hadisələri
dərk etməsinə, təbiət-cəmiyyət əlaqələrini,
insanların müxtəlif xarakterli fəaliyyətlərini,
coğrafi mühitin məskunlaşma və təsərrüfat
fəaliyyəti üçün əlverişlilik səviyyəsini
qiymətləndirməsinə və məntiqi mülahizələr irəli
sürməsinə imkan verir.
Coğrafiya fənni kurikulumu hazırlanarkən fənnin
spesifik xüsusiyyətləri əsas götürülmüşdür.
Nəzərə alınmışdır ki, bu fənnin vasitəsilə
şagirdlərdə Yer planetinin Günəş sistemində
mövqeyi və onun fiziki-coğrafi nəticələrinə,
coğrafi təbəqədə ərazi dəyişmələrinin əsas
qanunauyğunluqları və bununla əlaqədar Yer səthi
təbiətinin qlobal, müasir, ekoloji sistemlərinin
yaranması xüsusiyyətlərinə, təbiətdə baş verən
təbii hadisə və proseslərin meydana gəlmə
səbəblərinin inkişaf mexanizminə, onların ərazi
üzrə paylanma qanunauyğunluqlarına, cəmiyyətin
sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək üçün
təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadənin və
ətraf mühitin mühafizəsinin mümkün yollarına
dair bilik və bacarıqlar formalaşdırılır.
Coğrafiya fənni kurikulumu əsasında insanın
məkanda fəaliyyətinin təşkili, ona təsir edən
təbii, sosial-iqtisadi və siyasi amillərin
təhlili və ərazidə formalaşan müxtəlif miqyaslı
sosial-iqtisadi sistemlərin fərqləndirici
cəhətləri müqayisə olunur. Bunun əsasında şagird
dünyada cərəyan edən qlobal təbii və
sosial-iqtisadi proseslərin insan fəaliyyətinə
nə dərəcədə təsir etməsini kompleks şəkildə
təhlil edərək proqnozlaşdırır.
Coğrafiya fənni kurikulumu iqtisadi və fiziki
coğrafiyanı kompleks şəkildə öyrənməyə imkan
verir və şagirdlərdə məlumatları təhlil etmək,
statistik iqtisadi göstəriciləri müqayisə etmək,
müvafiq nəticələr çıxarmaq, texniki-iqtisadi
hesablamalar aparmaq, diaqramlar və qrafiklər
qurmaq, xəritə oxumaq bacarıqlarının
formalaşdırılmasını, ətraf mühitə həssas və
qayğıkeş münasibətin, hissi-emosional
keyfiyyətlərin yaranmasını təmin edir.
Coğrafiya fənni kurikulumunda təbiət-cəmiyyət
əlaqələrinə dair biliklər əsasında şagirdlərdə
məntiqi və yaradıcı təfəkkürün inkişaf
etdirilməsi nəzərdə tutulur. Onlarda
tədqiqatçılıq bacarığı, fikirlərini
ümumiləşdirərək təqdimatlar etmək, proqnoz və
referatlar hazırlamaq, təbiətdə və cəmiyyətdə
baş verən hadisə və prosesləri təhlil edib
qiymətləndirmək bacarıqlarının formalaşdırılması
mühüm istiqamətlər kimi diqqət mərkəzində
saxlanılır.
Fənnə aid nəticələr 3 məzmun xətti üzrə müəyyən
edilir: coğrafi məkan, təbiət, cəmiyyət. Müəyyən
olunmuş məzmun xətlərinin köməyi ilə şagirdlərin
şüurunda əhatə olunduqları təbiətin vahid, bütöv
və bölünməz obrazı yaradılır. Şagird əvvəlcə
yaşadığı Yer kürəsini bir planet kimi öyrənir,
onun Günəş və öz oxu ətrafında hərəkətinin
coğrafi nəticələrini araşdırır. Sonra Yer
kürəsinin quruluşu, relyefi, coğrafi təbəqəsi,
təbiəti, iqtisadiyyatı, əhalisi, sərhədləri
haqqında müəyyən biliklər alır və bu bilikləri
kontur xəritə, atlas, qlobus və digər məzmunlu
xəritələr üzərində tətbiq edir, diaqramlar
qurur, statistik göstəricilərdən istifadə edir,
cədvəllər çəkir.
Şagirddə tolerantlıq, ekoloji mədəniyyət,
iqtisadi göstəricilərdən istifadə edə bilmək,
nəticə çıxarmaq, layihələr irəli sürə bilmək
bacarıqlarının formalaşmasına imkan yaranır.
Fənnin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri.
Coğrafiya fənni şagirdlərin coğrafi təbəqənin
əmələ gəlməsi və fəaliyyət mexanizmini, təbəqədə
mövcud olan inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk
etməsinə, Yer kürəsində təbii komplekslərin
əmələ gəlməsini, təbiətdə baş verən coğrafi
hadisələrin və təbii proseslərin başvermə
səbəblərini izah etməsinə imkan verir. Günəş
sistemində Yer planetinin mövqeyini və bununla
bağlı hadisələri müşahidə etməyə şərait yaradır.
Bu fənn Yerin təbii imkanlarının iqtisadiyyatın
inkişafına təsirinin, onlardan səmərəli istifadə
olunmasının, təbii resurslarla təminat sahəsində
yaranan problemlər və onların həlli yollarının,
təsərrüfatın inkişafı nəticəsində təbii
komplekslərdəki qlobal ekoloji problemlərin
nəticələrinin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol
oynayır.
Coğrafiya fənninin ümumtəhsil məktəblərində
tədris olunmasının başlıca məqsədi şagirdlərdə
Azərbaycanın təbii şəraiti, təbii ehtiyatları,
əhalisi və demoqrafik vəziyyəti, dünya ölkələri
ilə müqayisədə Azərbaycanın iqtisadi və
sosial-coğrafi xüsusiyyətləri, qloballaşma
prosesində iştirakı barədə təsəvvürlər
yaratmaqla, dünyanın səbəb-nəticə əlaqələri
zəminində kompleks şəkildə qavranılması, ətraf
mühitin antropogen dəyişilməsinin bəşəriyyətin
inkişafına təsiri ilə bağlı biliklər, ekoloji
problemlərə həssas münasibət, vətəndaşlıq
mövqeyi formalaşdırmaqdan, onların idrak
qabiliyyətini, iqtisadi təfəkkürünü və ekoloji
mədəniyyətini inkişaf etdirməkdən ibarətdir.
Ümumiyyətlə, coğrafiyanın tədrisi vasitəsilə
şagirdin:
·
ümumi orta təhsil səviyyəsində coğrafi təbəqənin
əhəmiyyətini və onun mühafizəsinin həyat üçün
vacibliyini, təbii mühiti təşkil edən
komponentlərin əsas xüsusiyyətlərini, təbiətdəki
coğrafi hadisələrin başvermə səbəblərini və
yerləşmə qanunauyğunluqlarını bilməsi, xəritə və
plan üzrə təhlillər aparması, xəritədən, coğrafi
məlumatlardan, statistikadan istifadə etməklə
alınmış nəticələrə dair diaqramlar, cədvəllər
qurması;
·
tam orta təhsil səviyyəsində ümumi orta təhsil
səviyyəsindəki fəaliyyət istiqamətləri
dərinləşdirilməklə coğrafi təbəqənin tərkib
hissələrinin inkişaf qanunauyğunluqlarını, insan
və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini, təbii
kompleksləri müqayisəli təhlil etməsi, onlarda
baş verən dəyişikliklərin səbəblərini nümunələr
əsasında şərh edərək gələcək üçün proqnozlar
verməsi, ətraf mühitin dəyişilməsi prosesini
müşahidə etmək üçün təcrübələr qoyması, sınaqlar
keçirməsi, onların nəticələrini ümumiləşdirib
təqdim etməsi, geosiyasi dəyişiklikləri təhlil
etməsi, bu dəyişikliklərin Azərbaycana təsiri
barədə mülahizələr irəli sürməsi, dünya
ölkələrinin təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi,
iqtisadi inkişaf meyilləri haqqında əlavə
məlumatlar toplaması və sistemləşdirməsi təmin
olunur.
1. Coğrafiya təliminin məzmunu
1.1. Ümumi təlim nəticələri
Ümumi orta təhsil səviyyəsi (VI-IX siniflər)
üzrə şagird:
·
təbii mühiti təşkil edən komponentlərin əsas
xüsusiyyətlərini, təbiətdəki coğrafi hadisələrin
başvermə səbəblərini və yerləşmə
qanunauyğunluqlarını izah edir, onların əsasında
müqayisələr aparır, nəticələri ümumiləşdirir,
yazılı və şifahi təqdim edir;
·
coğrafi təbəqənin əhəmiyyətini və onun
mühafizəsinin həyat üçün vacibliyini müvafiq
dəlillər əsasında şərh edir;
·
müxtəlif şərait və vəziyyətlərdə ətraf mühitin
öyrənilməsində coğrafi cihazlardan istifadə
edir;
·
müəyyən ərazinin kartoqrafik təsvirini verir,
xəritə və plan üzrə təhlillər aparır, xəritədən,
coğrafi məlumatlardan, statistikadan istifadə
edərək müvafiq hesablamalar aparır və nəticələrə
dair diaqramlar, cədvəllər qurur;
·
Azərbaycanın, eləcə də müxtəlif ölkələrin
təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi, iqtisadi
inkişaf meyilləri haqqında əlavə məlumatlar
toplayır, sistemləşdirir, onların əsasında
təqdimatlar edir.
Tam orta təhsil səviyyəsi (X-XI siniflər) üzrə
şagird:
·
coğrafi təbəqənin tərkib hissələrinin inkişaf
qanunauyğunluqlarını, onların qarşılıqlı
əlaqəsini, ətraf mühitə təsirinin nəticələrini
izah edir, təbii komplekslərin müqayisəli
təhlilini aparır, onlarda baş verən
dəyişikliklərin səbəblərini nümunələr əsasında
şərh edir;
·
ətraf mühitin dəyişilməsi prosesini müşahidə
etmək üçün təcrübələr aparır, sınaqlar keçirir,
onların nəticələrini ümumiləşdirib təqdim edir;
·
müvafiq nəzəri biliklər əsasında iqtisadi
səmərəliliyin təmin olunması ilə bağlı fərdi
qaydada, habelə qrup daxilində kiçik layihələr
hazırlayır, hesablamalar aparır, nəticələrin
tətbiqi üzrə mülahizələr irəli sürür;
·
müxtəlif məzmunlu plan və xəritələr hazırlayır,
ayrı-ayrı sahələr üzrə coğrafi hesablamalar
aparır və müvafiq diaqramlar, sxem və cədvəllər
tərtib edir;
·
geosiyasi dəyişiklikləri təhlil edir və
ümumiləşdirmələr aparır, bu dəyişikliklərin
ölkəmizə təsiri barədə mülahizələr irəli sürür;
·
öz biliyini və məlumat dairəsini genişləndirmək
üçün əlavə materiallar toplayır, onları
sistemləşdirib yazılı və şifahi təqdim edir.
1.2. Məzmun xətləri
Coğrafiya fənni üzrə ümumi təlim nəticələrinin
reallaşdırılmasını təmin etmək üçün məzmun
xətləri aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:
·
Coğrafi məkan
·
Təbiət
·
Cəmiyyət
Coğrafi məkan
Coğrafiyanın tədrisində "Coğrafi məkan" məzmun
xətti şagirdlərdə qlobal, regional və lokal
miqyasda məkan anlayışını formalaşdırır. Günəş
sistemində Yer planetinin tutduğu vəziyyətin və
bununla bağlı baş verən hadisələrin təhlilini
aparmağa imkan yaradır. Yer kürəsində coğrafi
obyektlərin yerləşməsinə dair əhatəli və dəqiq
məlumat almağa, ayrı-ayrı əraziləri təsvir etmək
qabiliyyətinə yiyələnməyə kömək edir. Coğrafi
məkana dair qazanılan biliklər məhəldə cəhətləri
təyin etmək, istənilən məntəqəyə qədər olan
məsafələri ölçmək, onları kartoqrafik təsvirlər
vasitəsilə təqdim etmək, tələb olunan ərazilərin
səth quruluşunu, coğrafi xüsusiyyətlərini
müqayisəli təhlil etmək, hər hansı əraziyə dair
əlavə məlumat toplamaq bacarığını
formalaşdıraraq şagirdlərdə idrak fəaliyyətinin
inkişafına, nəzəri bilikləri praktik olaraq
tətbiq etmək vərdişinin yaranmasına səbəb olur.
Təbiət
Orta məktəblərdə "Təbiət" məzmun xətti
şagirdlərdə Yer kürəsini vahid təbii sistem kimi
qavramağa, təbii hadisələrin inkişaf
qanunauyğunluğunu dərk etməyə imkan yaradır,
onlar təbii proseslərin səbəblərini təhlil edir,
nəticələrini aydınlaşdırır, gələcək inkişafının
proqnozunu verirlər. Yer təbəqələrinə aid
biliklər şagirdlərdə ekstremal, təbii dağıdıcı
hadisələr zamanı davranış qaydalarına
yiyələnməyə kömək edir. Təbii komplekslərin
yaranması mexanizminin dərk edilməsinə, müxtəlif
coğrafi amillərdən asılı olaraq ayrı-ayrı
materik və okeanların daxilində coğrafi paylanma
qanunauyğunluğunun izah olunmasına şərait
yaradır. Şagirdlər Yer kürəsini təşkil edən iri
təbii komplekslərin (materik və okeanların)
özünəməxsus coğrafi xüsusiyyətlərini
mənimsəməklə müasir qloballaşma şəraitində
gərginləşən ekoloji problemlərin səbəb və
nəticələrini şərh edir, onların həlli yollarına
dair təkliflər verir, respublikada, eləcə də onu
əhatə edən ətraf mühitdə yaranmış ekoloji
vəziyyəti qiymətləndirirlər.
Cəmiyyət
Orta məktəblərdə Yer kürəsində cəmiyyətə dair
biliklər şagirdlərə dünya əhalisinin irqi,
milli, dini, etnik tərkibinin müxtəlifliyini
dərk etməyə, digər xalqların həyat tərzi və
maraq dairəsi ilə tanış olmağa imkan yaradır. Bu
biliklər onlarda xalqların adət-ənənələrinə,
özünəməxsus xüsusiyyətlərinə tolerant yanaşma
hissini yaradır və onun əsasında milli şüuru
formalaşdırır.
Şagirdlərə əhalinin təbii amillərlə yerləşməsi
və sosial-iqtisadi fəaliyyəti arasındakı
qanunauyğunluqları başa düşməyə, təbii və sosial
amillərin iqtisadiyyatın inkişafında rolunu
təhlil etməyə, elmi nailiyyətlərin tətbiqi
nəticəsində insanın təbiətdən asılılığının
azalma dinamikasını dərk etməyə imkan yaradır.
Onlar ölkədaxili və beynəlxalq siyasi-iqtisadi
münasibətlərin insanların həyat səviyyəsinə
təsirini başa düşür, iqtisadi inkişafın
yaratdığı ekoloji problemlərin başvermə
səbəblərini müəyyən edərək, təbii tarazlığın
saxlanılmasında qlobal layihələrin tətbiqini,
hər bir fərdin iştirakının vacibliyini, dünyada
münaqişə zonalarının yaranma səbəblərini və
onların həllində beynəlxalq təşkilatların rolunu
qiymətləndirir.
Yer kürəsində cəmiyyətə dair biliklər şagirdləri
gələcəkdə əməkdaşlıq etmək, mədəni və iqtisadi
əlaqələr qurmaq bacarığına istiqamətləndirir.
1.3. Məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri
Ümumi orta təhsil səviyyəsində məzmun xətləri
üzrə təlim nəticələri
1. Coğrafi məkan
Şagird:
·
səma cismlərini müqayisə edir, onların
hərəkətlərinin qarşılıqlı təsirini əsaslandırır
və həyatın inkişafındakı rolunu izah edir;
·
yaşadığı ərazidə müşahidələr, hesablamalar
apararaq nəticələrini müqayisə edir, məhəlin
kartoqrafik təsvirini verir, ondan istifadə
bacarıqlarını nümayiş etdirir;
·
kartoqrafik təsvirlər əsasında hər hansı
ərazinin fiziki-iqtisadi, geosiyasi mövqeyini
müəyyən edir.
·
2. Təbiət
·
Şagird:
·
coğrafi təbəqənin özünəməxsusluğu və inkişafını,
onlarda baş verən təbii hadisə və proseslərin
səbəblərini təhlil edir, insanların həyat və
fəaliyyətinə təsirini izah edir;
·
təbii şərait və ehtiyatların yerləşməsinin
müxtəlifliyini müəyyən edir və onlardan istifadə
imkanlarını təhlil edir;
·
təbii hadisə və proseslərin müşahidəsi üçün
müvafiq cihaz və alətlərdən istifadə edir,
nəticələrini təqdim edir.
·
3. Cəmiyyət
·
Şagird:
·
dünya əhalisinin müxtəlif xüsusiyyətlərini
təhlil edir, regionlar üzrə paylanmasının
səbəblərini izah edir;
·
dünyada təbii və sosial amillər ilə
iqtisadiyyatın inkişafı arasındakı əlaqəni izah
edir, əmək ehtiyatlarından və təbiətdən
istifadəyə dair mülahizələr söyləyir;
·
insan fəaliyyətinin ətraf mühitə təsirini izah
edir, ekoloji tarazlığın qorunmasını
dəyərləndirir.
Tam orta təhsil səviyyəsində məzmun xətləri üzrə
təlim nəticələri
1. Coğrafi məkan
Şagird:
·
səma cismlərinin mövqeyini, hərəkətlərini,
bununla bağlı yaranan coğrafi hadisələrin
nəticələrini riyazi üsullarla əsaslandırır;
·
coğrafi elementlər əsasında kartoqrafik
təsvirləri təhlil edir, təbiət və təsərrüfatın
yerləşməsi qanunauyğunluqlarına və
anomaliyalarına dair referatlar hazırlayır;
·
müxtəlif məzmunlu xəritələrdən istifadə etməklə
hər hansı ərazinin təbii şərait və ehtiyatlarını
qiymətləndirir, ona müvafiq olaraq iqtisadiyyat
sahələrinin yerləşdirilmə imkanlarına dair
təkliflərini verir, bunları yazılı və ya şifahi
təqdim edir.
2. Təbiət
Şagird:
·
coğrafi təbəqənin inkişafında baş verən
dəyişikliklərin yaratdığı problemləri təhlil
edir, proqnozlar verir;
·
təbii coğrafi şərait və ehtiyatların yerləşmə
qanunauyğunluğunu izah edir və insanların
təbiətdən istifadəsində ekoloji tarazlığın
saxlanılmasının yollarını qiymətləndirir;
·
mənbələrdən topladığı məlumatlar əsasında
ərazini fiziki-iqtisadi cəhətdən
səciyyələndirir, nəticələrini təqdim edir.
3. Cəmiyyət
Şagird:
·
dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişaf
səviyyəsi ilə demoqrafik vəziyyətin əlaqəsini
təhlil edir və dəyişmə dinamikasını
proqnozlaşdırır;
·
iqtisadiyyatın inkişafının və siyasi-iqtisadi
münasibətlərin insanların həyat səviyyəsinə
təsiri ilə bağlı tədqiqatlar aparır,
nəticələrini təqdim edir;
·
ətraf mühitin dəyişməsində antropogen təsirin
rolunu qiymətləndirir, cəmiyyətin dayanıqlı
sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək üçün
proqnozlar verir.
1.4.
Fəaliyyət xətləri
Fəaliyyət xətti məzmun xətlərində əks olunan
biliklərin əldə edilməsində şagirdə praktik
imkan yaradır. Fənnin məzmun standartları bu
fəaliyyət xətləri ilə əlaqəlilik əsasında tətbiq
olunur.
Coğrafiya fənninin tədrisində 7 fəaliyyət xətti
əsas götürülür:
1. Problemin həlli
2. Mühakimə yürütmə
3. Müqayisə və təhliletmə
4. Tətbiqetmə
5. Proqnozlaşdırma
6. Sistemləşdirmə və təsnifetmə
7. Təqdimetmə
1.5. Siniflər üzrə məzmun standartları
VI sinif
VI sinfin sonunda şagird:
·
coğrafi kəşflər nəticəsində xəritədə və
cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri izah edir;
·
məhəldə cəhətlərin təyin edilməsində alət və
cihazlardan istifadə edir və ərazinin planını
tərtib edir;
·
kainatda Yerin mövqeyini, hərəkətinin coğrafi
nəticələrini təsvir edir;
·
coğrafi təbəqədə baş verən hadisələri və onların
cəmiyyətdə yaratdığı problemləri təsvir edir;
·
dünyanın siyasi xəritəsində respublikamızın
mövqeyini təyin edir, müxtəlif xalqlar haqqında
məlumat toplayır;
·
insanların təsərrüfat fəaliyyətlərinin ətraf
mühitə təsirinin tarixən dəyişməsini şərh edir.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
Şagird:
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Qədim insanların Yer haqqında
təsəvvürlərini şərh edir.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Kainatdakı səma cismlərinin hərəkətini
fərqləndirir.
1.2.2. Yerin öz oxu və Günəş ətrafında
hərəkətini təsvir edir və onun coğrafi
nəticələrini təqdim edir.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərdə istifadə olunan
elementləri şərh edir.
1.3.2. Yaşadığı ərazinin planını tərtib edir.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və
proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Yerin daxili quruluşunu, relyefini və
orada baş verən hadisə və prosesləri təsvir
edir.
2.1.2. İri relyef formalarını kontur xəritədə
qeyd edir.
2.1.3. Yerin hava qatını şərh edir.
2.1.4. Hava üzərində müşahidələr aparır,
nəticələrini təqdim edir.
2.1.5. Yer səthində suyun paylanmasını şərh
edir.
2.1.6. Təbiətdə su dövranının sxemini tərtib
edir.
2.1.7. Canlı aləmin müxtəlifliyinin səbəblərini
şərh edir.
2.1.8. Ekskursiyalarda topladığı kolleksiyanı
təqdim edir.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Dünya xalqlarının fərqli xüsusiyyətlərini
təsvir edir.
3.1.2. Kontur xəritədə ilk yaşayış məntəqələrini
qeyd edir.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Ölkələri müxtəlif əlamətlərinə görə
müqayisə edir.
3.2.2. Kontur xəritədə Azərbaycanla həmsərhəd
ölkələri qeyd edir.
3.2.3. İnsanların təsərrüfat fəaliyyətini şərh
edir.
3.2.4. Mənimsəmə iqtisadiyyatından istehsal
iqtisadiyyatına keçidi sxematik təsvir edir.
3.2.5. Ətraf mühitdə çirklənməyə məruz qalmış
ərazilərin fotoalbomunu hazırlayır.
VII sinif
VII sinfin sonunda şagird:
·
dünyada baş verən yeni kəşflərə dair məlumatlar
toplayır, onun coğrafiya elminin inkişafındakı
rolunu təhlil edir;
·
kartoqrafik təsvirlər üzərində müxtəlif
hesablama işləri aparır, məlumatlar toplayır,
onları praktik tətbiq edir;
·
səma cismlərinin qarşılıqlı təsirini və coğrafi
nəticələrini əlaqələndirir;
·
coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və prosesləri
əlaqələndirir;
·
dünya əhalisinin paylanmasını və ölkələri
müxtəlifliyinə görə qruplaşdırır;
·
dünya təsərrüfatının müasir modelini ölkələr
üzrə fərqləndirir.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
Şagird:
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Kəşf və tədqiqatlar nəticəsində xəritədə
baş verən dəyişiklikləri müqayisə edir.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Səma cismlərinin bir-birinə təsirini və
onun coğrafi nəticələrini əlaqələndirir.
1.2.2. Yerin hərəkətinin nəticələrinə dair sadə
hesablamalar aparır.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik elementləri fərqləndirir.
1.3.2. Kartoqrafik elementlərə əsasən sadə
hesablamalar aparır.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə
və proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Yer səthində relyefin müxtəlifliyinin
yaranma səbəblərini izah edir.
2.1.2. Fiziki xəritələri təhlil edir.
2.1.3. Atmosferdə baş verən hadisə və
proseslərin materik və okeanlara təsirini izah
edir.
2.1.4. Hava elementlərinə dair sadə hesablamalar
aparır.
2.1.5. Dünya okeanı və quru sularının
fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərini şərh edir.
2.1.6. Kontur xəritədə Dünya okeanının
hissələrini qeyd edir.
2.1.7. Biosferin daxili komponentlərinin
qarşılıqlı əlaqəsini izah edir.
2.1.8. Torpaq tiplərini kontur xəritədə qeyd
edir.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Əhalinin regionlar üzrə paylanmasını şərh
edir.
3.1.2. Kontur xəritədə əhalinin sıx
məskunlaşdığı əraziləri qeyd edir.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Ölkələri inkişaf səviyyəsinə görə təhlil
edir.
3.2.2. Xəritə üzərində ölkələri inkişaf
səviyyəsinə görə qruplaşdırır.
3.2.3. Dünya təsərrüfatının quruluşuna təsir
edən təbii və iqtisadi amilləri şərh edir.
3.2.4. Dünya təsərrüfatının müasir modelinin
sxemini tərtib edir.
3.2.5. Təbiətdən istifadə zamanı ekoloji
gərginlik zonalarının nomenklaturasını
(siyahısını) tərtib edir.
VIII sinif
VIII sinfin sonunda şagird:
·
coğrafiya elminin inkişafının müasir
istiqamətlərini təhlil edir;
·
kartoqrafik təsvirləri müqayisə edərək müəyyən
ərazilərin təsvirini verir;
·
Yerin sutkalıq və illik hərəkətini Yerdə həyatın
mövcudluğu ilə əlaqələndirir;
·
coğrafi təbəqənin tərkib hissələrinin qarşılıqlı
əlaqəsini müəyyənləşdirir;
·
əhalinin təbii artımını, miqrasiyaların
səbəblərini izah edir;
·
təsərrüfatın inkişafında təbii ehtiyatların
rolunu qiymətləndirir, ekoloji problemlərin
insan həyatına təsirini izah edir.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
Şagird:
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Yeni elm sahələrinin yaranmasını izah
edir.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Günəş şüalarının Yer kürəsinə düşmə
bucağının dəyişməsini hesablayır.
1.2.2. Yerin hərəkətinin coğrafi nəticələri ilə
həyatın inkişafı arasındakı əlaqəni izah edir.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərin müxtəlifliyini,
əhəmiyyətini izah edir.
1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər üzərində
hesablamalar aparır.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və
proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Litosfer tavalarının hərəkətini müasir
relyef formalarının yaranması ilə əlaqələndirir.
2.1.2. Tektonik xəritələrdə litosfer tavalarının
hərəkətinin nəticələrini oxuyur.
2.1.3. İqlim əmələ gətirən amilləri və dünyanın
iqlimində baş verən dəyişiklikləri izah edir.
2.1.4. Atmosfer hadisələrinə dair sxem və
diaqramlar tərtib edir.
2.1.5. Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi
və dinamik prosesləri təhlil edir.
2.1.6. Okean sularının xüsusiyyətləri ilə bağlı
hesablamalar aparır.
2.1.7. Biosferin digər təbəqələr ilə əlaqəsini
şərh edir.
2.1.8. Təbii zonalar xəritəsini oxuyur.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Əhalinin təbii və mexaniki hərəkətinin
səbəblərini izah edir.
3.1.2. Əhalinin təbii artımına görə hesablamalar
aparır.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Ölkələri tipoloji xüsusiyyətlərinə görə
təhlil edir.
3.2.2. Xəritə üzərində ölkələri tipoloji
xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırır.
3.2.3. Təsərrüfatın inkişafında təbii
ehtiyatların rolunu qiymətləndirir.
3.2.4. Təbii ehtiyatların təsnifatı sxemini
qurur.
3.2.5. Ekoloji problemlərin insan həyatına
təsirini izah edir.
IX sinif
IX sinfin sonunda şagird:
·
yeni coğrafi kəşf və tədqiqatları cəmiyyətin
inkişafı ilə əlaqələndirir;
·
kartoqrafik təsvirlərin cəmiyyətin inkişafında
əhəmiyyətini izah edir;
·
il ərzində Günəşin düşmə bucağının dəyişməsini
hesablayır;
·
coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və proseslərin
ölkələrin iqtisadi həyatına təsirini izah edir;
·
əhalinin dinamikasını ölkələrin iqtisadi inkişaf
səviyyəsi ilə əlaqələndirir;
·
təsərrüfat sahələrinin yaratdığı ekoloji
dəyişkənliyi müəyyən edir.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
Şagird:
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Sivilizasiyaları coğrafi baxımdan təhlil
edir.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Yerin hərəkətinin cəmiyyətin
inkişafındakı rolunu əsaslandırır.
1.2.2. Vaxt və fəsil dəyişkənliyinə aid
hesablamalar aparır.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərin cəmiyyətin
inkişafında əhəmiyyətini izah edir.
1.3.2. Kartoqrafik elementlər əsasında
topoqrafik xəritələri oxuyur.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və
proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Yer qabığında baş verən hadisə və
proseslərin iqtisadi həyata təsirini
dəyərləndirir.
2.1.2. Geoloji xarakterli tematik xəritələri
oxuyur.
2.1.3. Atmosferdə baş verən hadisə və
proseslərin iqtisadi həyata təsirini təhlil
edir.
2.1.4. İqlim xəritələrini oxuyur, nəticələrini
təqdim edir.
2.1.5. Hidrosferin iqtisadi həyata təsirini izah
edir.
2.1.6. Kontur xəritədə hidroehtiyatların
yerləşməsini qeyd edir.
2.1.7. İqtisadiyyatın inkişafında
bioehtiyatların rolunu qiymətləndirir.
2.1.8. Yaşadığı ərazidən topladığı təbii
komponentlərə dair təqdimatlar edir.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Əhalinin artım dinamikasını ölkələrin
iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə əlaqələndirir.
3.1.2. Topladığı məlumatlar əsasında
hesablamalar aparır.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Ölkələrin inkişafını tarixi-coğrafi
baxımdan təhlil edir.
3.2.2. Tarixi-coğrafi regionları kontur xəritədə
qeyd edir.
3.2.3. Təsərrüfat sahələrinin səciyyəsini verir.
3.2.4. Təsərrüfat sahələrinin yerləşməsinin
əlaqə prinsiplərinin sxemlərini qurur.
3.2.5. Ətraf mühitdə yaranmış ekoloji vəziyyəti
qiymətləndirir.
X sinif
X sinfin sonunda şagird:
·
təbiət və cəmiyyətin öyrənilməsində təbiət
elmlərinin rolunu müəyyənləşdirir;
·
Yerin hərəkətinin təbiətə təsirini riyazi
üsullarla əsaslandırır;
·
kartoqrafik proyeksiyalar zamanı yaranan
təhriflərin səbəblərini əsaslandırır;
·
xəritə üzərində hesablamalardan istifadə edə
bildiyini nümayiş etdirir;
·
coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələlərini izah
edir;
·
müasir dövrdə dünya əhalisini müxtəlif
xüsusiyyətlərinə görə təhlil edir, siyasi və
iqtisadi inteqrasiyaların dünyanın idarə
edilməsindəki rolunu əsaslandırır;
·
dünya ölkələrini müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə
qruplaşdırır.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
Şagird:
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Coğrafi hadisə və proseslərin
öyrənilməsində təbiət elmlərinin qarşılıqlı
əlaqəsini əsaslandırır.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Yerin və digər səma cismlərinin əmələ
gəlməsinə dair məlumatlar təqdim edir.
1.2.2. Yerin hərəkətinin təbiətə olan təsirini
riyazi üsullarla əsaslandırır.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik proyeksiyalar zamanı yaranan
təhrifləri əsaslandırır.
1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər zamanı yaranan
təhriflərə aid hesablamalar aparır.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və
proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Yer qabığında dəyişikliklərə dair
proqnozlar verir.
2.1.2. Geoxronoloji cədvəli oxuyur.
2.1.3. İqlim dəyişmələrinə və iqlim
ehtiyatlarından istifadəyə dair təqdimatlar
edir.
2.1.4. İqlim göstəricilərinə əsasən hesablamalar
aparır.
2.1.5. Quru sularının xüsusiyyətlərinə dair
layihələr hazırlayır, təqdim edir.
2.1.6. Quru sularının xüsusiyyətlərinə dair
hesablamalar aparır.
2.1.7. Coğrafi təbəqənin qanunauyğunluqlarını
izah edir.
2.1.8. Coğrafi təbəqənin sxemini qurur.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Əhalinin təbii artımının yaratdığı
problemləri təhlil edir.
3.1.2. Əhalinin sıxlığını hesablayır,
nəticələrini təqdim edir.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Ölkələrin geosiyasi mövqeyini
qiymətləndirir.
3.2.2. Siyasi münaqişələrin xəritədə yaratdığı
dəyişiklikləri qeyd edir.
3.2.3. ETİ-nin təsərrüfatların ərazi və sahəvi
strukturuna təsirini qiymətləndirir.
3.2.4. ETİ-nin təsərrüfat sahələrinə təsiri
sxemini qurur.
3.2.5. Qlobal ekoloji problemlərin yaranmasında
antropogen təsirin rolunu qiymətləndirir.
XI sinif
XI sinfin sonunda şagird:
·
coğrafi tədqiqatların nəticələrinin tətbiqinin
iqtisadi əhəmiyyətini izah edir;
·
xəritələrdən istifadə edərək təbiət və
təsərrüfatın yerləşmə qanunauyğunluqlarını
təhlil edir;
·
Yer kürəsində işıq və istiliyin paylanmasının
insanın təsərrüfat fəaliyyətinə təsirini
əlaqələndirir;
·
coğrafi təbəqənin cəmiyyətin sosial-iqtisadi
inkişafına təsirini qiymətləndirir;
·
ölkələrin həyat səviyyəsini əhalinin həyat
səviyyəsi ilə əlaqələndirir;
·
təbiət və insanın qarşılıqlı əlaqəsindən yaranan
problemləri izah edir və proqnozlar verir.
Məzmun xətləri üzrə əsas və alt-standartlar
1. Coğrafi məkan
1.1. Coğrafi kəşflər nəticəsində cəmiyyətdə və
xəritədə baş verən dəyişikliklərə aid bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.1.1. Coğrafi hadisə və proseslərin cəmiyyətin
həyatına təsiri ilə bağlı tədqiqatlar aparır və
nəticələrini təqdim edir.
1.2. Yerin Günəş sistemində mövqeyi və
hərəkətlərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
1.2.1. Yerin hərəkətinin coğrafi nəticələrinin
regionlar üzrə iqtisadiyyata təsirini
əsaslandırır.
1.2.2. Yerin hərəkətinin coğrafi nəticələrini
xəritə üzərində iqtisadi cəhətdən
qiymətləndirir.
1.3. Kartoqrafik təsvirlər üzərində bilik və
bacarıqlar nümayiş etdirir.
1.3.1.Xəritələrdə təbiət və təsərrüfatın
yerləşməsi qanunauyğunluqları və anomaliyalarına
dair məruzə və referatlar hazırlayır.
1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər əsasında hər hansı
ərazinin fiziki-iqtisadi təsvirini verir.
2. Təbiət
Şagird:
2.1. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və
proseslərin ekocoğrafi nəticələrini
mənimsədiyini nümayiş etdirir.
2.1.1. Ərazilərin tektonik quruluşunun və təbii
proseslərin ölkələrin iqtisadiyyatında rolunu
izah edir.
2.1.2. Mineral ehtiyatların proqnozlarına dair
hesablamalar aparır.
2.1.3. Atmosfer hadisələrinin yaratdığı ekoloji
problemlərə dair məlumat və təqdimatlar
hazırlayır.
2.1.4. İqlim xəritəsinə əsasən hər hansı
ərazinin iqlim şəraitini təhlil edir.
2.1.5. Hidrosferdəki təbii sərvətləri iqtisadi
və ekocoğrafi cəhətdən qiymətləndirir.
2.1.6. Hidrosferin ekoloji cəhətdən gərgin
ərazilərini kontur xəritədə qeyd edir.
2.1.7. Bioloji ehtiyatlardan istifadəyə dair
proqnozlar verir.
2.1.8. Bioloji ehtiyatlara dair hesablamalar
aparır.
3. Cəmiyyət
Şagird:
3.1. Dünya əhalisinin müxtəlifliyinin
səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.1.1. Əhalinin tərkibini təhlil edir.
3.1.2. Əhalinin tərkibinə aid sxemlər,
diaqramlar hazırlayır.
3.2. Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı
əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar nümayiş
etdirir.
3.2.1. Beynəlxalq inteqrasiyanın ölkələrin
siyasi həyatında rolunu qiymətləndirir.
3.2.2. Xəritə üzərində inteqrasiyaya aid olan
ölkələri qruplaşdırır.
3.2.3. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
ölkələrin inkişafındakı roluna dair təqdimatlar
edir.
3.2.4. İqtisadi göstəricilərə əsasən
hesablamalar aparır, sxem və diaqramlar qurur.
3.2.5. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında
ekoloji tarazlığın qorunmasını proqnozlaşdırır.
(Ardı var) |
