Elektrik yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı təsiri göstərdi ki, hətta ortada başqa cisim olmadıqda belə yüklü cisimlər bir-birinə təsir edə bilər. Bu, əslində elmdə “uzağa təsir” adlanır. Bu hadisənin izahına bir sıra alimlər cəhd göstərsələr belə hadisənin nəzəri izahını ingilis fiziki Maykl Faradey vermişdir.

Ümumiyyətlə, qarşılıqlı təsir, bir qayda olaraq həmişə elmi tədqiqatçıların diqqətində olmuşdur.

Fransız fiziki Şarl Kulon elektrik yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı təsirini eksperimental şəkildə öyrənərək Kulon qanununu verdikdən sonra bu sahədə tədqiqatlar daha da güclənmişdi.

Təsadüfi deyil ki, yüklü zərrəciklərin elektrik sahəsində nizamlı, istiqamətlənmiş hərəkətini tədqiq edən Danimarka  fiziki Xristian Xans Ersted yeni keyfiyyət üzə çıxararaq göstərmişdir ki, belə halda yük nəql edən naqillərin ətrafında maqnit sahəsi müşahidə olunur.

Bu kəşf maraqlı olduğu qədər həm də tədqiqatçıları tədqiqata çağırırdı. Belə bir problemli sual yaranmışdı: “Əgər cərəyan maqnit yaradırsa, maqnit də cərəyan yarada bilərmi?”.

Sual həm dialektik, həm də simmetriklik baxımdan çox ciddi maraq yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, bir sıra tanınmış elm tədqiqatçıları bu suala cavab verməyə səy göstərdilər. Alman alim Kolladon, rus alimi Lens, fransız alimi Amper, ingilis alimi Faradey və b.

Bu məsələ ilə bağlı müxtəlif elmi-nəzəri mülahizələr söylənilir, eksperimental təcrübələr qoyulurdu.

Uzun vaxt çəkən bu tədqiqatların yekun nəticəsi ingilis alimi Maykl Faradeyi sevindirdi. Belə ki, onun 11 illik gərgin əməyi, nəhayət, 27 sentyabr 1831-ci ildə maqnitin də elektrik yaratması xəbərini sübutlarla elm ictimaiyyətinə elan etməyi nəsib etmişdir.

Fiziklər, kimyaçılar Maykl Faradey barədə onun hətta orta məktəb dərsliklərindəki kəşflərindən xeyli məlumata malikdirlər. Faradeyin maqnitdən elektrik alması ilə bağlı bəzi məlumatları da oxucuya çatdırmaq, fikrimcə, onun nə dərəcədə iradi keyfiyyətə malik olduğunu göstərir. Boris Kuznetsovun “Faradey” adlı kitabda yazdığına görə, Faradey maqnitdən elektrik almaq üçün cibində 11 il maqnit parçası gəzdirib. Faradeyin təcrübəsini icra edən əməliyyatçı ona sual verir ki, “Ser, 100-cü təcrübə baş tutmasa nə edəcəyik?”. Faradey cavabında: “101-cini qoyacağıq”.

1831-ci ildə elan edilən bu kəşfin bütün eksperimental variantları Faradey tərəfindən müvəffəqiyyətlə başa çatdırılmışdır.

Bütün dünya ictimaiyyəti fərqində olmalıdır ki, elektrikdən bu gün geninə-boluna istifadə etməyimizə imkan verən Mayk Faradeyin bu möhtəşəm kəşfidir.

M.Faradey barədə belə məlumatlar şagirdlərdə iradi keyfiyyətlər və əzmkarlıq formalaşdırır. Hər hansı məsələnin həllində ilk cəhd baş tutmadıqda, o, Faradeyin “101 təcrübəni qoyarıq” ifadəsini xatırlayaraq, sonrakı cəhdlərə baş vurar.

Faradeyin bu kəşfindən sonra fiziklər həyat üçün zəruri olan bir sıra problemlərin həllinə can atdılar. Bu sırada Faradey də sakitləşməmişdi. Onun bir sıra mühüm kəşfləri ilə yanaşı 1834-cü ildə elektroliz hadisəsini kəşf etməsi, onun qanunlarını verməsi daha çox kütləvi tətbiqlərə səbəb oldu, aşqarsız maddənin alınması, qalvonoplastika və qalvonostegiya xalq təsərrüfatında və məişətdə özünə kütləvi yer tapdı. Müəyyən məsafədə sahələrlə təsir bir sıra fiziklərə, o cümlədən C.K.Maksvel, H.Hers, A.S.Popov və başqalarına oyanış verdi.

1865-ci ildə Maksvel elektrostatik və elektrodinamik sahədən fərqli olaraq elektromaqnit sahə nəzəriyyəsini verdi. Bu nəzəriyyənin eksperimental həlli də xeyli vaxt apardı. Nəhayət 1888-ci ildə alman fiziki Henrix Hers elektromaqnit dalğalarını eksperimental üsulla aldı və sübut etdi ki, elektromaqnit sahəsi məsafədən təsirə malikdir. Hersin bu eksperimental kəşfi, əslində Maksvelin sahə nəzəriyyəsinin təsdiqi olmaqla, həmin nəzəriyyədə göstərildiyi kimi, materiyanın sahə növünün məsafəyə enerji daşımasının sübutu oldu.

Bu kəşfdən sonra bir sıra alimlər Rumford, Tesla, Popov və başqaları birbaşa tədqiqata başladılar. Rumford makarası, Tesla transformatoru və bir sıra məsafəyə siqnal ötürən qurğular yaradıldı.

Bu sahədə daha çox diqqəti çəkən Aleksandr Stepanoviç Popovun 7 may 1895-ci ildə radionu kəşf etməsi oldu.

Bu kəşf elm qarşısında belə bir problem qoydu: - Səsi və şəkli müəyyən məsafəyə vermək olarmı? Qəribədir alçaq tezlikli səsi yüksək tezlikli elektromaqnit rəqslərinə yükləyib, onu uzaq məsafəyə göndərmək olmazmı? Bu sahənin tədqiqatçıları mexaniki və elektromaqnit rəqslərinin parametrlərini ifadə edən x=X0sin() tənliyinə nəzər yetirib amplitud və tezlik modulyasiyası aparmaqla səsi və şəkli uzaq məsafəyə göndərməyə nail oldular.

Bu sahədə italyan alimi Quelmo Markoni və rus alimi Boris Rozinqin xidmətləri də elm tarixində qiymətləndirilir.

Fizikanın tədrisində şagirdlərə öyrətmək lazımdır ki, bu gün onların istifadə etdiyi radio, televiziya, mobil telefonlar, uzaq məsafədən rabitə, kompüterlər məhz elektromaqnit dalğalarının tətbiqlərinin nəticəsidir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, yuxarıda adları sadalanan qurğular başlıca olaraq yarımkeçiricilərin tətbiqi ilə bu qabaritini kiçiltmiş və istifadə müddətini uzatmışdır.

Yarımkeçirici qurğuların tətbiqi sahəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Həsən Abdullayev adına Fizika İnstitutunun əməkdaşlarının gərgin əməyi ilə meydana gələn qurğular dünyanın əksər ölkələrinin elm mərkəzlərində istifadə edilir. Müəllimlər bu sahədə fəaliyyət göstərən alimlərimizin işi ilə tanışlıq məqsədilə fizika institutuna ekskursiyalar təşkil etsələr, şagirdlərdə elmə maraq daha da artar.

Tacəddin VAHİDOV,

ADPU-nun dosenti