“Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında”  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı   Bakı Slavyan Universitetində geniş müzakirə edilmiş, fərmanda göstərilən mühüm məsələlər universitetin professor-müəllim və tələbə  heyətinin nəzərinə çatdırılmışdır. Bu fərman bir daha göstərir ki,  Azərbaycan dili ən yüksək səviyyədə  qorunur  və  ona qayğı daim diqqət mərkəzindədir.

Fərmanın müddəalarından çıxış edərək məni düşündürən bəzi məsələləri oxucularla bölüşmək istərdim.

Çoxsaylı türk dillərinin bir qolu olan Azərbaycan dili bu dillərdən öz incəliyi və zərifliyi ilə seçilir. Bu dildə danışanlar  Azərbaycanda, İranda, İraqda, Türkiyədə, Gürcüstanda, Rusiyada, Ukraynada, Suriyada, Qazaxıstanda və digər Asiya ölkələrində yaşayırlar. Dünyada bu dildə təxminən 50 milyona yaxın insanın danışdığı qeyd olunur. Azərbaycan dilini öyrənməyə başlayan  məşhur rus şairi M. Y. Lermontov hələ XIX əsrdə Qafqazda olarkən bu dilin regionda və Orta Asiyada əhəmiyyətini qeyd edərək, onu Avropada fransız dili ilə müqayisə etmişdir. Tarixin müəyyən dönəmlərində Azərbaycan dili yüksək inkişaf  səviyyəsinə çatmış və dövlət dili vəzifəsini yerinə yetirmişdir.  O, bu gün də Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir.

Dilimiz eyni zamanda regionda xalqlararası ünsiyyət vasitəsi rolunu da oynayır. Dediyimiz kimi Azərbaycan dili dövlət dilidir.   Dövlət də öz dilinin keşiyindədir. Bəs biz onu necə qoruyuruq? Ümumiyyətlə, dili qorumaq nə deməkdir? Bu, ilk növbədə dili yaşatmaqdır. Dili yaşatmaq üçün də bu dildə danışmaq gərəkdir. Əgər dildən istifadə edilmirsə, o,  ölü dil sayılır. Yəni dilin adı olur, özü yox. Məsələn,  latın dili kimi. Bir çox azərbaycanlılar başqa mühitdə doğulub böyüdüklərindən öz dillərini bilmirlər. Ata yurduna yolları düşəndə onlar ətrafdakılarla anlaşmaqda çətinlik çəkirlər. Digər tərəfdən, dili qorumaq  onun bütün qaydalarına əməl etməkdir. Yəni dilin qanunlarını pozmamaqdır. Dövlətin qanunları kimi. Dil milli sərvətdir. Bu sərvəti göz bəbəyi kimi qorumalıyıq. Axı o,  ata-babalarımızdan bizə əmanətdir. Əmanətə xəyanət olmaz deyiblər. Bu əmanəti olduğu kimi saxlayıb gələcək nəsillərə çatdırmalıyıq.

Bəs dil mədəniyyəti nədir? Elə deyilənlər dil mədəniyyətinə də aiddir. Dil mədəniyyəti nitq mədəniyyətidir. Nitq mədəniyyəti dilin fonetik, leksik, morfoloji,  sintaktik və üslub normalarına əməl edilməsidir.  Əgər biz şəkərə  pesox,  yaxud pəsoy, qələmə ruçka, yaxud ruşqa deyiriksə, nitq mədəniyyətini kobud şəkildə pozmuş oluruq, çünki burada nitq mədəniyyətindən əsər-əlamət yoxdur.

Dilin ən ali nöqtəsi ədəbi dildir. Ədəbi dil cilalanmış dildir, sadə dildə desək, dilin qaymağıdır. Təhsil görmüş hər bir adam ədəbi dilin daşıyıcısı sayılır. Belə adamlar ədəbi dildə danışmağa borcludurlar. Nitq mədəniyyəti və ya ədəbi dil təhsil illərində formalaşır. Bu proses bağçadan başlayaraq ali məktəbə qədər davam edir. Proses iştirakçıları oyrənən və öyrədəndir. Öyrədənin məsuliyyəti daha çoxdur. Ədəbi dil normaları şagirdlərə tədricən aşılanmalıdır. Sinifdən sinfə keçdikcə şagirdin nitq mədəniyyəti təkmilləşməlidir.

Nitqin formalaşmasında əsas yeri  dil və ədəbiyyat dərsləri tutur. Lakin digər fənləri tədris edən müəllimlər  də şagird nitqinin inkişafına görə məsuliyyət daşıyırlar. Əgər ali məktəb tələbəsi “mənim ruçkam   yoxdur” deyirsə, deməli o, 11 il elə ruçka deyə-deyə böyüyüb  və çox güman ki, elə onun müəllimləri də ruçka deyiblər. Bir çox hallarda qələmə ruçka, karandaşa isə qələm deyənlər də olur.  Şagirdlərin dilində təmiz Azərbaycan nitqinə çox az rast gəlinir. Adətən onların nitqində rus və Azərbaycan sözləri bir-birinə qarışır.

Bu hala  böyüklərin də nitqində  rast gəlinir. Söhbət Azərbaycan dilində tam qarşılığı olan sözlərin rusca deyilməsindən gedir (astanovka, atverka, kusaçka,  smes, kaşa, balkon, şkaf,  karidor, pol, patalok, balnisa, pensiya, stipendiya, stalova və b. k.). Əgər ərzaq mağazasında satıcıya desəniz ki, mənə bir kilo şəkər çəkin, o, başa düşməyəcək, ya da qənd çəkəcək, “pesox” deyəndə isə hər şey aydın olacaq.

Şagird nitqində tələffüz səhvlərinə də tez-tez rast gəlinir, məsələn, isim sözünü isim  kimi (vurğu birinci hecada) deyirlər. Bu cür tələffüz universitet auditoriyalarına qədər gəlib çıxır. 

Məktəb illərində şagirdlərin ədəbi dilə əsaslanan səlis nitqi tam qaydaya düşməlidir. Onların ədəbi dil, nitq mədəniyyəti, tələffüz qaydaları,  şivələr, üslubiyyat və s.-dən məlumatları olmalı,  ədəbi dillə şivələrin, ana dili ilə əcnəbi dillərin fərqinə varmalıdırlar.  Əks halda hər kəs hər yerdə xitabət kürsülərindən öz doğma dialektində danışacaq.

Təvəkkül ŞÜKÜRBƏYLİ,

filologiya elmləri doktoru, professor, Bakı Slavyan Universiteti “Lüğət mərkəzi” elmi-tədqiqat laboratoriyasının müdiri