Bir çox fiziki və təbiət elmləri jurnallarında süni intellektin elmdə mənimsənilməsini əks etdirən məqalələrə rast gəlmək artıq adi haldır. Belə ki, bu yaxınlarda “Nature” jurnalında biomolekulyar qarşılıqlı təsirlərin proqnozlaşdırılmasında süni intellektin "möcüzələri" haqqında məqalə dərc olunub. 

 

Hazırda süni intellekt astronomiyadan dərman preparatlarının modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılmasına, vəhşi təbiətin qorunmasına qədər müxtəlif sahələrdə istifadə olunur. Süni intellektin elm sahəsində sürətlə inkişafı universitetlərdə bu yeniliklərin tədrisə necə inteqrasiya edilməsi suallarını da gündəmə gətirir.
 

Universitetlərdə elm təhsili ilə bağlı bəzi vacib suallar yaranır: Süni intellektdən istifadə elmi dəyişdirirmi? Universitetlər elmdəki bu inkişafları tədris proqramlarına necə daxil edə bilər? Bu suallar yalnız gələcək tədqiqatçıları deyil, həm də bütün elm ictimaiyyətini maraqlandırır. Çünki elm yalnız elmi biliklər və tədqiqat nəticələrindən deyil, həm də elmi metodlardan və elmi fəaliyyətin mədəni və sosial aspektlərindən ibarətdir.
 

Elmin müxtəlif ölçülərinin inteqrasiyası

 

 

Süni intellektin elmin fəaliyyətinə təsirini nəzərə alaraq, elmin müxtəlif aspektlərini araşdırmaq və universitet tələbələrini gələcək karyeralarına hazırlamaq üçün geniş bir yanaşma tətbiq edilməlidir. Bəzi tələbələr akademik və ya sənaye tədqiqatlarında qalmağı seçə bilər, digərləri isə elmi maliyyələşdirən təşkilatlara və ya süni intellekt alətlərini inkişaf etdirən texnoloji şirkətlərə keçə bilərlər. Bundan başqa, bəziləri isə elmi tədqiqatlarda süni intellektdən etik istifadə qaydaları hazırlayan təşkilatlarda işləyə bilərlər. Çünki bəzi məlumat dəstələri alqoritmik ziddiyyətlərə səbəb ola və bu, hətta ölümcül nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də, universitetlər elmi tədris proqramlarına elmin müxtəlif aspektlərini daxil etməlidir.

 

Araşdırmada elmi idrak (məsələn, əsaslandırma), epistemik (məsələn, bilik), sosial (məsələn, faktlara hörmət kimi dəyərlər) və institusional (məsələn, maliyyələşdirmə) ölçüləri olan bir sistem kimi xarakterizə edilib. Elmin nəyi ehtiva etdiyinə dair bu qədər geniş bir hesaba malik olduğumuz zaman, elmin öyrənilməsi yalnız idrak və epistemik aspektlərə deyil, sistemin bütün ölçülərinə təsir edir.

 

Bu ölçülər bir-birindən asılıdır

 

 

Elm adamları məlumatlarda dürüstlük və əqli mülkiyyət hüquqlarına hörmət kimi sosial dəyərlərə malik deyillərsə, elmi biliklər necə əldə edilə bilər? Başqa sözlə, epistemik və sosial aspektlər bir-biri ilə bağlıdır. Alimlərin rifahını dəstəkləmək üçün maliyyə və digər resurslar olmasa, elmi fəaliyyət ilə kim məşğul olacaq? Koqnitiv və institusional aspektlər də bir-biri ilə əlaqəlidir.

 

Bu baxış elmin bir-birindən ayrıla bilməyən müxtəlif komponentləri olan vahid bir sistem kimi fəaliyyət göstərdiyini nəzərə çatdırır. Məsələn, cəmiyyətin etik normaları nəzərə alınmazsa, süni intellekt alətləri dağıdıcı məqsədlər və dərman hazırlamaq üçün istifadə edilə bilər.
 

Elmə vahid yanaşma əsasdır

 

 

Elmdə və ali təhsildə süni intellektin istifadəsinin sürətlə artdığı bir dövrdə universitetlərin elm təhsilində əks olunan mövzular çox güman ki, pərakəndə formada təzahür edəcək. Bəzi tələbələr texnoloji sənayedə və ya tədqiqatlarında artıq süni intellekt alətlərindən istifadə edən məsləhətçiləri ilə təcrübə əldə edə bilər. Digərlərinin təcrübələri isə yalnız mühazirələrlə məhdudlaşa bilər. Tələbələrin elmin müxtəlif aspektlərinə məruz qalması fərqli ola bilər və bu, bəzi mühüm komponentlərin itirilməsinə səbəb ola bilər. Elmin müxtəlif aspektlərini nəzərə almaq üçün vahid yanaşmanın olması, universitetin professorlarına, müəllimlərinə süni intellektə əsaslanan elmin hansı aspektlərini və hansı formada əhatə edəcəklərini müəyyənləşdirməkdə kömək edəcək.

 

Universitet müəllimləri bir mühazirə və ya laboratoriya şəraitində elmin bütün müxtəlif aspektlərini əhatə edə bilməyəcəklər. Lakin tələbələrin gələcəkdə oynayacaqları müxtəlif potensial rollara yaxşı hazır olmalarını təmin etmək üçün elmin müxtəlif aspektlərinin əhatə olunmasında mənalı və əhatəli irəliləyiş əldə edilməlidir. Tədris sessiyalarının planlaşdırılması və tələbələrin inkişafının monitorinqi üçün FRA çarxı kimi vasitələrdən istifadə edilə bilər. Bu çarx elmin sosial və institusional ölçülərini başa düşmək üçün tədris vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. FRA çarxı elmin müxtəlif koqnitiv, epistemik, sosial və institusional aspektlərini əhatə edir. Məsələn, epistemik aspektlərə elmin obyektivliyi və dəqiqliyi, elmi metodlar daxildir. İnstitusional aspektlərə isə elmi müəssisələrin maliyyə, siyasi və təşkilati aspektləri daxildir.
 

Elmin bütöv mənzərəsini əhatə edən yanaşmalar tədqiqat və innovasiyaların sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə elm təhsilinin öz üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməsini və gələcək mütəxəssisləri dəstəkləməsini təmin etməyə kömək edəcək. Süni intellekt dövründə elmin necə işlədiyini başa düşmək, elmə vahid yanaşma ilə zənginləşəcəkdir.

 

Mənbə: https://www.nature.com/articles/s41586-024-07487-w 
 

 

Vaqif FƏTULLAYEV