İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) dünya üzrə həyata keçirdiyi təşəbbüslərdən biri də TALIS tədqiqatıdır. Dünyanın 40-dan artıq ölkəsində müəllimlər və məktəb direktorları arasında keçirilən Tədris və Öyrənmə Beynəlxalq Sorğusu (Teaching and Learning International Survey - TALIS) ölkələrə yüksəkkeyfiyyətli pedaqoji peşənin inkişaf siyasətini yenidən nəzərdən keçirməyə və müəyyənləşdirməyə kömək etmək üçün etibarlı, vaxtında və müqayisə edilə bilən məlumatlar təqdim edir. Hesabat əsas sahələrdə təhsil siyasətinin təhlili və inkişafına töhfə vermək məqsədilə müəllimlər və məktəb rəhbərləri üçün bir fürsət hesab olunur.

 

Araşdırılan mövzulara peşəkar inkişaf, məktəb rəhbərliyi, tədris metodları, məktəb iqlimi, qiymətləndirmə və əks-əlaqə, iş məmnuniyyəti və müəllim profilləri daxildir.

 

“Azərbaycan müəllimi”nin növbəti yazısı TALIS beynəlxalq qiymətləndirməsinə həsr olunub.

 

TALIS nədir?

 

Tədris və Öyrənmə Beynəlxalq Sorğusu (TALIS) müəllimlər və məktəb direktorları üçün əldə edilmiş peşəkar inkişaf kimi məsələlərlə bağlı sorğuları cavablandıran ilk beynəlxalq sorğudur. Sorğuda müəllimlərin tədris inancları və təcrübələri, onların işlərinin qiymətləndirilməsi, aldıqları rəy və tanınma, məktəb rəhbərliyi, idarəetmə və iş yeri problemləri araşdırılır. TALIS müəllimlərin və məktəb rəhbərlərinin öz iş yerlərinin vəziyyətini, eləcə də iş şəraiti ilə bağlı təcrübələrini və düşüncələrini mümkün qədər dəqiq təsvir etmək üçün peşəkar təcrübələrə əsaslanır. Bu, qiymətləndirmə deyil, öz-özünə hesabat verən sorğudur. TALIS dövri sorğudur, 2008, 2013 və 2018-ci illərdə keçirilib, dördüncü dövrü isə 2024-cü ildə baş tutacaq.

 

TALIS hansı mövzuları əhatə edir?

 

TALIS bir peşə olaraq müəllimliklə bağlı müzakirələrə töhfə verməyi hədəfləyir. 2018-ci ildə TALIS sorğusuna daxil edilmək üçün doqquz əsas mövzu seçilib: müəllimlərin təlim təcrübəsi, məktəb rəhbərliyi, müəllimlərin peşə təcrübəsi, müəllim təhsili və ilkin hazırlıq, müəllimin rəyi və inkişafı, məktəb mühiti, iş məmnunluğu, müəllim insan resursları məsələləri və maraqlı tərəflərlə əlaqələr, həmçinin müəllimin özünün effektivliyi. Bu siyahıya sonradan iki kəsişən mövzu əlavə edilib: innovasiya, bərabərlik və müxtəliflik. 

 

TALIS-da hansı ölkələr və ərazilər iştirak edir?

 

TALIS-ın ilk dövrü 2008-ci ildə 24 ölkədə keçirilib. 2013-cü ildə iştirakçı ölkələrin sayı 38 olub. Tədqiqatın 2018-ci ildə keçirilən mərhələsində qoşulanların əhatə dairəsi daha da genişlənərək 48 ölkə və əraziyə çatıb. TALIS-2018 ibtidai və tam orta təhsil səviyyəsi üzrə 260 mindən çox müəllim və 15 min məktəb rəhbərindən əldə olunmuş cavablara əsaslanır.

 

2024-cü ildə əsas sorğu 33 İƏİT ölkəsi və ərazidə keçiriləcək: Kanada (Alberta), Avstraliya, Avstriya, Belçika (flamand və fransız icmaları), Braziliya, Çili, Kolumbiya, Kosta-Rika, Çexiya, Danimarka, Estoniya, Finlandiya, Fransa, Macarıstan, İslandiya, İsrail, İtaliya, Yaponiya, Koreya, Latviya, Litva, Meksika, Hollandiya, Yeni Zelandiya, Norveç, Polşa, Portuqaliya, Slovakiya, Sloveniya, İspaniya, İsveç, Türkiyə və ABŞ. Əlavə olaraq tədqiqat İƏİT-ə üzv olmayan ölkələrdə – Albaniya, Azərbaycan, Bəhreyn, Braziliya, Bolqarıstan, Xorvatiya, Kipr, Qazaxıstan, Malta, Monteneqro, Mərakeş, Şimali Makedoniya, Rumıniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Şanxay (Çin), Serbiya, Sinqapur, Cənubi Afrika Respublikası, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Özbəkistan və Vyetnamda təşkil olunacaq.

 

Əlavə olaraq 14 ölkə və ərazi öz ibtidai məktəblərində müəllimlər və məktəb rəhbərləri arasında sorğu keçirəcək. 

 

TALIS məlumatlarından kimlər istifadə edə bilər?

 

Adətən, TALIS məlumatları sosial elm və təhsil sahələrində çalışan tədqiqatçılar və data analitikləri tərəfindən istifadə olunur. Müəllimlərin peşəkarlığı TALIS-də beş əsas komponentin nəzərdən keçirilməsi ilə təhlil edilir:

 

 - tədris üçün lazım olan bilik və bacarıqlar;

- karyera inkişafı üçün imkanlar və iş qaydaları;

- müəllimlər arasında əməkdaşlıq mədəniyyəti;

- müəllimlərin məsuliyyəti və onlara verilən muxtariyyət;

- peşə status və nüfuzu.

 

Bu layihənin özəlliyi nədir?

 

* İştirakçı ölkələrin hökumətləri, beynəlxalq konsorsium,  İƏİT və müəllimlər assosiasiyaları tərəfindən birgə həyata keçirilir;

* Dünya üzrə məktəb sistemlərinin beynəlxalq müqayisələrində informasiya boşluqlarını doldurur;

* Əsas siyasət sahələrində təhsilin təhlili və qərarların qəbul edilməsində müəllimlərə və məktəb direktorlarına səs verir;

* Ölkələrə özlərini başqaları ilə müqayisə etməyə və problemlərin həllində onların təcrübələrini öyrənməyə imkan verir.

 

TALIS 2024-də nə yenilik var?

 

Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə TALIS-2024-də sorğuların dərinliyi və əhatəliliyi artırılıb.

 

Dərinlik: Müəllimlərin pedaqoji təcrübələri, sinifdə texnologiyadan istifadə, peşəkar inkişaf imkanları və xüsusi təhsilə ehtiyacı olan tələbələr üçün təhsil kimi xüsusi siyasətə uyğun mövzuları əhatə edən sorğu vərəqələri ilə daha da dərinləşməsi.

 

Əhatəlilik: Əsas sorğu şagirdlərin sosial-emosional bacarıqlarının öyrənilməsi, təhsilin davamlılığı və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı təcrübələr kimi şərti məsələləri özündə birləşdirəcək. İstəyə bağlı iki əhali qrupuna (yəni, ibtidai məktəblər və tam orta məktəblər) əlavə olaraq, məktəbəqədər təhsil və qayğı mərkəzlərinin işçiləri və rəhbərləri ilə bağlı sorğu və müəllimlərin ümumi səviyyəsi üzrə qiymətləndirmə modulu da daxildir. 

 

TALIS niyə sorğuya əsaslanır?

 

TALIS-ın məqsədi müəyyən bir ölkədə və ya ərazidə müəllim və direktorlar haqqında zəngin və etibarlı məlumat hazırlamaqdır. Buna görə də o, vaxtında müəllim və direktorlardan ibarət nümayəndə qrupundan zəngin məlumat toplayır. TALIS nəticələri yalnız müəllimlərin və məktəb rəhbərlərinin öz hesabatlarına əsaslanır və buna görə də onların fikirlərini, qavrayışlarını, inanclarını və fəaliyyətləri ilə bağlı hesabatları əks etdirir. İnzibati məlumatlara və ya digər tədqiqatlara istinad edilmir. Müəllimlərə sorğuların ünvanlanması onların işlədikləri təlim mühitini necə qavradıqlarını və tətbiq edilən siyasətləri praktikada necə həyata keçirdiklərini aydınlaşdırmaq üçündür. Lakin hər hansı öz-özünə bildirilən məlumatlarda olduğu kimi, bu məlumat da subyektivdir və buna görə digər vasitələrlə (məsələn, inzibati məlumat və ya video müşahidələr) toplanan məlumatlardan fərqlənə bilər. Eyni şey milli və ya yerli hökumət səviyyəsində inzibati məlumatların təqdim etdiyi təsvirlərdən fərqli ola bilən məktəb xüsusiyyətləri və təcrübələri haqqında məktəb rəhbərlərinin hesabatlarına da aiddir.

 

Anketlər necə hazırlanır?

 

TALIS-də iki anket hazırlanır: müəllim və əsas anket. Anketlərin məqsədləri və mövzuları iştirakçı ölkələr və ərazilərdən ibarət TALIS İdarəetmə Şurası və Avropa Komissiyası tərəfindən müəyyən edilir. Giriş həmçinin 178 ölkəni əhatə edən, müəllimlərin dünya üzrə ən böyük təşkilatlarından olan Beynəlxalq Təhsildən (Education International) qəbul edilir.

 

Anketlərin hazırlanması TALIS konsorsiumu tərəfindən idarə olunan Sorğu Anketləri üzrə Ekspert Qrupu (QEG) tərəfindən həyata keçirilir. QEG anketin hazırlanmasına rəhbərlik edən konseptual çərçivə hazırlayır. İştirakçılar konseptual çərçivəni təsdiq etdikdən sonra QEG məqsədləri və prioritetləri sorğu suallarına çevirir.

 

Anketin hazırlanması üç əsas mərhələdən ibarətdir: pilot, sahə sınağı və əsas sorğu. Pilot tədqiqat çoxlu sayda iştirakçı ölkə və ərazilərdə aparılır və fokus-qruplarda toplanmış müəllim və direktorlardan sorğu vərəqələri üzrə rəylərin toplanmasından ibarətdir. Sahə sınağının əsas məqsədi bütün iştirakçı ölkələr və ərazilərdə sualların statistik və psixometrik xüsusiyyətləri haqqında kəmiyyət məlumatı toplamaq, məsələn, sualların bütün iştirakçılar arasında eyni anlayışları ölçdüyünü və düzgün tərcümə edilib-edilmədiyini yoxlamaqdır. Hər mərhələdən sonra sorğu vərəqələrinin layihələri yenidən işlənir, QEG tərəfindən nəzərdən keçirilir və iştirakçı ölkələr və ərazilər tərəfindən təsdiqlənir. TALIS İdarə Heyəti tərəfindən təsdiq edildikdən sonra onların yekun variantları əsas sorğuda istifadə olunur. Bütün bu proses vasitəsilə müvafiq sosial tərəfdaşlarla məsləhətləşmələr aparılır və konseptual çərçivənin və sorğu vərəqələrinin hazırlanması ilə bağlı rəy verilir.

 

TALIS sorğu vərəqlərində əhatə olunan mövzular prioritet reytinq proqramı vasitəsilə iştirakçı ölkələr və ərazilər tərəfindən prioritet olaraq müəyyən edilən (TALIS- 2018 üçün bu 2015-ci ildə həyata keçirilib), eləcə də təhsil nazirləri tərəfindən Beynəlxalq Təhsil Sammitində qaldırılan mövzulardır. Bu ümumi prioritet mövzulardan əlavə, iştirakçı sorğuya öz suallarını əlavə etmək imkanına malikdir. Sorğunun beynəlxalq müqayisəliliyini təmin etmək üçün ölkə və ya ərazinin genişləndirilməsi, uyğunlaşdırılması ən minimum səviyyədə saxlanılır, konsorsium tərəfindən nəzərdən keçirilməsi və əvvəlcədən təsdiqlənməsi tələb olunur. Heç bir sualı atmaq olmaz, ona görə də bəzi suallar konkret ölkə və ya ərazi kontekstində daha az aktual görünə bilər.

 

Məktəblər, direktorlar və müəllimlər üçün seçim prosesi necədir?

 

TALIS üçün beynəlxalq hədəf kütləsi tam orta təhsil verən məktəblər, habelə onların direktorları və müəllimlərindən ibarətdir. Təhsil sistemlərinin müqayisəliliyini təmin etmək üçün TALIS-in beynəlxalq hədəf dairəsi bəzi xüsusi məktəbləri, məsələn, yalnız böyüklər üçün və ya xüsusi ehtiyacı olan şagirdlər üçün məktəbləri istisna edir. Uyğun məktəblərin siyahılarından TALIS 200 məktəbi, sonra 1 məktəb rəhbərini və hər bir seçilmiş məktəbdən 20 müəllimi təsadüfi seçir. İƏİT tövsiyə edir ki, bu sorğuda iştirak könüllüdür və hər bir şəxs istənilən vaxt sorğudan çıxa bilər.

 

Müəllim və direktorların cavabları necə toplanır? 

 

Seçilmiş müəllimlərdən və məktəb direktorlarından müəllim və ya direktor sorğusuna cavab vermələri xahiş olunur. Anketlər onlayn və ya kağız üzərində aparılır və onların doldurulması 45 ilə 60 dəqiqə arasında vaxt tələb edir. Bu araşdırmada toplanan bütün məlumatlar anonim və məxfi şəkildə qəbul edilir. Nəticələr iştirakçı tərəfindən və məsələn, ölkə və ya ərazi daxilindəki məktəb növünə görə təqdim edilsə də, tədqiqatın nəticələrinə dair heç bir hesabatda nə müəllimlər, nə məktəb direktorları, nə məktəblər, nə də hər hansı məktəb işçisi müəyyən edilə bilməz. Bundan əlavə, məktəb daxilində heç bir əməkdaşın həmkarının verdiyi cavablara müdaxilə etmək imkanı yoxdur.

 

TALIS 2018-dən çıxarılan əsas dərslər 

 

TALIS təhsil sistemləri üçün aşağıdakı siyasət prioritetlərinə diqqət yetirir:

 

- bu peşədə yüksək nailiyyətlər əldə edən namizədlərin cəlb edilməsi;

- yeni işə qəbul olunmuş müəllimlərə və ixtisasartırma müəllimlərinə keyfiyyətli ilkin və davamlı təlimlərin keçirilməsi;

- müəllimlərə karyeralarının davamlı inkişafında dəstək olmaq və yaxşı təcrübələri yaymaq;

- keyfiyyətli müəllimləri və məktəb rəhbərlərini saxlamaq məqsədilə iş məmnunluğunu və peşə statusunu yüksəltmək.

 

TALIS 2018 müəllim təhsili və liderlik hazırlığına yüksək səviyyəli namizədlərin cəlb edilməsi və seçilməsi üçün bir sıra məqsədlər müəyyən edib. 2018-ci ilin TALIS nəticələri təhsil sistemlərində müəllimlərin və məktəb liderlərinin peşəkarlığının müxtəlif aspektlərini tədqiq etməyə imkan verir. Bu tədqiqatda iştirak etmiş müəllimlərin 53 faizi sorğu zamanı öz şagirdlərinə layihələrin və ya sinif işlərinin icrası üçün informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməyə icazə verdiklərini bildiriblər. Tədqiqata əsasən, müəllimlərin böyük əksəriyyəti öz işindən bütövlükdə razıdır, ancaq bir sıra vacib problemlər də mövcuddur ki, bəziləri hələ də qalmaqda davam edir.

 

2018-ci il tədqiqatı məktəblərin daxilində olan pedaqoji, metodik və sosial proseslər haqqında məlumatın yığılması məqsədilə məktəb müəllimlərinin və direktorların kompüterləşmiş sorğusunu təqdim edib. Tədqiqat təhsil sistemini məktəb cəmiyyəti nümayəndələrinin gözləri ilə görməyə imkan verir. TALIS sorğusunda iştirak etmiş rusiyalı müəllimlər öz fəaliyyətlərinə dair yüksək məmnunluqlarını dilə gətiriblər. Onlardan 91 faizi öz işindən məmnundur, 90%-nin öz məktəbində işləməkdən xoşu gəlir və  məktəbdəki işinin nəticələrindən razıdır, 86% isə öz məktəbini ən yaxşı iş yeri kimi məsləhət görməyə hazırdır. Sorğuya görə, Rusiya müəllimi orta hesabla 21 il işləyir ki, bu rəqəm də iştirakçı ölkələr üzrə orta həddən 4 il çoxdur. Digər tərəfdən müəllim nə qədər uzun müddətdə öz peşəsindədirsə, bir o qədər öz işindən məmnundur. Bütövlükdə, TALIS tədqiqatında iştirak edən 48 ölkənin də müəllimləri öz işlərindən razıdır. 

 

TALIS-2013 tədqiqatının nəticələri ilə müqayisədə müəllimlik peşəsi əvvəlki kimi iştirakçı ölkələrin əksəriyyətində əsasən, qadın peşəsi kimi üstünlük təşkil edir. Qadınların payı müəllimlərin ümumi sayında 85 faiz təşkil edir. Qadın müəllimlər daha çox Latviyadadır (89 faiz), ən az Yaponiyada (42 faiz), Səudiyyə Ərəbistanında (52 faiz), Niderland Krallığında (53 faiz) fəaliyyət göstərir. Rusiyada müəllimin orta yaşı 45-46  yaş səviyyəsində qalır, ancaq gənc müəllimlərin sayının tədricən azalması meyili, yaşlı müəllimlərin isə sayının artması müşahidə olunmaqdadır. Rusiya məktəblərinin direktorlarının əksəriyyəti 40-59 yaş (73%) təşkil edir, bu isə bütün iştirakçı ölkələr üzrə orta yaş bölgüsünə uyğundur.

 

Məktəbə işləməyə gələn gənclərin əsas motivi pedaqoji fəaliyyətin yüksək dəyərinin dərk edilməsi, onun missiyasıdır. Müəllim peşəsinin seçimində əsas motivlər, sorğunun məlumatına görə bunlardır: cəmiyyətin inkişafına öz töhfəsini vermək (91%), uşaqların və gənclərin inkişafına təsir etmək imkanı (88%). Müəllimlərin cavablarına əsasən, onlar bu peşəyə çətin ki, onun nüfuzuna görə gəliblər, onlar peşələrinin cəmiyyət tərəfindən qiymətləndirilməsinə əmin deyillər (belə bir fikri rəyi soruşulmuş rusiyalı müəllimlərin 57%-i söyləyib). 

 

TALIS-ın əhəmiyyəti

 

Tədqiqatın əhəmiyyəti məktəb fəaliyyətinin əsas aspektləri üzrə məlumatların təhlili üçün faydalı siyasi qərarların təqdim olunmasıdır. Bura məktəb idarəçiliyinin rolu və fəaliyyəti, müəllimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, müəllimlərin peşəkar inkişafı, tədris və pedaqoji təcrübələri haqqında onların baxışlarının müəyyən olunması daxildir. Bu layihə dünyanın məktəb sistemlərinin beynəlxalq müqayisəsinin aparılmasında əhəmiyyətli informasiya boşluqlarının aradan qaldırılmasını təmin edir. TALIS ölkələrə özlərini anoloji problemlərlə üzləşən ölkələrlə müqayisə etməyə, digər ölkələrin təcrübəsindən yararlanmaqla mövcud problemlərini aradan qaldırmağa imkan verir. Beynəlxalq təhsil tədqiqatları qrupunda TALIS əhəmiyyətli yer tutur. Onun nəticələrini əldə etməklə hər bir ölkə öz müəllimlərinin hazırlığını və əmək şəraitini təhlil və beynəlxalq normalarla müqayisə edə bilər.

 

Qeyd edək ki, Azərbaycan ilk dəfə bu il TALIS tədqiqatına qoşulur. Ölkəmizdə tədqiqatın pilot mərhələsi 2022-ci, sınaq mərhələsi isə 2023-cü ildə həyata keçirilib.

 

Oruc MUSTAFAYEV

 

 

"Azərbaycan müəllimi"nin ölkəmizdə təhsil sahəsində aparılan digər beynəlxalq qiymətləndirmələrlə bağlı yazıları ilə aşağıdakı keçidlərdən tanış ola bilərsiniz:

 

PISA-da iştirak Azərbaycana nə verir? - Beynəlxalq qiymətləndirmədə yerimiz

 

PIRLS nədir və bu tədqiqata qoşulmağımız bizə nə verir? - TƏHLİL

 

TIMSS beynəlxalq qiymətləndirməsi: Nəyi və niyə ölçürük? - TƏHLİL

 

Şagirdlər XXI əsr bacarıqlarına nə qədər yaxşı hazırlaşıblar? - ICILS tədqiqatı