TIMSS nədir və niyə keçirilir?

 

Nobel mükafatı laureatı Nils Bor deyirdi ki, “ölçülməyənə qədər heç nə mövcud deyil”. Əgər ölçmələr mənfi nəticə versə belə, yenə də nəticədir. Bu fikir təhsil sahəsinə də aiddir. Bu baxımdan da beynəlxalq qiymətləndirmələr və ölçmələr təhsildə inkişafın dinamikasını izləməyə, düzgün qərarların qəbuluna imkan verir.   

 

Şagirdlərin riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatı olan TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study) də belə mexanizmlərdən biridir. Boston Kolleci Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzi (ABŞ) tərəfindən beynəlxalq səviyyədə idarə olunan Təhsil Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Assosiasiya (IEA) tərəfindən 4 ildən bir IV və VIII sinif şagirdləri arasında aparılan tədqiqatların əsas məqsədi məktəblilərin nəticələri əsasında təlim və tədrisin təkmilləşdirilməsi üçün məlumat toplamaq, eləcə də ibtidai və ümumi məktəbdə riyaziyyat, təbiət elmlərində təhsilin keyfiyyəti üzrə beynəlxalq müqayisələr aparmaqdır. Proqramın hədəfi orta məktəbdə tədrisin beynəlxalq standartlarını müəyyənləşdirmək, dünya təcrübəsinə və faktlara əsaslanan müvafiq qərarlar və islahatlar tətbiq edərək tədrisin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, mövcud problemləri aradan qaldırmaq və dünya standartlarına uyğun inkişaf etdirməkdir.

 

TIMSS ilk tədqiqatlarına 1995-ci ildə başlayıb. Tədqiqat 1999, 2003, 2007, 2011, 2015, 2019 və 2023-cü illərdə aparılıb. 2019 rəqəmsal platformada qiymətləndirmənin aparıldığı ilk tədqiqat dövrü olub. 2019-cu ildə TIMSS-də iştirak edən ölkələrin yarısı rəqəmsal formatda qiymətləndirmə aparmağı üstün tutublar, digər yarısı isə qiymətləndirmənin kağız versiyasını aparıblar. 2023-cü il TIMSS dövrü kompüter qiymətləndirməsinə keçidi təmin edib. 2023-cü il tədqiqatının nəticələri cari ilin dekabrında açıqlanacaq.

 

TIMSS-ın əsas məqsədi tədris və təhsilin yaxşılaşdırılması üçün istifadə edilə bilən mənbə məlumatlarını təqdim etməkdir. Tədqiqat zamanı tədris proqramı və onun həyata keçirilməsi, tədris metodları və məktəb resursları haqqında ətraflı məlumat toplanır. Qiymətləndirmə iştirakçı ölkələrlə birgə hazırlanmış kompleks qiymətləndirmə çərçivəsinə əsaslanır. Bu çərçivələr qiymətləndirilməli olan bilik, bacarıq və anlayışları müəyyən edir.

 

Niyə 4 ildən bir? 

 

Tədqiqat gedişində hər dörd ildən bir 4 və 8-ci sinif şagirdlərinin təhsil nailiyyətləri qiymətləndirilir ki, bu da yalnız onların bilik və bacarıqlarını deyil, həm də fənlərə münasibətlərini, maraqlarını və təhsilə motivasiyalarını əhatə edir. Dörd ildən bir keçirilməsinin səbəbi isə, məsələn, IV sinifdə əldə olunmuş bilik və səriştələrin VIII sinifdə qazanılan biliklərlə müqayisəsini aparmaq, onların gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdir. Belə bir sxem ibtidai məktəbdən əsas məktəbə keçərkən təhsildə hansı dəyişikliklərin baş verdiyini və təhsilin keyfiyyətinə necə təsir etdiyini izləməyə imkan verir. Tədqiqat elə bir şəkildə aparılır ki, onun nəticələri 4-cü sinif şagirdlərinin artıq 8-ci sinifdə olarkən  riyaziyyat və təbiət elmləri istiqamətlərində tendensiyalarını izləməyə imkan verir. Əlavə olaraq tədqiqatda iştirak edən ölkələrdə riyaziyyat və təbiət elmləri təhsilinin məzmununun xüsusiyyətləri, tədris prosesinə təsir edən amillər, həmçinin təhsil müəssisələrinin, müəllimlərin, şagirdlərin və onların ailələrinin xarakteristikaları ilə bağlı faktorlar da öyrənilir.

 

Azərbaycanın TIMMS-də iştirakı

 

Azərbaycan adıçəkilən qiymətləndirmədə 2011, 2016, 2023-cü illərdə iştirak edib. 

 

Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, məktəblilərimizin ən yaxşı nəticəsi 2019-cu ildə müşahidə olunub. TIMSS 2019-un nəticələrinə əsasən Azərbaycan şagirdləri 515 balla tədqiqatda iştirak edən 58 ölkə arasında 28-ci yeri tutub. Azərbaycanın TIMSS 2019-cu il riyaziyyat nailiyyəti TIMSS 2011-ci ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 52 ballıq artımla 463 baldan 515-ə yüksəlib. Bu nəticə ilə Azərbaycan TIMSS 2019-da regionda ən yüksək nəticə göstərən ölkə olub. Beynəlxalq qiymətləndirmənin nəticələrinə əsasən azərbaycanlı şagirdlər Bolqarıstan, İtaliya, Avstraliya, Fransa, Qazaxıstan, İspaniya, Kanada, Xorvatiya, Slovakiya, Polşa və s. kimi ölkələrdən olan həmyaşıdlarından yüksək nəticə göstəriblər. Azərbaycan təhsili bu qiymətləndirmə baxımından Avropanın inkişaf etmiş ölkələri ilə yanaşı sırada, Cənubi Qafqaz ölkələrindən isə çox qabaqda olub.  

 

TIMSS-ın əhəmiyyəti

 

TIMSS beynəlxalq qiymətləndirməsi bir çox ölkələrdə, bu tədqiqatın əsasının qoyulduğu Amerikada çox diqqətlə izlənən bir prosesdir. Çin, Sinqapur, Yaponiya və digər Asiya ölkələrinin riyaziyyat sahəsində Amerikadan xeyli qabaqda olması faktı hər zaman amerikalıları ciddi maraqlandırıb. Çünki bu uğurlar göstəricilərə əsaslanır, obyektiv və ciddi, həddindən artıq  əhəmiyyətli qiymətləndirmə hesab olunur. Riyaziyyat bir növ təbiətşünaslığın, yəni kimyanın, fizikanın, biologiyanın, astronomiyanın ifadə dili kimi çıxış edir. Bu baxımdan, müasir dövrdə riyaziyyat olmadan texnologiyalarla ciddi məşğul olmaq mümkün olmur. Ona görə də riyaziyyat hər bir ölkənin texnologiyasının, potensialının bir göstəricisi kimi çıxış edir. Fizikada və digər elmlərdə TIMSS qədər obyektiv yoxlama olmur. Çünki bu elm sahələrinin laborator, eksperimental, nəzəri işləri var. Bu baxımdan, riyaziyyatdakı uğurlar digər elmlərdə nailiyyətlərə yol açan uğurdur.

 

Onu da əlavə edək ki, ümumilikdə, öz təhsil sistemlərinin effektivliyini qiymətləndirmək üçün təxminən 70-ə yaxın ölkə TIMSS-in məlumatlarından istifadə edir və hər qiymətləndirmədə tədqiqata yeni ölkələr qoşulur. Bu isə bu tədqiqata artan maraqdan xəbər verir. 

 

Tədqiqat alətləri 

 

TIMSS-ın tədqiqat alətlərinə aşağıdakılar daxildir:

 

* tələbə nailiyyət testləri;

* respondentlərin anketləri (şagirdlər və müəllimlər, təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi, milli koordinator və tədqiqatın keyfiyyətinə beynəlxalq müşahidəçi);

* metodik kompleks (tədqiqatın təşkili və aparılması, nümunənin formalaşdırılması, testin aparılması, tapşırıqların pulsuz cavablarla yoxlanılması, məlumatların daxil edilməsi üzrə milli və məktəb koordinatorları üçün təlimatlar);

* proqram kompleksi (məktəblərin, siniflərin və şagirdlərin beynəlxalq və milli məlumat bazaları, tədqiqat nəticələri).

 

Tədqiqatın əsas komponenti aşağıdakı prinsiplər əsasında hazırlanmış test bloklarıdır:

 

* yoxlanılan məzmunun, təhsil və idrak fəaliyyətinin növlərinin adekvat əhatə dairəsi;

*onların məzmununun iştirakçı ölkələrin öyrənilən materiallarına maksimum uyğunluğu;

* yoxlanılan tədris materialının riyaziyyatın və təhsilin inkişafı baxımından əhəmiyyəti;

* tapşırıqların şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğunluğu;

* tapşırıqların kütləvi elmi tədqiqat üçün irəli sürülən tələblərə uyğunluğu.

 

Riyaziyyatda təhsil nailiyyətlərini qiymətləndirərkən müxtəlif növ tapşırıqlardan istifadə olunur (cavab seçimi ilə, qısa və tam ətraflı cavabla, praktik tapşırıqlarla). Tapşırıqlar aşağıdakı mövzularda hazırlanır: ədədlər, cəbr, ölçmələr, həndəsə, məlumatlarla iş. Aşağıdakı bacarıqlar qiymətləndirilir: faktlar və prosedurlar haqqında bilik, anlayışların istifadəsi, gündəlik problemlərin həlli, təhlil, fərziyyə, qiymətləndirmə, sübut və s.

 

Təbiət elmində təhsil nailiyyətlərini qiymətləndirərkən müxtəlif növ tapşırıqlardan istifadə olunur (cavab seçimi ilə, qısa və tam ətraflı cavabla, praktik tapşırıqlar). Tapşırıqlar aşağıdakı mövzularda hazırlanır: biologiya, kimya, fizika, coğrafiya, ətraf mühit. Aşağıdakı bacarıqlar qiymətləndirilir: faktlar haqqında bilik, konseptual anlayış, analitik qabiliyyət, ümumiləşdirmə, planlaşdırma, öyrənmə və s. Tədqiqat prosesində aparılan əlavə anket  şagirdlərin və müəllimlərin sosial-demoqrafik xüsusiyyətləri ilə bağlı kontekstual məlumat toplamağa, təhsil müəssisələrinin rəhbərliyi, müəllimlər, tələbələr və onların valideynləri, şagirdlərin ailələrinin sosial vəziyyəti, məktəb növü, ümumi təhsil üçün təhsil standartları və tələbləri baxımından təbiət-riyaziyyat fənləri üzrə tədris prosesini təşkil etməyə  imkanı verir.

 

Kontekst sorğuları

 

TIMSS zamanı nailiyyətlərin qiymətləndirilməsi vasitələrinə əlavə olaraq ümumilikdə dörd sorğu verilir:

 

Şagird üçün anket qiymətləndirmədən keçən şagirdlər tərəfindən doldurulur. Anketdə şagirdə ev və məktəb həyatının aspektləri haqqında suallar verir: onların ev vəziyyəti, təhsil üçün məktəb mühiti, habelə onların riyaziyyat və təbiət elmlərinə münasibəti.

 

Müəllimlər üçün anket qiymətləndirmə testləri yazan şagirdlərin riyaziyyat və təbiət elmləri müəllimlərinə verilir. Anket müəllimlərin xarakteristikaları, həmçinin sinifdə riyaziyyat və təbiət elmlərinin tədrisi və öyrənilməsi şərtləri haqqında məlumat toplamaq üçün hazırlanmışdır.

 

Məktəb anketi seçmələrə daxil olan bütün məktəblərin direktoruna təqdim olunur. Anketdə məktəbin tədris vaxtı, resurs və texnologiya, eləcə də valideynlərin iştirakı kimi xarakteristikaları barədə suallar verilir.

Tədris proqramı üzrə anket milli tədqiqat koordinatoru tərəfindən doldurulur ki, bu da tədris proqramları ilə bağlı məlumat verməlidir.

 

TIMSS 2023-ün üstünlükləri

 

Yuxarıda qeyd etdik ki, 2023-cü il TIMSS tsikli kompüter qiymətləndirməsinə keçidi təmin edib. TIMSS 2023 riyaziyyat və elm qiymətləndirmələri iştirakçı ölkələrlə birgə hazırlanmış hərtərəfli çərçivələrə əsaslanır. TIMSS 2023 qiymətləndirmələrinin rəqəmsal formatı şagirdlərin qiymətləndirməyə marağını və motivasiyasını stimullaşdıracaq və öz növbəsində onların bildikləri və edə biləcəkləri haqqında daha yaxşı məlumat verəcək. Bundan əlavə, rəqəmsal format həm də TIMSS-ə çərçivələrin kağız və qələm formatı ilə qiymətləndirilməsi çətin olan sahələrini dəyərləndirməyə imkan verir. Məsələn, yeni formatlı TIMSS tədqiqatında şagirdlər riyaziyyat problemlərini həll etmək və ya virtual eksperimentlər, araşdırmalar aparmaq üçün bacarıqlarını və məzmun biliklərini inteqrasiya və tətbiq edirlər.

 

Tədqiqatda iştirakın şagirdlərimizə faydaları nələrdir?

 

TIMSS-də iştirak edən məktəblər və şagirdlər təhsil sistemimizin daha yaxşı başa düşülməsinə dəyərli töhfə, təhsil siyasəti və təcrübələrinin təkmilləşdirilməsinə zəngin məlumat və dəstək verir. TIMSS-də iştirak etməklə şagirdlər maraqlı və innovativ onlayn qiymətləndirmə vasitəsilə öz riyaziyyat və elm bacarıqlarını araşdırmaq, eləcə də mühüm qlobal tədqiqatda ölkəmizi təmsil etmək imkanı əldə edirlər. 

 

 

Oruc MUSTAFAYEV

 

 

"Azərbaycan müəllimi"nin ölkəmizdə təhsil sahəsində aparılan digər beynəlxalq qiymətləndirmələrlə bağlı yazıları ilə aşağıdakı keçidlərdən tanış ola bilərsiniz:

 

PISA-da iştirak Azərbaycana nə verir? - Beynəlxalq qiymətləndirmədə yerimiz

 

PIRLS nədir və bu tədqiqata qoşulmağımız bizə nə verir? - TƏHLİL