Təhsilə olan baxışımız, həm də onu necə interpretasiya etdiyimiz, pandemiya nəticəsində əsaslı surətdə dəyişib. Ən əsas təhsilalma forması kimi qəbul edilən üz-üzə təhsillə yanaşı, hal-hazırda məsafədən təhsil ona alternativ və ya tamamlayıcı kimi qəbul edilir. Ümumiyyətlə isə formal təhsilə çıxış imkanı və ya vaxtı olmayanlar, eləcə də hər yaşda özünü təkmilləşdirmək istəyənlər (ömürboyu öyrənənlər) üçün də distant təhsil əlverişli təhsilalma formasıdır. Həmçinin dünyada baş verən tendensiyalarla paralel olaraq, məsafədən təhsil verən universitetlərin də artması, distant təhsilə olan marağı sürətlə artırıb.

 

Əvvəllər sadəcə olaraq hər hansısa bir səbəbdən formal təhsil ala bilməyənlər üçün əlçatan olan distant təhsil, bu gün pandemiyadan sonra təhsilin hər bir səviyyəsi üçün məsafədən həyata keçirilməyə başlayıb. 

 

Bundan başqa, Bozqurd tərəfindən 2020-ci ildə aparılan tədqiqat göstərir ki, pandemiya şəraitinə hazırlıqsız olduqları üçün bir çox ölkələrdə ölçmə və qiymətləndirmə prosesləri dayandırılmışdır. Digər tərəfdən, bir çox ölkələrdə ənənəvi imtahan və testlər əvəzinə, onlayn imtahanlar ani qərarla kifayət qədər əsaslı və etibarlılıq təhlilləri olmadan keçirilməli olub.

 

Mənfi təsirləri ilə yanaşı, pandemiyanın, xüsusilə, texnologiyanın bizə verdiyi imkanlardan harada, necə və nə dərəcədə faydalanılacağı baxımından geniş bir sahə açdığını demək olar. Sarı və Nayır tərəfindən 2020-ci ildə aparılan tədqiqat göstərir ki, Covid-19 pandemiyası zamanı ortaya çıxan yeni təhsil yanaşmaları kimi məktəblərin hazırki funksiyası, təhsildə yeni çağırışlar, alternativ təhsil formaları, XXI əsrdə öyrənmə və öyrətmə bacarıqları, valideynlərlə iş və məktəb idarəetmə bacarıqlarının adını çəkə bilərik. Buna görə də distant təhsilin harada tətbiq oluna biləcəyi kimi məsələlər haqqında düşünmək vacibdir. Bu baxımdan pandemiya şəraiti təhsil sistemlərini nəzərdən keçirmək, onların əsas fəlsəfəsindən uzaqlaşmış və müasir dövr üçün mübahisəli olan metodları yeniləmək imkanı kimi nəzərdən keçirilməlidir.

 

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı müxtəlif distant təhsil tətbiqlərinin həyata keçirilməsinə şərait yaradıb. Distant təhsilin inkişafı ilə paralel olaraq şagird qiymətləndirmə metodlarında əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə edilmişdir. 

 

Li və Yunq qeyd edir ki, qiymətləndirmə təhsil müəssisələri tərəfindən uzaq gələcəyə aid addım kimi qiymətləndirilir və çox vaxt bu məsələyə lazımi əhəmiyyət verilmir. Məsələ ondadır ki, müvafiq ədəbiyyat araşdırılarkən məsafədən təhsildə şagird qiymətləndirməsi ilə bağlı tədqiqatların olduqca məhdud olduğu müşahidə olunur. 

 

More 2016-cı ildəki tədqiqatında distant təhsilin, əsasən, üç komponentdən ibarət olduğu qeyd edib: 

 

 

Təhsil prosesinin ayrılmaz hissəsi kimi müəyyən edilmiş təhsil məqsədlərinin əldə edilib-edilməməsinə qərar vermək üçün ölçmə və qiymətləndirmədən istifadə olunur. Şagird tərəfindən formal təhsil prosesində əldə edilməsi nəzərdə tutulan bilik, bacarıq və davranış dəyişikliyinin müəyyən olunmuş standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş qiymətləndirmə üsulları ilə həyata keçirilməsi ilə bağlı monitorinq və qiymətləndirmə aparılır. Qısa şəkildə ölçmələr müəyyən keyfiyyət və ya xüsusiyyətlərin ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən nə dərəcədə mənimsənilib mənimsənilmədiyini müəyyən edir. Qiymətləndirmə isə ölçü nəticəsinin kriterya və ya kriteriyalar dəstinə görə sual altında nəzərdən keçirilməsi və həmin ölçmə nəticəsi haqqında mühakimə və ya qərar qəbul edilməsi prosesidir. 

 

Müasir təhsildə qiymətləndirmə praktiki və qısa müddətli praqmatik mənalarından kənarda çoxölçülü və geniş sosial problemlərə səbəb olması baxımından sosioloji, eləcə də bir çox tərbiyəvi tədbirlərin mühüm obyekti olmalıdır. 

 

Qiymətləndirmə üsullarını bir çox fərqli xüsusiyyətlərə görə təsnif etmək olar. Karanın (2009) yanaşması ilə desək, ölçmə və qiymətləndirmə əsasən; ənənəvi və alternativ olmalıdır. Demək olar ki, bu, bir çox fərqli klassifikasiyalarda ümumi yanaşmadır. 

 

Ənənəvi qiymətləndirmə və qiymətləndirmə vasitələri və metodları təkcə şagirdə nailiyyət qiyməti verilməsi ilə bağlı olsa da, alternativ qiymətləndirmə şagirdin yüksək səviyyəli qabiliyyət və performanslarını ölçmək üçün istifadə olunur. Təhsildə ən çox istifadə olunan ölçmə və qiymətləndirmə üsulları bunlardır: çoxsaylı seçim testləri, doğru/yanlış, uyğunlaşdırma, qısa cavablar, yazılı imtahanlar, şifahi imtahanlar və tapşırıqlar. 

 

Bunlardan əlavə, alternativ metodlar adı altında qiymətləndirilə bilənlər ev tapşırıqları, şagirdlərin inkişaf faylları (portfoliolar), tədqiqat layihələri, müşahidə, müsahibə, həmyaşıd (peer assessment) və qrup qiymətləndirmələri kimi sadalana bilər ki, bu da şagirdlərin qiymətləndirmə prosesində iştirakını təmin edir. Bunlar alternativ üsullar baxımından, sadəcə olaraq bilməsindən və ya bilməməsindən ötəri bu bilikləri necə tətbiq etməsi baxımından şagirdin daha yüksək qavrama və tənqidi düşünmə bacarığını ortaya çıxarmaq məqsədi daşıyır. 

 

Nəticənin müəyyənləşdirilməsi ənənəvi üsullardan daha çox vaxt tələb edir və daha mürəkkəb prosesdir. Buradan aydın olur ki, ölçmə və qiymətləndirmədə alternativ üsulların müəyyən edilmiş tətbiq sahəsi olmadığına görə, distant təhsildə ənənəvi üsullardan istifadə olunur və bu vəziyyətin yaratdığı problemlər ciddi şəkildə qiymətləndirmə problemləri ilə nəticələnir.

 

Ölçmə vasitələri koqnitiv sahə taksonomiyalarına görə hazırlanır. Bunlardan ən çox istifadə olunanı Blumun taksonomiyasıdır. Blum taksonomiyasına görə koqnitiv domenin altı addımı var: bilik, qavrama, tətbiq, analiz, sintez və qiymətləndirmə. 

 

Blum taksonomiyasında pillələr sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir və iyerarxik quruluş var. Burada hər bir pillə növbəti addım üçün vacib şərtdir. 

 

Distant təhsil sahəsində qiymətləndirmə prosesi, burada təlim-tədris fəaliyyəti fiziki cəhətdən müxtəlif yerlərdə olan və müxtəlif kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə müəllimlə şagirdlər arasında müxtəlif növ qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğuna görə ənənəvi təhsil mühitləri ilə müqayisədə müxtəlif məhdudiyyətlərə malikdir. Müəllim şagirdləri dərsdə iştirakına və verilən sualların keyfiyyətinə, eləcə də üz-üzə öyrənmə mühitində olduğu kimi yazılı çalışmalarına əsasən, qiymətləndirmək imkanına malik deyil. Buna görə də yazılı tapşırıq və testlər şagird biliyinin ölçülməsində həlledici rola malikdir. 

 

Qiymətləndirmə metodları 

 

Çoxseçimli testlər.  Çoxseçimli testlər, müxtəlif sahələrdə - əsasən riyaziyyat, elm və mühəndislik sahələrində: faktlar, ideyalar, prinsiplər, qanunlar və kəmiyyət prosedurlarının obyektiv biliklərinin qiymətləndirilməsi üçün son dövrlərdə populyarlığını artırmış bir ölçmə metodudur. Bu testlər, müəyyən bir məzmunu öyrənməyə çalışan və müstəqil düşünə bilən öyrənənlərin bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün effektiv alətlərdən biri kimi tanınır.

 

Çoxseçimli testlər, tələbələrə/şagirdlərə mürəkkəb və təfərrüatlı problemləri həll etmək, yeni ideyalar yaratmaq və yüksək səviyyəli əqli bacarıqlarını ölçmək imkanı verir. Bu format obyektiv tədqiqatın, müstəqil təfəkkürün və sənət bacarığının dərinləşdirilməsi proseslərini dəstəkləyir. Qiymətləndirmənin bu forması, tələbələr və şagirdlər arasında ədalətli və obyektiv bir yerdə qiymətləndirmə təmin edərək müxtəlif bacarıqların ölçülməsində mümkün olan ən səmərəli yoldur.

 

Çoxseçimli testlər müəyyən bir sahədəki tədqiqatın daha geniş əlamətlərinin öyrənilməsində öyrənənlərə geniş bir perspektiv təmin edir. Bu metod tələbələrin və ya şagirdlərin ancaq faktları deyil, həm də onların tədqiqat və təfəkkür proseslərini də qiymətləndirmək imkanı verir. Bu, öyrənənlərə müstəqil düşünmə və ən mühüm konseptləri anlamaq bacarığı kimi əsaslı əqli bacarıqları inkişaf etdirmək üçün böyük bir əhəmiyyət kəsb edir.

 

Açıq və ya qısa cavablı suallar. Açıq və ya qısa cavablı suallar daha inkişaf etmiş intellektual bacarıqların müəyyən qismi üçün faydalıdır. Məsələn, qavrama və tənqidi düşünmə, lakin subyektiv və praktiki bacarıqların qiymətləndirilməsi üçün faydalı deyil. Süni intellekt sahəsində, xüsusilə, “ChatGPT” ilə əldə olunan nailiyyətlərdən istifadə etməklə açıq tipli sualların avtomatik qiymətləndirilməsi ilə eksperimentlər aparılır. 

 

Layihə əsaslı. Layihə işləri məzmun, biliklərin idarə edilməsi, problemlərin həlli, birgə öyrənmə, qiymətləndirmə, yaradıcılıq və praktiki nəticələrin anlayışını tələb edən orijinal bacarıqların inkişafını təşviq edir. Əsaslı və praktiki layihə işlərinin layihələndirilməsi üçün müəllim tərəfindən yüksək səviyyədə bacarıq və təxəyyül tələb olunur. 

 

E-Portfoliolar. E-portfoliolar düşünmə, biliklərin idarə edilməsi, təlim, fərdin layihə işinə verdiyi töhfənin qeydə alınması kimi tədris fəaliyyətinin qeydə alınması və qiymətləndirilməsi yolu ilə özünü qiymətləndirməyə imkan verir. 

 

E-portfoliolar adətən şagirdlər üçün istifadə olunur, eyni zamanda rəsmi qiymətləndirmə və ya iş müsahibələri üçün də istifadə edilə və ya adaptasiya edilə bilər.  Həmçinin e-portfolio müasir təhsil və iş dünyasında şəxsi inkişafı və bacarıqları daha vizual şəkildə izləmək üçün vacib bir vasitə olaraq qiymətləndirilir.

      

Simulyasiyalar, onlayn oyunlar və virtual dünyalar. Simulyasiyalar, oyunları və virtual dünyalar aşağıdakı bacarıqları aşılayır: 

 

 

Müşahidə olunur ki, bu ölçmə vasitələrinin bəziləri tələbələrin bilik və kompetensiya inkişafını dəstəkləyir, həmçinin kurs və ya proqramın sonunda onların bilik və bacarıq səviyyələrinin qiymətləndirilməsi asanlaşdırır. 

 

Həmyaşıd qiymətləndirəsi. Həmyaşıd qiymətləndirməsi ali təhsildə daha formativ qiymətləndirmə vasitəsi kimi ön sıralara çıxsa da, onun yerləşdirmə məqsədləri üçün istifadəsi kütləvi açıq onlayn kurslarla geniş yayılmışdır. 

 

Həmyaşıd qiymətləndirməsi təkcə qiymətləndirmə proseduru deyil, həm də bacarıqların inkişaf etdirilməsi prosesidir. Bu, öyrənənlərin özünü qiymətləndirməsini asanlaşdırır. Həmyaşıd qiymətləndirməsi, həmçinin formatlaşdırma yönümlü qiymətləndirmənin mühüm komponentlərindən biri kimi qiymətləndirilir.

 

Belə nəticəyə gələ bilərik ki, formal və ya distant şəkildə həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq hazırkı informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı ilə qiymətləndirmə yanaşmalarının sürətli dəyişimi bu sahədə yeni metodların inkişafına təkan verir. Belə ki, indiki əsr açıq və məsafədən təhsil sistemlərində mühüm yeniliklər gətirsə də, bu, eyni zamanda qiymətləndirmə yanaşmalarında da davamlı dəyişiklik tələb edir. Bir sözlə, öyrənənlərin yavaş-yavaş dövrün tələblərinə görə dəyişən kompetensiyaları ilə yanaşı, qiymətləndirmə fəaliyyətləri həm bilik, həm də bacarıq/kompetensiya inkişafı baxımından davamlı olmalıdır. Ona görə də qiymətləndirmə metodlarının vasitələrinin və ya metodlarının seçilməsi, eləcə də onların digər komponentlərə aid olması effektiv tədris mühitinin zəruri elementlərindəndir.    

 

Yekun olaraq bu yazı distant təhsil çərçivəsində həyata keçirilən qiymətləndirmə fəaliyyətinin dünya miqyasında XXI əsr öyrənənlərinin yüksək səviyyəli düşünmə bacarıqlarının qiymətləndirilməsinə şərait yaratmaq üçün yararlı olmalı olduğu qənaətinə gəlinmişdir.

 

Ümumilikdə, distant təhsildə yüksək səviyyəli bacarıqların qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif qiymətləndirmə yanaşmalarından istifadə etmək olar. Bu kontekstdə ənənəvi çox seçimli testlərin aktuallığını artırmaq üçün təhlillər aparıla bilər. Bundan başqa, açıq tipli, qısa cavab tələb edən və doldurulan sualların sayını artırmaq mümkündür. 

 

Həmçinin şagirdin öz cavabından nə dərəcədə əmin olduğunu ölçmək üçün çox seçimli testin təşkil edilməsi, şagirdin mövzu haqqında nə dərəcədə dəqiq məlumatlandığını anlamağa imkan verməlidir. 

 

Vaqif FƏTULLAYEV