Məlumdur ki, məktəbəqədər təhsil  xüsusi təşkil olunmuş təhsil müəssisələrində, eləcə də ailə daxilində həyata keçirilən və məktəbəqədər uşaqların tərbiyəsi, təlimi, inkişafının məqsədyönlü, çoxşaxəli, funksional vahid prosesini təmin edən sistemdir.

Aparılan araşdırmalara əsasən, məktəbəqədər təhsilə qoyulan investisiya üzrə geri dönüş digər təhsil pillələrində daha çoxdur (7 - 10 qat). Digər tərəfdən, məlumdur ki, bir ildən çox məktəbəqədər təhsilə cəlb olunanlar orta hesabla 10 faiz daha yaxşı nəticə göstərirlər.
Bu mənada məktəbəqədər təhsil ölkəmiz, bütövlükdə təhsil sistemimiz üçün prioritet sahədir. 2023-cü ildə ölkəmizdə 5 yaşlı uşaqların 87 faizi məktəbəhazırlıq qruplarına cəlb olunub.  Ümumilikdə isə ümumi təhsildə məktəbə hazırlıq qruplarına cəlb olunan uşaqların sayının 12 mindən (2014-cü il) 91 min nəfərə (2023-cü il) çatması özü ciddi dəyişiklikdir. 2023-cü ildə 1-5 yaşlıların məktəbəqədər təhsillə əhatəliliyi 35,3 faizə çatıb. Elm və Təhsil Nazirliyi qarşısında duran əsas strateji hədəf isə 2026-cı ilə bu rəqəmin 50 faizə çatdırılmasına nail olmaqdır.
    

Bu mənada dünya reallıqları və müasir çağırışlar nəzərə alınmaqla, məktəbəqədər təhsilin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, müxtəlif səbəblərdən məktəbəqədər təhsillə əhatə oluna bilməyən uşaqların cəlb edilməsi məqsədilə nazirlik tərəfindən alternativ modellərin tətbiqi nəzərdə tutulur. İlk dəfə həyata keçirilən “Alternativ məktəbəqədər təhsil xidmətlərinin təşkili” pilot qrant proqramı da həmin istiqamətdə görülən işlərdən biridir. Qeyd edilən proqram çərçivəsində il ərzində nəzərdə tutulmuş layihələrin icrası nəticəsində uşaqların alternativ təhsil modellərinin köməyi ilə məktəbəqədər təhsilə cəlb edilməsi təmin olunacaq. 

Məktəbəqədər təhsilin gücü və perspektivləri

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD), UNİCEF və digər beynəlxalq qurumların məktəbəqədər təhsilin təşkili, rolu və cəmiyyətin inkişafına töhfələrini əks etdirən çoxsaylı tədqiqatlarında erkən təhsilin hər bir ölkənin gələcək inkişafında mühüm rolu vurğulanır.

Erkən təhsil azyaşlıların həyatında xüsusi əhəmiyyət daşıyır və onların vaxtlarının çox hissəsini keçirdikləri mühitdə gücləndirilə və dəstəklənə bilər. Erkən təhsilin uğurlu təcrübəsi kiçik uşaqlara öz maraqlarını və artan qabiliyyətlərini məmnuniyyətlə araşdırmaq imkanı verir.

Aktiv erkən təlim, eyni zamanda yetkin yaşlarda ümumi, fiziki və psixi sağlamlıq, təhsil və məşğulluq da daxil olmaqla, bir sıra göstəricilərin səviyyəsinə müsbət təsir göstərir.

Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən erkən təhsil sahələri aşağıdakılardır: dil və savadlılıq; hesablama və digər qeyri-verbal koqnitiv bacarıqlar; özünü tənzimləmə; emosional sağlamlıq, sosial rifah, sosial və emosional bacarıqlar. Bu sahələr qarşılıqlı əlaqəlidir və o deməkdir ki, erkən uşaqlıqda rifahı və onun gələcək üçün nəticələrini başa düşmək üçün bir sıra bacarıqların bütövlükdə qiymətləndirilməsi lazımdır.

Erkən təlimin qiymətləndirilməsi hökumətlərin, icmaların, məktəblərin və ailələrin gücünü, erkən təhsil perspektivlərini dəstəkləyib-dəstəkləməməsi barədə düşünmək üçün mühüm fürsət verir.

Məktəbəqədər təhsilin mahiyyəti azyaşlıların tam və hərtərəfli inkişafı, cəmiyyət həyatına uyğunlaşması, məktəb proqramının mənimsənilməsinə hazır olmasıdır. Bütün bu məqsədlərə nail olub-olmayacağı, ilk növbədə valideynlərin körpəsinin təhsil və tərbiyəsinin forması, yerinin seçilməsinə nə qədər məsuliyyət daşıyacağından asılıdır.

Bərabər başlanğıc

OECD-nin "Təhsilə baxış" 2023-cü il hesabatında qeyd olunur ki, uşaqların məktəbəqədər təhsilə qəbulu və onlara qulluq, adətən 2-3 yaş arasında həyata keçirilir.

Yüksək keyfiyyətli məktəbəqədər təhsil və uşaq baxımı bütün uşaqlara həyatda bərabər başlanğıc şəraiti verməyə kömək edir, xüsusilə ən əlverişsiz vəziyyətdə olan uşaqlar üçün vacibdir. Bu, həm də hər iki valideynin işləməsinə imkan verən, qadınların əmək bazarında iştirakını genişləndirən əsas vasitədir. Orta hesabla OECD üzrə 2 yaşdan kiçik uşaqların 18% -i məktəbəqədər təhsil və uşaq baxımı ilə əhatə olunub. 2 yaşlılar arasında orta göstərici 43% -ə qədər artır, lakin vəziyyət çox fərqlənir. İslandiya, Koreya, Norveç və İsveçdə bu yaşda uşaqların əhatə dairəsi 90% -dən çox olsa da, OECD-nin digər doqquz ölkəsində o, birmənalı olaraq qalır. Uşaqların 3 yaşına çatdıqdan sonra məktəbəqədər təhsil və uşaq baxımı OECD ölkələrinin böyük əksəriyyətində normaya çevrilir və orta əhatə göstəricisi 74% təşkil edir. Buna baxmayaraq, dörd ölkədə məktəbəqədər təhsilə cəlb olunmuş uşaqların payı hələ də birrəqəmlidir, bu isə bərabərliyə potensial olaraq neqativ təsir edir.

Yaponiyada məktəbəqədər təhsil sistemi

Məktəbəqədər təhsilin təşkili sahəsində uğurlu modellərdən sayılan Yaponiya təcrübəsinə nəzər salaq. Yaponiyada müasir məktəbəqədər təhsil sisteminin əsasını fərdin erkən sosiallaşması nəzəriyyəsi, eləcə də uşaqda erkən yaşda davranış modelinin formalaşması ideyası təşkil edir. Bütün məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti şəxsiyyətin inkişafı tendensiyalarına əsaslanır və onlar bütün Yaponiya cəmiyyətinin formalaşma əsasını təşkil edir.

Yaponiyada məktəbəqədər təhsil sisteminin formalaşması 19-cu əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir. Bu dövrdə ölkədə məktəbəqədər yaşlı uşaqların təlim-tərbiyəsi üçün ilk müəssisələr yarandı.

Uşaqların erkən təhsili, təlimi və inkişafı haqqında yalnız düşünən deyil, onu ilk olaraq reallığa çevirən yaponlar idi. Yaponlara görə, bütün ən vacib və həyati şeylər insanda 3 yaşa qədər qoyulur.

Qeyd 1

Yapon və dünya pedaqogikasında inqilab M.İbukanın “Üçdən sonra çox gecdir” kitabı ilə baş verdi. Kitabın müəllifi həyatın ilk üç ilinin əhəmiyyətindən və şəxsiyyətin sonrakı inkişafına təsirindən danışıb.

Yaponiyanın müasir məktəbəqədər təhsil sistemi bir sıra fundamental prinsiplərə əsaslanır:

• - uşağın marağını daim stimullaşdırmaq prinsipi;
• - daimi xarakter və şəxsiyyət tərbiyəsi prinsipi;
• - erkən yaradıcı inkişaf prinsipi;
• - bilik, bacarıq və bacarıqlar sisteminin yaradılması prinsipi.

Qeyd 2

Yaponiyanın məktəbəqədər təhsil sisteminin əsas məqsədi dahi yetişdirmək deyil, uşağa dərin ağıl və sağlam bədən formalaşmasına kömək edəcək təhsil verməkdir.

Standartlar Yaponiyada məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin fəaliyyət göstərdiyi beş əsas istiqaməti müəyyən edir:

• - Məktəbəqədər uşağın psixi və fiziki sağlamlığının qorunması və möhkəmləndirilməsi.
• - Başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə bacarıqlarının formalaşdırılması (ünsiyyət bacarıqları).
• - Ətraf aləm haqqında biliklər sisteminin formalaşması.
• - Nitqin inkişafı.
• - Mövcud potensiala uyğun yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı.

Yaponiyada məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin növləri

Hazırda yapon qadınlarının 90%-nin evdar qadın olmasına baxmayaraq, 3-6 yaş arasında demək olar ki, hər bir yapon uşaq bağçaya gedir. Bu, hər bir yapon uşaq bağçasının nəzarət deyil, uşağı ictimailəşdirmək funksiyasını yerinə yetirməsi ilə izah olunur.

Qeyd 3

Yapon cəmiyyətində uşaq yalnız uşaq bağçasına getsə, yəni bir komanda çərçivəsində inkişaf edərsə, tam təhsil alacağı ümumiyyətlə qəbul edilir. Üstəlik, təhsil almaq üçün gələcək perspektivlər və məşğulluğun nüfuzu uşaq bağçasının nüfuzundan asılıdır.

Yaponiyada məktəbəqədər təhsil sisteminin məcburi olmamasına baxmayaraq, ölkədə dövlət və özəl uşaq bağçaları ilə təmsil olunan inkişaf etmiş məktəbəqədər təhsil müəssisələri sistemi mövcuddur.

Dövlət uşaq bağçası - Hoikuen - uşaqları üç aylıqdan qəbul edir. Uşaq bağçasının iş saatları səhər 8-dən axşam 6-ya kimidir. Uşağın bu bağçaya getməsi üçün valideynlərin tutarlı səbəbi olmalıdır ki, bu da bağçanın rəhbərliyi tərəfindən qəbul ediləcək.

Etien dövlət və ya özəl ola bilən uşaq bağçalarıdır. Uşaq belə bir uşaq bağçasında 7 saatdan çox ola bilməz. Anaları gündə ən azı 4 saat işləyən uşaqları qəbul edirlər.

Qeyd edək ki, özəl uşaq bağçaları təkcə valideyn ödənişləri hesabına deyil, dini və ya ictimai təşkilatların, özəl məktəblərin, eləcə də özəl uşaq bağçası sahiblərinin vəsaiti hesabına maliyyələşdirilə bilər.

Elit özəl uşaq bağçaları məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin iyerarxiyasında xüsusi yer tutan uşaq bağçalarıdır. Onların özəlliyi ondan ibarətdir ki, onlar nüfuzlu universitetlərin himayəsindədirlər. Əgər valideynlər övladlarını belə bağçaya yerləşdirə bilsələr, onun gələcəyinə arxayın ola bilərlər. Elit uşaq bağçasını bitirmək universitet məktəbinə imtahansız, oradan isə universitetə ​​qəbul olunmağa zəmanət verir. Universitet diplomunun alınması prestijli və yaxşı maaşlı işin təminatıdır. Buna görə də elit uşaq bağçasına daxil olmaq çox çətindir və uşağı orada saxlamaq həddindən artıq bahadır.

Qeyd 4

Hazırda Yaponiyada uşaq bağçalarının təxminən 64%-i özəldir.

Yaponiya uşaq bağçalarında və digər təhsil müəssisələrində tədris ili aprelin 1-dən başlayır və növbəti ilin martına qədər davam edir. Dərs ili ərzində uşaqlar üç dəfə (yay, qış və yaz) tətilə çıxırlar. Tətil günlərində uşaqlar müəllimlə söhbət etmək və ya hovuzda üzmək üçün bağçaya gələ bilərlər.

Beləliklə, Yaponiyada azyaşlı uşaqların tərbiyəsi uşaqda insan cəmiyyəti anlayışının formalaşması, onun fiziki və psixi sağlamlığının möhkəmləndirilməsi, komandada işləyə bilən, göstərişlərə ciddi əməl edən və ətrafdakıları narahat etməyən mükəmməl insan hazırlamaq məqsədi daşıyır.

Oruc MUSTAFAYEV