Bir insanın gündə ən azı 2,5 litr su içməsi lazımdır. Bununla belə, böyük şəhərlərdə orta hesabla 1 nəfər gündə ən azı 360 litr su sərf edir. Bura kanalizasiya, su təchizatı, küçələrin suvarılması və yanğınların söndürülməsi, nəqliyyat vasitələrinin yuyulması və s. üçün suyun istifadəsi daxildir.

Təbiətdə planktonun həyat fəaliyyəti ultrabənövşəyi şualarla şualanma və həll olunmayan hissəciklərin çöküntüsü nəticəsində təbiətdəki su dövranı ilə əlaqədər baş verən su anbarlarının özünü təmizləməsini təmin edir. Lakin bütün bu proseslər  insan fəaliyyətinin planetin su ehtiyatlarına gətirdiyi çirklənmə kütləsinin öhdəsindən gələ bilmir.

 Əsas çirklənmə mənbələri hansılardır?

• Sənaye çirkab suları;

• Məişətdə istifadə olunan kanalizasiya maye tullantıları;

• Tarlalardan su axını (kimyəvi maddələr və gübrələrlə su həddindən artıq doymuş olduqda);

• Su hövzələrində radioaktiv maddələrin basdırılması;

• Heyvandarlıq komplekslərinin tullantıları (belə sularda çoxlu biogen üzvi maddələr var);

• Gəmiçilik. 

Gəlin yerin su ehtiyatları haqqında danışaq

Planetimizə kosmosdan baxsanız, Yer tamamilə su ilə örtülmüş mavi bir top kimi görünür. Qitələr isə bu ucsuz-bucaqsız okeanda kiçik adalar kimidir. Bu başa düşüləndir. Su planetin səthinin 70,8% -ni tutur, yalnız 29,2% quru qalır. Planetimizin sulu qabığı hidrosfer adlanır. Onun həcmi 1,4 milyard kubmetrdir.

Planetimizdə su, təxminən 3,5 milyard il əvvəl mantiyanın deqazasiyası nəticəsində əmələ gələn buxar şəklində yaranıb. Hazırda su Yerin biosferində ən vacib elementdir, çünki onu heç nə ilə əvəz etmək mümkün deyil. Xoşbəxtlikdən, su ehtiyatları tükənməz hesab olunur, çünki elm adamları duzlu suyu duzsuzlaşdırmaq üçün bir üsul tapdılar.

Suyun təbii sərvət kimi əsas məqsədi bütün canlıların - bitkilərin, heyvanların və insanların həyatını təmin etməkdir. O, planetimizdəki bütün həyatın əsasını təşkil edir, Yerdəki ən mühüm prosesdə - fotosintezdə oksigenin əsas tədarükçüsüdür.

Su iqlimin formalaşmasında ən mühüm amildir. Atmosferdən istiliyi udaraq onu geri buraxaraq, su iqlim proseslərini tənzimləyir.

Planetimizin modifikasiyasında su mənbələrinin rolunu qeyd etməmək mümkün deyil. Qədim zamanlardan insanlar su anbarlarının və su mənbələrinin yaxınlığında məskunlaşıblar. Su əsas ünsiyyət vasitələrindən biri kimi xidmət edir. Alimlər arasında belə bir fikir var ki, əgər planetimiz tamamilə quru olsaydı, o zaman, məsələn, Amerikanın kəşfi bir neçə əsrə ləngiyərdi.  Avstraliya haqqında daha 300 il öyrənə bilməyəcəkdik.

Yeri gəlmişkən, hər il martın 22-də BMT-nin qərarına əsasən, Ümumdünya Su Günü qeyd olunur.

Yerin su ehtiyatlarının növləri haqqında mütləq qeyd etməliyiq

Planetimizin su ehtiyatları bütün su ehtiyatlarıdır. Ancaq su Yerdəki ən ümumi və ən unikal birləşmələrdən biridir, çünki o, bir anda üç vəziyyətdə mövcuddur: maye, bərk və qaz. Beləliklə, Yerin su ehtiyatları:

• Yerüstü sular (okeanlar, göllər, çaylar, dənizlər, bataqlıqlar)

• Qrunt suları.

• Süni su anbarları.

• Buzlaqlar və qar sahələri (Antarktida, Arktika və yüksək dağlıq ərazilərdəki buzlaqların donmuş suyu).

• Bitki və heyvanların tərkibində olan su.

• Atmosfer buxarı.

Son 3 məqam potensial resurslara aiddir, çünki bəşəriyyət onlardan istifadə etməyi hələ öyrənməyib.

Şirin su ən qiymətlidir, dəniz suyundan, duzlu sudan qat-qat geniş istifadə olunur. Dünyadakı ümumi su ehtiyatlarının 97%-i dənizlərdən və okeanlardan gəlir. Şirin suyun 2%-i buzlaqlarda, yalnız 1%-i göllərdə və çaylarda şirin su ehtiyatıdır.

Su ehtiyatlarından necə  istifadə edilir?

Su ehtiyatları insan həyatının ən vacib komponentidir. İnsanlar sudan sənayedə və məişətdə istifadə edirlər.

Statistikaya görə, su ehtiyatlarının çoxu kənd təsərrüfatında istifadə olunur (bütün şirin su ehtiyatlarının təxminən 66%-i). Təxminən 25% sənaye tərəfindən istifadə olunur, yalnız 9% kommunal və ev təsərrüfatlarının ehtiyaclarını ödəməyə gedir.

Məsələn, 1 ton pambıq yetişdirmək üçün 10 min tona yaxın su, 1 ton buğdaya isə 1500 ton su lazımdır. 1 ton polad istehsalı üçün 250 ton, 1 ton kağız istehsalı üçün isə ən azı 236 min ton su lazımdır.

Balıqçılıq haqqında unutmayın. Dəniz və şirin su balıqlarının yetişdirilməsi ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır. Bundan əlavə, balıq yetişdirilməsi oksigenlə doymuş və zərərli çirklərdən təmizlənmiş təmiz su tələb edir.

Su ehtiyatlarından istifadəyə misal olaraq rekreasiyanı da göstərmək olar. Aramızda kim dəniz kənarında dincəlməyi, çay sahilində manqalda bişirməyi və ya göldə üzməyi sevmir? Dünyada istirahət obyektlərinin 90%-i su hövzələrinin yaxınlığında yerləşir.

Suya qənaət etməliyik!!!

Bu gün su ehtiyatlarını qorumağın yalnız iki yolu var:

1. Mövcud şirin su ehtiyatlarının qorunması.

2. Daha təkmil kolleksiyaçıların yaradılması.

Suyun anbarlarda toplanması onun dünya okeanlarına axmasının qarşısını alır. Və suyun, məsələn, yeraltı boşluqlarda saxlanması suyu buxarlanmadan qorumağa imkan verir. Kanalların tikintisi suyun yerə sızmadan çatdırılması məsələsini həll etməyə imkan verir. Çirkab sulardan istifadə etməyə imkan verən kənd təsərrüfatı torpaqlarının suvarılmasının yeni üsulları da hazırlanır.

Amma bu üsulların hər birinin biosferə təsiri var. Beləliklə, anbar sistemi münbit və lil yataqlarının əmələ gəlməsinin qarşısını alır. Kanallar yeraltı suların doldurulmasına mane olur. Kanallarda və bəndlərdə suyun filtrasiyası bataqlıqlar üçün əsas risk faktorudur ki, bu da planetin ekosistemində pozuntulara səbəb olur.

Bu gün su ehtiyatlarının qorunması üçün ən təsirli tədbir çirkab suların təmizlənməsi üsuludur. Müxtəlif üsullar sudan zərərli maddələrin 96%-i qədərini çıxara bilir. Lakin bu, çox vaxt kifayət etmir və daha təkmil təmizləyici qurğuların tikintisi çox vaxt iqtisadi cəhətdən sərfəli deyil.

Nəticə:

Suyun çirklənməsi problemləri

Əhalinin artması, istehsalın və kənd təsərrüfatının inkişafı - bu amillər bəşəriyyət üçün şirin su qıtlığına səbəb olub. Çirklənmiş su ehtiyatlarının payı ildən-ilə artır.

Abasova Həmidə

ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin biologiya müəllimi