Xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin 1969-cu ilin iyulun 14-də Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladığı ilk gündən Azərbaycan dilinə  diqqəti və qayğısı özünü  göstərmişdir. Bununla da Azərbaycanda milli dilimizin inkişafı ilə  bağlı yeni  dövr  başlamışdır. Xalqına, dövlətinə böyük məhəbbət bəsləyən, xalqımızın işıqlı  gələcəyi  üçün çalışan  Ümummilli  Lider  həm  də  milli  dilimizin böyük  təəssübkeşi  idi. O, şəxsi  nümunəsi ilə  Azərbaycan xalqının  qəlbinə  əbədi  həkk  olunub. 1969-cu ilin noyabrında  Bakı Dövlət Universitetinin (o vaxtkı Azərbaycan Dövlət Universiteti) 50 illik yubileyində Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan  dilində  çıxışı  SSRİ-də böyük əks-səda yaratmışdır. Bu, Ulu Öndərin xalqına, vətəninə olduğu kimi, dilinə-doğma Azərbaycan dilinə olan milli  təəssübkeşliyinin ən  bariz  nümunəsi  idi.  Bununla Azərbaycan KP MK-nın I  katibi  kimi  Heydər Əliyev milli varlığın, milli kimliyin partiyalılıq prinsipindən üstün olduğunu  əyani şəkildə göstərmiş və Azərbaycan dili ilə bağlı gələcək tədqiqatların genişləndirilməsinin istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. Eyni  zamanda  Ulu Öndərin tarixi çıxışı xalqımızda milli özünüdərk  ruhunu yüksəltməklə yanaşı, milli azadlıq hərəkatında dil siyasətinin mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etdiyini  göstərmiş  oldu. Ümummilli Liderin BDU-nun 50 illiyində Azərbaycan dilində  çıxışının  böyük  məntiqi mənası var idi. Bu da BDU-nun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yadigarı olması  idi.

Heç  təsadüfi  deyil ki, Ulu Öndər demişdir: “Bakı Dövlət  Universiteti Azərbaycan xalqının, Azərbaycan Respublikasının milli sərvətidir, milli  iftixarıdır”. Azərbaycan  dili  ilə  bağlı  yazılmış  dərsliklər  dilimizin tədrisində mühüm  əhəmiyyət kəsb etsə də, bu tipli dərsliklərin sovet  hakimiyyəti  dönəmində  xüsusi  dövlət mükafatı alması  məqbul hal sayılmırdı. Ulu  Öndər  bu  stereotipi də qırmış,  bu  qadağanın  da  obrazlı  ifadə  ilə  desək,  üstündən xətt  çəkmişdir.  Ulu  Öndərin diqqəti və qayğısı nəticəsində ali məktəblərin Filologiya fakültəsində tədris olunan “Müasir Azərbaycan dili” fənni ilə bağlı Ə.Dəmirçizadənin “Müasir Azərbaycan dili. I hissə: Fonetika, orfoepiya, orfoqrafiya”, S.Cəfərovun “Müasir Azərbaycan dili. II hissə: Leksika”, M.Hüseynzadənin “Müasir Azərbaycan dili. III hissə: Morfologiya” və Ə.Abdullayev, Y.Seyidov və A.Həsənovun “Müasir Azərbaycan dili. IV hissə: Sintaksis”dərslikləri 1974-cü  ildə Dövlət  mükafatına  layiq  görülmüşdür. SSRİ  zamanında Ulu  Öndərin dilimizlə  bağlı  ən cəsarətli addımı isə Azərbaycan dilinin  rəsmən dövlət  dili  statusu alması ilə  bağlı  olmuşdur.  1978-ci il aprelin 21-də doqquzuncu çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar yeddinci sessiyasında qəbul edilmiş Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir” maddəsinin (73-cü  maddə) daxil  edilməsi  məhz  Ümummilli  Lider  Heydər Əliyevin şəxsi  iradəsi  əsasında həyata  keçirilmişdir.  Onu  da əlavə etmək lazımdır ki, müttəfiq respublikaların konstitusiyasına belə  bir maddənin daxil edilməsi SSRİ-də böyük  şücaət tələb  edirdi.

Bunu  yalnız   dahi  şəxsiyyət  Heydər Əliyev edə bilirdi.1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında ana dilimizin adlandırılması ilə bağlı keçirilən ümumrespublika müzakirəsində Ümummilli Lider həmin dövrü xatırlayaraq demişdir: “Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də yazaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəkiniz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz. Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu”.

Dilimizin  lüğət  tərkibinin  zənginləşdirilməsində şair və yazıçıların xüsusi  rolu var. Məhz  bədii əsərlərin dilində dilimizin inkişaf səviyyəsini aydın şəkildə  görmək olur. Şair və yazıçılarımız dilimizin saflığı  uğrunda  daim mübarizə aparmış, onun  inkişafına  öz  töhfələrini  vermişlər. Bunu  xalqımızın Ümummilli  Lideri  Heydər  Əliyev  xüsusi ilə  qiymətləndirmişdir: “Hər bir millətin dili onun üçün çox əzizdir. Bizim üçün Azərbaycan dili, ana dilimiz həddindən artıq əzizdir. Çünki çox illər ana dilimiz, Azərbaycan dili həyatımızda geniş yer ala bilməmişdir. Amma buna baxmayaraq, hər bir azərbaycanlı dilin qorunub saxlanılmasında az da olsa, çox da olsa, xidmətlərini göstərmişdir. Xüsusən bizim yazıçılarımız, ədəbiyyatşünaslarımız, şairlərimiz o ağır dövrdə Azərbaycan dilinin yaşamasında böyük xidmətlər göstərmişlər”.

Ulu  Öndər Azərbaycan yazıçılarının VII qurultayında yazıçılara bədii əsərlərin  dilinə  xüsusi  diqqət  yetirilməsinin  əhəmiyyəti  ilə  bağlı demişdir:  “Dil xalqın böyük sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dili zirvələrə qalxmış, müasir poeziyanın və nəsrin, elm və texnikanın, kargüzarlığın və fəal ictimai-siyasi həyatın hərtərəfli inkişaf etmiş dilinə çevrilmişdir. Biz tam inamla deyə bilərik ki, çoxəsrlik tariximizdə Azərbaycan dili heç vaxt belə zəngin, nüfuzlu və hörmətli olmamışdır. Lakin mədəniyyət və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşməsinə, inkişaf etməsinə və zənginləşməsinə, onun söz ehtiyatının genişlənməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Bu da Respublikanın bütün ədəbiyyatçılarının, Yazıçılar İttifaqının ən mühüm vəzifələrindən biridir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir. Dilimizin jarqon, dialekt ifadələri  ilə zibillənməsinə yol vermək olmaz”.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında ana dilimizin adının  adlandırılması  ilə  bağlı keçirilən ümumrespublika müzakirəsində Ümummilli Lider dilimizin adının Azərbaycan dili adlandırılmasını tarixi, elmi və  ictimai  baxımdan əsaslandırmışdır. Dilimizin adının “türk dili”,  “azəri-türk dili”,  “azəri türkcəsi”, “Azərbaycan-türk dili” adlandırılmasını təklif edənlərin  fikirlərinə  hörmətlə  yanaşaraq, öz şəxsi fikrini  belə  ifadə  etmişdir: “Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda, bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi, həm Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyi-nəzərindən, ölkəmizin bu günü və gələcəyi nöqteyi-nəzərindən düz deyil”. Beləliklə, Ulu Öndərin tarixi həqiqətə işıq tutan bu fikri dilimizin adının Azərbaycan dili  adlandırılmasında  bir  əsas oldu  və Ümummilli  Liderin  uğurlu  dil  siyasətinin  nəticəsində 1995-ci ilin 12 noyabrında ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına dövlət  dili ilə  bağlı  ayrıca  bir  maddə (21-ci  maddə) daxil  edilmişdir. Həmin maddədə birmənalı şəkildə göstərilir: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”.

Ulu Öndər Heydər Əliyev 1993-cü  ildə  ikinci  dəfə  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra Azərbaycan dilinin  inkişafına və qorunmasına  xüsusi diqqət və qayğı  göstərmişdir. Bununla bağlı Ümummilli Lider “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərman,  “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” 9 avqust 2001-ci il tarixli Fərman, “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu və ““Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” 2 yanvar 2003-cü il tarixli Fərman imzalamışdır. Bu fərmanlar ölkəmizdə  Heydər  Əliyevin dil  siyasətinin  həyata  keçirilməsində, Azərbaycan  dili  ilə  bağlı  tədqiqatların  yeni  istiqamətdə    aparılmasında   xüsusi  əhəmiyyət  kəsb etmişdir.

Ümummilli  Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinə  qayğısı, diqqəti, həm də himayədarlığı  Azərbaycan dili  ilə bağlı  proqram  xarakterli  dediyi  sözlərdə  öz əksini  tapmışdır: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir”.

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab  İlham Əliyev Azərbaycan dilinin qorunması və  inkişafına daim diqqət göstərir. Cənab Prezidentin Azərbaycan dili ilə bağlı  dediyi  aşağıdakı sözlər dilimizə göstərdiyi  qayğının təcəssümüdür: “Azərbaycan dili o qədər zəngindir ki, heç bir xarici kəlməyə ehtiyac yoxdur. Bir daha demək istəyirəm ki, biz əsrlər boyu dilimizi qorumuşuq. Bu gün də qorumalıyıq. Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin etməliyik”.

Prezident  İlham  Əliyev Azərbaycan  dilinin  inkişafı  və  qorunması   ilə  bağlı  12 yanvar 2004-cü ildə”Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” Sərəncam, 24 avqust 2007-ci ildə “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında” Sərəncam, 9 aprel 2013-cü ildə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı barədə” Sərəncam, 1 noyabr  2018-ci  ildə  “Azərbaycan dilinin saflığının  qorunması  və  dövlət  dilindən istifadənin daha  da  təkmilləşdirilməsi  ilə  bağlı tədbirlər  haqqında”   Fərman,  17  iyul   2018-ci  ildə   “Azərbaycan  dilinin  elektron  məkanda  daha  geniş  istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” Sərəncam  imzalamışdır. Bu  fərman və sərəncamlar  Azərbaycan  dilinin  XXI  əsrdə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymasında və dillə bağlı yeni  istiqamətdə  tədqiqatların  aparılması üçün geniş  imkanlar  yaradır.

 Ulu Öndər Heydər Əliyevin dil siyasəti, Azərbaycan dilinin inkişafında göstərdiyi tarixi xidmətləri bütün dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyində yeni-yeni tədqiqatların aparılmasına  öz  töhfəsini verəcəkdir. 

İbrahim  BAYRAMOV,

ADPU-nun Elmi-təşkilati  şöbəsinin  müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim