İqtisadi İnkişaf və ƏməkdaşlıqTəşkilatı 2022-ci il üzrə dünya ölkələrində təhsilin ümumi vəziyyətinə dair  “Bir baxışda Təhsil” adlı  illik hesabatını yayımlayıb.  Hesabat OECD və tərəfdaş ölkələrin təhsil sistemləri üzrə beynəlxalq səviyyədə uyğunlaşdırılmış göstəricilərin mötəbər toplusudur. Təhsilin bütün səviyyələrini əhatə edən 2022-ci il nəşri ali təhsilə yönəlib. Hesabatın xülasə hissəsində dünyada təhsilin seçilmiş nəticələri təqdim edilir.

Pandemiyadan sonra tədricən normal vəziyyətə qayıdış

Hesabatda qeyd olunur ki, 2021-ci ilin ikinci və 2022-ci ilin birinci yarısı COVID-19 pandemiyasının yaratdığı davamlı çətinliklər, eyni zamanda geniş yayılmış peyvəndlər sayəsində tədricən normal vəziyyətə qayıdışla yadda qalıb.   Bir neçə ölkədə hələ də məktəblərin bağlandığı dövrlər olsa da, bunlar pandemiyanın əvvəlki mərhələlərinə nisbətən daha məhdud idi. Bunun əksinə olaraq, COVID-19 infeksiyası və ya karantin dövrləri səbəbindən müəllim və tələbələrin dərsə davam etməməsi tədris prosesini pozmaqda davam edib. Bir çox ölkələr dərsdən qalma hallarını sistematik şəkildə izləmək üçün mübarizə aparıblar, yalnız 11 OECD ölkəsi və digər tərəfdaşlar müəllimlərin məktəbə gəlməməsi ilə bağlı müqayisəli rəqəmlər təqdim edə biliblər. Onlardan səkkizi əvvəlki illərlə müqayisədə ən azı bir təhsil pilləsində müəllimlərin davamiyyətinin artdığını qeyd ediblər.

Diqqət böhranın idarə olunmasından bərpaya yönəldiyi üçün pandemiyanın təsirinin qiymətləndirilməsi və nəticələrinin aradan qaldırılması prioritet məsələyə çevrilib. Demək olar ki, bütün OECD ölkələri təhsilin müxtəlif səviyyələrində öyrənmə itkilərinin kəmiyyətini müəyyən etmək üçün standartlaşdırılmış qiymətləndirmələr həyata keçiriblər. Pandemiyanın təsirlərini azaltmaq üçün əksər ölkələr təhsilalanlara əlavə dəstək də göstəriblər. Məlumatların əldə olunduğu ölkələrin, təxminən 80%-i ibtidai və orta səviyyədə bu cür bərpa proqramlarını həyata keçiriblər.  İbtidai məktəbə hazırlıq səviyyəsində bunlar daha az yayılıb, lakin 28 ölkədən 19-da bu cür bərpa proqramları təklif edilib. İbtidai və orta məktəb şagirdləri üçün əlavə psixoloji və sosial-emossional dəstək proqramları 29 ölkədən 19-da həyata keçirilib.

Hesabatda vurğulanıb ki, ölkələr COVID-19 pandemiyasının gənclərin təhsilinə, inkişafına və psixi sağlamlığına təsirini zəiflətmək üçün daha çox iş görməlidirlər. 2020-ci ildə 188 ölkədə 1,5 milyarddan çox şagird demək olar ki, öz məktəblərinə gedə bilməyib. Onların əksəriyyəti artıq siniflərə qayıtsalar da, hesabatda deyilir ki, sektor pandemiya səbəbindən hələ də daimi problemlərlə  üzləşir. Məlum olub ki, 30 ölkədən 24-ü 2021-2022-ci tədris ilində şagirdlərə əlavə dəstək vermək üçün ibtidai səviyyədən orta və yuxarı təhsil  səviyyələrinə qədər təşəbbüslər həyata keçirib. Əksinə, 28 ölkədən yalnız 19-u eyni işi məktəbəqədər səviyyədə edib.   Hesabatda qeyd olunur ki,  bir sıra ölkələrdə şagirdlərə əlavə dəstək vermək üçün milli tədbirlər digər səviyyələrdən daha çox ibtidai və orta təhsilə yönəldilib.  Pandemiyanın gənclərin təhsilinə, inkişafına və psixi sağlamlığına təsirini aradan qaldırmaq və  təhsilin bərpası üçün dəqiq strategiyaların olması ölkələr üçün son dərəcə vacibdir.

3-5 yaşlı uşaqların əksəriyyəti məktəbəqədər müəssisələrə gedirlər

Yüksək keyfiyyətli məktəbəqədər təhsil bütün əhali təbəqələrindən olan şagirdlərə  təhsilə başlamaqda bərabər imkanlar vermək üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. OECD ölkələrində 3-5 yaş arası uşaqların 83% -i məktəbəqədər, daha 4% -i isə artıq ibtidai təhsillə əhatə olunub. Orta hesabla, 3-5 yaşlı uşaqların məktəbə qəbul nisbətləri 2005-ci ildən 2020-ci ilə qədər 8 faiz  artıb, xüsusilə də 2005-ci ildə aşağı göstəricilərə malik bir çox ölkələrdə böyük artımlar müşahidə edilib. Əksinə, 3 yaşınadək uşaqlar tez-tez evdə və ya məktəbəqədər təhsilə aid olmayan  proqramlar çərçivəsində nəzarətdə olublar. Bu yaş qrupundakı uşaqların yalnız 27% -i OECD ölkələrində məktəbəqədər təhsil ilə əhatə olunub.

İbtidai və orta səviyyələrdə tədris tələbləri ölkələr arasında fərqlidir

Müəllimlər öz iş vaxtlarının xeyli hissəsini dərs hazırlığı və imtahanların qiymətləndirilməsi kimi müəllimlikdən kənar vəzifələrə sərf edirlər. Bəzi ölkələrdə orta ixtisas müəllimləri ümumi iş vaxtının üçdə birindən azını, digər ölkələrdə isə üçdə ikisini tədris etməlidirlər. Rəsmi qaydalara əsasən, OECD ölkələrində müəllimlər orta hesabla ildə, təxminən 1000 saat məktəbəqədər müəssisələrdə, təxminən 800 saat  ibtidai məktəbdə,700 saat orta məktəbdə dərs deməlidirlər. Bununla belə, ölkələr arasında  qanunla müəyyən edilmiş tədris vaxtlarında fərqlər böyükdür. Məsələn, yuxarı siniflər səviyyəsində qanunla müəyyən edilmiş tədris saatları Polşada illik 483 saatdan Kosta- Rikada 1248 saata qədər dəyişir.

Ali təhsil səviyyəsi son onilliklərdə güclü şəkildə artıb

Hesabata əsasən,  OECD ölkələri arasında ali təhsilli 25-34 yaşlı gənclərin orta xüsusi çəkisi 2000-ci ildəki 27%-dən 2021-ci ildə 48%-ə yüksəlib. OECD-nin Baş katibi Matias Kormann bildirir ki, bu, əmək bazarlarında qabaqcıl bacarıqlara artan ehtiyac ilə əlaqədardır və cəmiyyətlərimiz , gələcək təhsilimiz üçün dərin nəticələrə səbəb olur. “COVID-19 pandemiyası göstərib ki, təhsil səviyyəsi iqtisadi risklərdən qorunmaq üçün ən yaxşı tədbirlərdən biridir: pandemiyanın pik dövründə  orta səviyyəli təhsil alan şəxslər arasında işsizlik ali təhsilli şəxslərə nisbətən daha çox artıb. Eyni mənzərə 2008-ci ilin maliyyə böhranından sonra da müşahidə edilib”. Orta hesabla, ali təhsil indi 25-34 yaşlılar arasında ən ümumi nailiyyət səviyyəsidir və tezliklə OECD üzrə bütün əmək qabiliyyətli yetkin insanlar arasında daha çox yayılacaq. 
  

Qeyd olunur ki, ali təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi xüsusilə qadınlar arasında güclü olub. İndi qadınlar bakalavr, magistr və ya doktorantura dərəcəsi olan 25-34 yaşlı gənclərin 57%-ni (kişi cinsindən olan həmyaşıdlarının isə 43%-ni) təşkil edir.  Böyümə hazırda üçüncü təhsil səviyyəsi 25-34 yaş arasında olan bütün şəxslərin 57 faizini təşkil edən qadınlar arasında xüsusilə nəzərə çarpır.  Rəqəmlər onu da göstərir ki, üçüncü təhsil dərəcəsi olanlar, çox  güman ki, olmayanlardan daha çox iş yerləri qazanacaq və onların yeni texnologiyalara uyğunlaşmaları daha asan olacaq. Lakin heç də bütün şagirdlər bu dərəcələrə ən uyğun deyil, onların peşə təhsili və təliminin genişləndirilməsi üçün daha çox səy göstərmək lazımdır. “Universitet diplomlarının iqtisadiyyat və cəmiyyət ehtiyacları kontekstində mümkün qədər relevant edilməsinə diqqət yetirmək lazımdır”, - deyə OECD-nin Baş katibi Matias Kormann bildirib. “Biz gənclərə hansı yolla getmələri barədə məsləhət və göstərişlərin keyfiyyətini artırmalıyıq”.  M. Kormann deyib ki,  peşəkar təlimdən keçid və üçüncü səviyyəli dərəcələr almaq daha asan olmalıdır ki, hər iki təhsil sisteminin relevantlığı daha da artsın.
 

OECD nümayəndəsinin sözlərinə görə, bir çox tələbələr faydasız ixtisaslara yiyələnmək bacarığına üstünlük verirlər. Ali təhsil 3 və 4 illik ixtisaslardan imtina etməli və gəncləri əmək bazarına hazırlamalıdır.

Ali təhsilin əmək bazarına gətirdiyi  üstünlük
 

Ali təhsil səviyyəsinin nüfuzunun  artmasının arxasında duran mühüm amil onun əmək bazarında gətirdiyi üstünlüklərdir. 2021-ci ildə OECD  ölkələrində ali təhsili olan şəxslər arasında orta işsizlik səviyyəsi 4%, tam orta təhsil səviyyəsinə malik olanlar üçün 6% və tam orta təhsil səviyyəsinə malik olmayanlar üçün 11% təşkil edib. Ali təhsil səviyyəsinə malik tam ştatlı işçilər orta təhsil səviyyəsinə malik olan işçilərdən orta hesabla, təxminən 50% və tam orta təhsil səviyyəsi olmayan işçilərdən təxminən 2 dəfə çox qazanırlar.
 

Daha təhsilli böyüklər üçün həyatlarının keyfiyyətini yaxşılaşdıran yeni texnologiyaları tətbiq etmək daha asan ola bilər. Məsələn, 55-74 yaşlı ali təhsilli insanların 71% -i pandemiya zamanı onlayn və ya video zənglərdən istifadə edib ki, bu da onlara ailələri və dostları ilə əlaqədə olmaq, sosial təmaslardan qaçmaq imkanı verirdi. Orta təhsilli  eyni yaşda olan böyüklərin yalnız 34%-i onlayn və ya video zənglər etdiyini bildiriblər.
 

“Təhsil səviyyəsinin kəskin artması ölkələrimizdə iqtisadi və sosial tərəqqini stimullaşdırmaq üçün unikal fürsət yaradır. Ölkələrin yenilikləri tətbiq etməyə və təhsil sistemlərini təkmilləşdirməyə davam etmələri çox vacibdir ki, hər kəs yaxşı təhsilin üstünlüklərindən yararlansın və uğur qazanmaq üçün lazım olan bacarıqları əldə edə bilsin”, - deyə M. Kormann bildirib.

Bir çox ölkələrdə ali təhsili bitirmə nisbətləri aşağıdır

Ali təhsilin üstünlüklərinə baxmayaraq, bir çox ali məktəb tələbələri təhsil proqramlarını başa vurmurlar. Bakalavr tələbələrinin yalnız 39%-i proqramlar üçün gözlənilən vaxt çərçivəsində məzun olur. Proqramın gözlənilən bitmə tarixindən üç il sonra tamamlanma dərəcəsi artıb, lakin yalnız 68%-ə çatıb. Bütün OECD ölkələrində kişilər arasında universiteti bitirmə nisbətləri xüsusilə aşağıdır. Orta hesabla, kişilərin nəzəri müddət ərzində ali təhsil proqramını başa vurmaq şansı qadınlardan 11 faiz azdır.

Ali təhsil üçün büdcələr tələbələrin artımını üstələyib

Demək olar ki, bütün OECD ölkələrində ali təhsil pilləsində tələbəyə düşən xərclər digər təhsil səviyyələri ilə müqayisədə daha yüksəkdir. 2019-cu ildə orta təhsil pilləsində bir tələbəyə düşən xərc orta təhsil səviyyəsində 17600, orta təhsil pilləsində isə 11400 və ibtidai təhsil pilləsində  9900 ABŞ dolları təşkil edib. Xərclərdəki boşluq qismən ali təhsil səviyyəsində müəllimlərin daha yüksək maaşları ilə, həm də təhsilin bu səviyyəsində aparılan tədqiqat və inkişafla izah edilə bilər. Həmin səviyyədə tələbələrin sayının artmasına baxmayaraq, bir tələbəyə düşən ali təhsil xərcləri  artıb. 2012-ci ildən bu yana OECD üzrə ali təhsil müəssisələrinin tələbələrinin sayı ildə 0,4%  artıb, lakin eyni dövr ərzində ali təhsil müəssisələrinə xərclər real ifadədə ildə 1,6% artıb. Bu, hər il bir tələbəyə düşən orta real xərclərin 1,2% artmasına səbəb olub.

  

Oruc MUSTAFAYEV