Mariya Montessorinin taleyi artıq onun doğulduğu andan müəyyən edilmişdi. O, İtaliyanın Kyaraval şəhərində, 31 avqust 1870-ci ildə, qədim  köklərə malik  zadəgan ailəsində dünyaya gəlmişdi. Mariyanın nüfuzlu və zəngin olan atası tanınmış Montessorilər nəslindən və Böyük Xaç Kavaleri Ordeninə malik idi ki, bu da ona bir çox imtiyazlar verirdi. Ana da kübar ailəyə mənsub idi, İtaliyada tanınmış  Stoppani nəslinin nümayəndəsi hesab olunurdu.

Ana xətti üzrə dayısı Antonio Stoppani onların arasında xüsusilə məşhur idi. O, görkəmli ilahiyyatçı alim idi. Tədqiqatçıların fikrincə, onun bəzi ideyaları Mariya tərəfindən bəyənilmiş və sonralar pedaqoji fəaliyyəti dövründə həyata keçirilmişdi. Mariyanın anası liberalizmin hökm sürdüyü bir ailədə böyümüşdü və yaşa dolduqdan sonra  kəskin fikirli feminist oldu. O, Mariyanı da liberalizm və feminizm ruhunda tərbiyə etmişdi.

Məktəb illəri

Mariya bilikləri çox asan mənimsəyirdi. Bu, qız məktəbə daxil olan kimi aydın oldu. Riyaziyyat onun üçün xüsusilə  maraqlı idi. Mariyanın  12 yaşı tamam olanda gimnaziyaya daxil olmaq üçün xəyallar qurmağa  başladı, lakin o dövrdə italyan cəmiyyətində qadının  təhsilli olması  o qədər də  dəstəklənmirdi və bütün ali təhsil müəssisələri kişilər üçün nəzərdə tutulurdu. Amma Mariyanın öz sözünün üstündə durması, möhkəm  xasiyyəti və valideynlərin nüfuzu öz işini gördü: qızı oğlanlar gimnaziyasına qəbul etdilər. Burada təbiət elmlərinə aludə olan Mariya qəti qərara gəldi ki,  onun həyatda yolu  müəyyən olunub  - o, mütləq həkim olacaq!

Montessorinin pedaqoji ideyaları

Mariya Montessori inadla xəyallarına doğru gedirdi: o, Roma Universitetinin tibb fakültəsinə  daxil oldu. Bu, ictimaiyyət arasında şok yaratdı: o vaxtlar nə pedaqoqların, nə tələbələrin arasında qadın cinsinin nümayəndələrinin olması mümkün deyildi! Mariya məşğələlərə yalnız öz atasının müşayiəti ilə gələ bilərdi. Nəhayət, Mariya 25 yaşında diplom aldı və İtaliyada ilk həkim-qadınlardan biri oldu. Hələ universitet illərində təcrübələr zamanı Mariya həvəslə əsəb sistemi xəstəliklərini və əqli gerilik problemlərini öyrənməklə məşğul olurdu. İlk dəfə bu dövrdə M.Montessorinin müalicə müəssisəsində fiziki və əqli imkanları məhdud olan azyaşlı pasiyentlərlə görüşü oldu. Bu uşaqların primitiv mövcudluğu onu sarsıtdı, çünki heç bir şey  onları səmərəli  fəaliyyətə sövq etmirdi.

Yeməkdən sonra uşaqlar sadəcə döşəmədə sürünərək hərəkət edirdilər və çörəyin qırıntılarını yığır, onlardan sadə fiqurlar düzəltməyə çalışırdılar. Belə şəraitin özü heç də hər hansı bir inkişafa imkan yaratmırdı. Beləliklə, Mariya onun pedaqoji-metodik ideyasının əsası olmuş  belə bir fikrə gəldi ki, uşaqlar üçün (yalnız xəstə deyil, həm də sağlam uşaqlar üçün)  onların yaşına və psixi vəziyyətinə  uyğunlaşdırılmış xüsusi inkişafetdirici mühit yaratmaq lazımdır ki, burada bəşəriyyətin ən əhəmiyyətli nailiyyətlərinin etalonları vasitəsilə uşaqlara göstərilmiş bu dünya haqqında bütün biliklər asan və əlçatan formada toplanacaq və onlar erkən yaşda bəşəriyyətin  sivilizasiyaya doğru  yolunu qət edə biləcəklər. 

Pedaqoji fəaliyyəti

O dövrün elm xadimlərinin  psixologiya və pedaqogika sahəsində əsərlərini öyrənərək, əqli gerilik problemli uşaqların təlim və həyata uyğunlaşma problemlərinə dərindən nüfuz edərək M.Montessori belə bir nəticəyə gəldi: əqli gerilik - ilk növbədə, pedaqogikanın problemidir, tibb elminin yox. Bu problemi xəstəxanalarda yox,  təhsil müəssisələrində həll etmək lazımdır. Bunu sübut etmək üçün M.Montessori 1889-cu ildə Turin konfransında məruzə ilə müvəffəqiyyətlə çıxış etdi.

Onun tezisləri dinləyicilərdə olduqca güclü təəssürat yaratdı. Tezliklə Roma Universitetinin əsasında Ortofreniya kafedrası açıldı və bu kafedraya M.Montessori başçılıq etdi. M.Montessori bu kafedrada öz məşhur metodunu işləyib hazırladı. Nəticələri elan etmək vaxtı gələndə, müstəqil imtahan götürənlərin qarşısında maraqlı bir mənzərə meydana gəldi: Montessorinın qəyyumluğu altında olan uşaqlar  yazı, hesablama və oxu bacarıqlarında adi uşaqları qabaqlayırdılar. Bu fakt Mariyanı dəhşətə gətirdi: aydın oldu ki, ənənəvi məktəbdə uşaqların təlimi nə qədər zəfi effektli qurulurmuş.

XIX əsrin 90-cı illərində İtaliya Qadınlar Liqası Romada əqli çatışmazlıqları olan uşaqlar üçün korreksiyaedici məktəb açmaq haqqında qərar qəbul etdi və şübhəsiz ki,  məhz Mariya Montessori həmin məktəbə  direktor təyin olundu. Bu,  o dövr üçün eşidilməmiş, görünməmiş bir iş idi: oliqofren uşaqları oxutmaq! Əvvəllər belə uşaqlarla heç kim məşğul olmurdu, onları inkişaf etdirmirdilər, oxutmurdular.

Başlanğıc üçün Mariya Montessori şagirdləri maksimal dərəcədə komfortlu  öyrədici mühitlə təmin etdi ki, bunu o dövrün pedaqogikasında inqilabi dəyişiklik hesab etmək olardı. Axı hətta normal uşaqlar üçün olan məktəblərdə də zülmət  mənzərəsi idi və zorakılıq (cəza, xüsusən çubuq cəzası və s.) tətbiq edilirdi. M.Montessorinın məktəbində zorakılıq qadağan idi.  Otaqların mebellə təminatı və tərtibatı isə uşaqların boyuna, fiziki və yaş xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq seçilirdi. 

Təhsilalanların fiziki inkişafına üstünlük verilirdi: tibbi müayinələr, təmiz, açıq havada məşğələlər, gimnastika - bütün bunlar məktəbdə adi bir şey oldu. Linqvistika üzrə tapşırıqlar, sensor bacarıqlarının inkişafı, uşaqlara mədəni-gigiyenik planda bacarıqların aşılanması və Mariyanın məqsədyönlü fəaliyyəti öz təsirli nəticələrini göstərdi.

Montessori metodu

Montessori metodunun mahiyyəti belə idi: hər bir uşaq özlüyündə qiymətlidir və məhz onun fərdiliyi öyrənmə prosesində hər şeydən yüksəkdə tutulur. Bu halda həm cəza, həm də  rəğbətləndirmə  zərərlidir: uşaqlar şəxsi motivasiyanı rəhbər tutaraq, bundan sevinc alaraq oxumalıdırlar.

Montessorinin tərbiyə metodu da maraqlı idi:  uşaqlar yerinə yetirdikləri hər hansı bir işin (əməlin) nəticəsini sizə göstərdikdə, sizdən reaksiya gözlədikdə, “Sən dahisən”, “Bunu heç kim edə bilməzdi ki, sən etdin”, “Afərin, səndən yoxdur” deməklə onun şəxsiyyətinə əsassız təriflər yağdırmış olursunuz. Bu isə narsissizmə və ya eqoizmə gətirib çıxara bilər. Məlumdur ki, hər zaman hər hansı bir iş (əməl) gözlənildiyi kimi, uğurlu alınmayacaq. Bu isə uşaqlarda ruh düşkünlüyü və özünəinamın azalması deməkdir. Bunun yerinə “Bu gördüyün iş növbəti uğurun başlanğıcıdır”, “Bu hərəkətin məni sevindirdi”, “Budəfəki rəsmin çox gözəl alınıb, bir az da çalışsan daha real görünəcək”, “Bu tapşırığı belə tez həll etməyin sənin üçün uğurdur” kimi ifadələrlə uşağı rəğbətləndirməyi tövsiyə edirdi.

Montessorinin fikrincə, gündəlik həyatdan götürülən praktik məşğələlərlə uşaqların müstəqilliyini inkişaf etdirmək, möhkəmləndirmək lazımdır. Uşaq bağçası uşaqlara, ilk növbədə, sərbəst geyinməyi, yuyunmağı, elementar məişət bacarıqlarını öyrədir. Bu zaman uşaqlar nə ilə, nə qədər və necə oynamağı özləri seçirlər. Onun bu yanaşması Jan Jak Russonun azad tərbiyə ideyasından qaynaqlanırdı.

Mariya Montessorinin nəzəriyyəsinə görə, hər bir uşağın inkişafı 4 mərhələyə bölünür:

• * uşaqlıq - anadan olandan 6 yaşa qədər;
• * uşaqlıq - 6 yaşdan 12 yaşa qədər;
• * gənclik - 12 yaşdan 18 yaşa qədər;
• * yetkinlik  - 18 yaşdan 24 yaşa  qədər.

Məhz birinci mərhələdə uşağın qabiliyyətləri formalaşdırılır, həm də körpə artıq müəyyən keyfiyyətlərlə doğulur və onları dəyişdirmək mümkün deyil. O, özü özünü tərbiyə edəcək. Doğuluşdan hər bir uşaq hər şeyi təbii yolla yoxlamağa, iyləməyə, dadmağa və toxunmağa, bütün duyğu orqanları ilə dərk etməyə  can atır. Montessori hesab edirdi ki, intellekt hiss orqanları vasitəsilə inkişaf edir.

Montessori metodu üzrə aparılan məşğələlər xüsusi olaraq təşkil edilmiş mühitdə keçilməlidir və məşğələlər üçün seçilmiş məkanın zonalara bölünməsi tələb olunur. Bu zonalardan hər birində didaktik vəsaitlər yerləşdirilir:

• 1. Praktik zona - Burada məişətdə uşaqları əhatə edən hər şey toplanmışdır: süpürgə və zibilyığan (xəkəndaz), düymələr və ilgəklər, qab-qacaq və s. Şagirdlər kuklaları geyindirməyi və soyundurmağı, qab-qacağı yumağı, paltar ütüləməyi, tərəvəzi təmizləməyi və s. öyrənirlər .
• 2. Riyazi zona - burada uşaqlarda riyazi təsəvvürlərin formalaşması, hesablama vərdişlərinin yaradılması, həndəsi fiqurların fərqləndirilməsi və s. üçün əyani vəsaitlər toplanmışdır.
• 3. Sensor zona elə təchiz edilmişdir ki, uşaq burada məşğul olaraq, sensor bacarıqları, toxunulmaqla duyulan (daktil)  hissləri və kiçik motorikanı inkişaf etdirir - hər cür müxtəlif ölçülü kiçik butulkalar, qapaqlar, parolondan və bərk materiallardan hazırlanmış toplar, müxtəlif fraksiyalı dolğularla doldurulmuş torbacıqlar və s.
• 4. Dilçilik zonasında uşaqlar  təlimə, hərflərin, səslərin və hecaların öyrənilməsinə, oxuya və yazıya hazırlanırlar.

5. Kosmik zonada uşaqlar dünyanın quruluşu, hava və təbiət hadisələri, mədəniyyət və müxtəlif xalqların ənənələri haqqında ilkin məlumatlar  alırlar və s.

Bununla belə, uşaqlar birlikdə məşğul olurdular: həm kiçiklər, həm də böyüklər. Qayğıkeşlik və qarşılıqlı yardım bacarıqları belə şəraitdə formalaşdırılırdı. Pedaqoqun rolu isə müşahidəçi idi. O, uşaqları heç bir şeyə məcbur etmir, yalnız əgər uşaq özü öhdəsindən gələ bilmirsə, bir az kömək edirdi. Lakin Montessori uşaq müəssisələrində hər şeyə tam icazə verilməsindən, hərc-mərclikdən və qarışıqlıqdan söhbət də gedə bilməzdi:

• * Uşaqlar sakitliyə riayət etməli idilər,  lakin əgər onların emosiyaları aşıb- daşırdısa, “buxarın  buraxılması” üçün xüsusi otaq nəzərdə tutulmuşdu.
• * Məşğələlərdən sonra uşaqlar bütün oyuncaqları qaydaya salırdılar: yuyub-silir,  yerlərinə qoyurdular-səliqəlilik belə formalaşdırılırdı.
• * Başqa uşaqların əlindən oyuncaqları almaq qadağan edilirdi: kim birinci onları götürürdüsə, o da oynayırdı - bu, yolverilən hərəkətlərin və “mənim-özgənin” anlamının sərhədləri haqqında anlayışın formalaşması üçün bünövrə idi.

Təcrübə göstərdi ki, Montessori metodu üzrə tərbiyə edilmiş psixi pozulmaları olan uşaqlar necə sərbəst, müstəqil və olduqca özünəinamlı olur, özlərinə xidmət və əsas məişət problemlərini həll edə bilirdilər. Bundan başqa, Montessorinin metodu ilə tərbiyə olunan uşaqlar şəxsi rəyə malik idilər və onu müdafiə edə bilirdilər. Başqa sözlərlə, hansı uşaqlar  ki, onların “üstündən xətt çəkilmişdi”, cəmiyyətin tamhüquqlu üzvü olur,  həyata tamamilə uyğunlaşırdılar.

Mariya Montessori metodunun universallığı ondadır ki, o, həm ev şəraitində tamamilə sağlam uşaqların inkişafı üçün  və həm də əsas təhsil sisteminə əlavə kimi tətbiq edilə bilərdi.

Məşhurluq

Getdikcə məşhurlaşan Montessori metodu sürətli templərlə İtaliya təhsil sistemində kök salmağa başladı. Bütün ölkə üzrə Montessori pedaqoji kursları açılırdı.

M.Montessorinin şöhrəti xarici ölkələrə də yayıldı və italyan novator- pedaqoqunun yanına Avropa ölkələrindən, ABŞ-dan və Rusiyadan elm xadimləri və müəllimlər gəlməyə başladılar. Beləliklə, məşhur Yuliya Fausek də İtaliyada olduqdan sonra Rusiyada məşhur metod üzrə ilk uşaq bağçasını yaratdı.

Tezliklə belə məktəblər hər yerdə açılmağa başladı. Mariya Montessori mühazirələrlə bütün dünyanı gəzib dolandı. Mariyaya dəstək olaraq hakimiyyət nümayəndələri çıxış edirdilər. 1922-ci ildə İtaliya hökuməti onu dövlət məktəb müfəttişi təyin edir, Montessori İspaniyaya, sonra İngiltərəyə dəvət olunur. 1929-cu ildə Montessorinin oğlu Mario ilə birlikdə Amsterdamda bu günə qədər fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Montessori Birliyini (AMI) təşkil edir. Beləliklə, onun nüfuzu Avropa akademik dairələrində daha da artmağa başlayır.

Elit təbəqənin dəstəyi ilə  Montessori öz nəzəriyyəsini bütün  dünyaya yaydı, kitablar yazmağa, mükafatlar almağa başladı. 1949-cu ildən 1951-ci ilə qədər onu üç dəfə Nobel mükafatına təqdim etdilər, lakin bu, nəticəsiz qaldı.

Hətta II Dünya müharibəsi də Montessorinin şöhrətinin yayılmasına mane olmadı. İtaliyada faşizm hökm sürəndə də hakimiyyət novator-pedaqoqa dəstək göstərirdi. Mussolininin özü Montessori proqramının məktəblərə tətbiqinə və onun təşkil olunmasının maliyyələşdirilməsinə göstəriş verdi.

Lakin 30-cu illərdə, Cuzeppe Lombardo Radiçe təhsil naziri təyin ediləndə Montessori idilliyası bitdi: onun məktəbləri kütləvi surətdə bağlanmağa başladı, Mariyanın özünü isə hətta plagiatda ittiham etdilər: guya onun ideyaları o dövrün kifayət qədər məşhur pedaqoqları  olan Aqassi bacılarından oğurlanmışdı.

Bununla Mariyanın beynəlxalq səfərlərinin maliyyələşdirilməsi də dayandırıldı. Bu isə M.Montessorinin çox öyrəşdiyi məşhurluğunun aşağı düşməsi idi. Sonra o, öz qonaqpərvər qapılarını onun üzünə  açan Niderlanda köçür və  orada öz fəaliyyətini davam etdirir. Mariya Montessori 82 yaşı tamam olmadan dünyasını dəyişdi və Nordviq şəhərciyinin katolik qəbiristanlığında dəfn olundu.

Montessori metodunu bir çox müasir pedaqoqlar olduqca qiymətli hesab edirlər, lakin bəzi məqamlar əhəmiyyətli dərəcədə  tənqidə məruz qalır.  Bu, məsələn, yaradıcı başlanğıcın inkişaf etdirilməməsi, süjetli-rollu oyunlardan tamamilə imtina edilməsi, uşağın fiziki fəallığının məhdudlaşdırılması və s. kimi problemlərdir.

Lakin tərbiyə sisteminə Montessorinin verdiyi  töhfələri inkar etmək mümkün deyil. Bu gün Montessori pedaqogikası haqqında elit pedaqogika kimi  danışırlar. Böyük Britaniya şahzadəsi Harri də Montessori pedaqogikası əsasında təlim almışdır.

Mariya Montessori YUNESKO tərəfindən pedaqoji təfəkkür üsulunu müəyyən etmiş pedaqoq kimi tanınmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, YUNESKO mövcudluğunun bütün tarixi ərzində Montessoridən başqa daha üç pedaqoqu buna layiq görmüşdür. Bunlar - amerikalı pedaqoq Con Dyui, alman pedaqoq Georq Kerşenşteyner və sovet pedaqoqu Anton Semyonoviç Makarenkodur.

Nurlan MƏMMƏDOV,

Bakı Slavyan Universitetinin Pedaqogika və psixologiya kafedrasının müəllimi