Dərs keçən və ya dərs dinləyən hər kəsin təfəkküründə dərslik fenomeni barədə düşüncələr onları daha tələbkar olmağa, bu barədə daim axtarışlar aparmağa sövq etmişdir. Tarixdən məlum olduğu kimi, məktəbdarlıqla məşğul olanlar bu ehtiyac və tələbatları ödəmək üçün müxtəlif zamanlarda zəruri hesab etdikləri resurslara əsaslanmışlar. Bir neçə min il əvvəl qədim şumerlər gildən hazırlanmış lövhələrdən dərslik kimi yararlanmışlar. Dövr dəyişdikcə onlar məşhur olan və insanların daha çox üz tutduqları, inam göstərdikləri əsərlərə müraciət etmişlər. Qurani-Kərimdən bir dərslik kimi istifadə edən müəllimlər onun müxtəlif surə və ayələrini öyrətməklə uşaqlarda ruh yüksəkliyi, mənəvi kamillik formalaşdırmağa çalışmışlar. Yaxud Sədi Şirazinin “Gülüstan” və “Bustan” əsərləri üzərində iş aparılmaqla uşaqların bir insan kimi formalaşmasına təsir göstərmiş, həm də onlarda elementar yazı və oxu bacarıqlarını irəlilətməklə onun inkişafına nail olmağı qarşıya qoymuşlar. Marağa və təcrübəyə istinadən aparılan bu iş prosesində uşaqlar daha çox biliklə, məlumatlarla qarşılaşır, öyrəndiklərinin elmi-nəzəri xarakterdə şərhinə geniş yer ayırırdılar. Şagirdlərin nailiyyətlərinin səviyyəsinə də bu məntiqlə yanaşılırdı. Lakin bu proses sonda məntiqi olaraq təlim kursunun praktik yöndə funksiyasının zəifləməsi ilə nəticələnirdi.

Məsələ bundadır ki, hazırlanan təlim vəsaitlərində də belə bir tendensiya davam etdirilirdi. Orada daha çox nəzəri materialların verilməsi yüksək qiymətləndirilirdi. Bununla da mahiyyət etibarı ilə dərsliyin fundamental xarakter daşıması müsbət çalar kimi dəyərləndirilirdi.

Elə bu pozisiyada hazırlanan dərsliklərin, xüsusilə də Azərbaycan dili dərsliklərinin geniş və əsaslı linqvistik anlayışları əhatə edə bilməsinə onun müsbət cəhəti kimi yanaşılırdı.

Başqa sözlə, dərsliklərin hazırlanmasına Azərbaycan dilçilik elminin mühüm problemlərindən biri kimi baxılırdı və çox hallarda da Azərbaycan dili dərsliklərinin hazırlanmasına görkəmli dilçi alimlər cəlb olunur və dərsliyin hazırlanması problemini linqvistik araşdırmaların müstəvisində həll etməyə çalışırdılar. Məsələn, ötən əsrdə uzun illər V-VI, VII-VIII siniflər üçün hazırlanmış Azərbaycan dili dərsliklərində linqvistik anlayışlar, onlar haqqında mətnlər aparıcı yer tutmuşdur. Dərsliklər Azərbaycan dilçilik elminin məntiqi əsasında qurulmuş, bütün addımlar həmin anlayışların mənimsənilməsi istiqamətində təşkil olunacaq fəaliyyətlərə yönəlmişdir.

Bu, doğrudanmı, belə olmalıdır? Şagirdlər Azərbaycan dilçiliyi elminin son uğurları da əhatə edilməklə onu daha fundamental əsasda öyrənməyə istiqamətlənməli və bu iş dilçilik elminin obyekti kimi qiymətləndirilməlidir? Dərsliklərin məzmunu da həmin tendensiyanı şərh və onun mənimsənilməsinin didaktik-metodik əsasını təşkil etməlidir? Yoxsa, Azərbaycan dilinə dair nitq inkişafı məsələləri prioritet olmalı, bütün kursun nəzəri və praktik məsələləri onun reallaşdırılmasına yönəldilməlidir? Beləliklə də, bu cəhət fənnin uğurlarında əsas götürülməlidir?

Bu və buna bənzər məsələlər tək Azərbaycan dili fənni üzrə deyil, digər fənlər üzrə də problem olaraq qalmaqda və sual doğurmaqda davam edir. Araşdırmalar onu göstərir ki, pedaqogikada, xüsusilə onun didaktika (təlim nəzəriyyəsi) hissəsinə aid öyrənilən məsələlərin sırasında dərsliklərə xüsusi önəm verilir, onun tərtibi prinsiplərindən, məzmun və struktur xüsusiyyətlərindən söhbət açılır. Onun ümumpedaqoji məsələlərdən biri olması vurğulanır.

Təbii olaraq, Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasında da Azərbaycan dili dərsliklərinin özünəməxsus cəhətləri barədə danışılır. Şagirdlərin bilik, bacarıq, münasibət və səriştələrinin formalaşdırılmasındakı rolu və əhəmiyyətindən bəhs olunur. Belə araşdırmalar xüsusi metodikalara aid araşdırmalar kimi qəbul edilir.

Dərslik nə üçün lazımdır?

Bu ritorik sual hər bir təhsil işçisini düşündürə bilər. Zamanın mövqeyindən çıxış edərək birmənalı şəkildə cavab veririk ki, dərslik bu günün məktəb təhsilində lazımlı komponentlərdən biridir. Çünki o, ilk olaraq, şagirdlərdə lazımi səriştələri formalaşdırmaq üçün zəruri hesab edilən minimum təlim materiallarını əhatə edir, öyrənilən bilik, bacarıq və vərdişlərə nail olmaq üçün haradan başlamağın və harada dayanmağın vacibliyini göstərir. Bundan əlavə, dərsliklər praktik fəaliyyət üçün istiqamətverici rol oynayır. Çalışma, tapşırıq və müstəqil iş üçün materiallar təqdim edir. Bu məsələyə xüsusilə Azərbaycan dili dərsliklərində başqa formada yanaşılır. Belə ki, təqdim olunan oxu mətnləri ilə əlaqəli çalışmalar sistemi hazırlanaraq uyğun paraqraflarda yerləşdirilir. Şagirdlər mətn üzrə işləməklə yanaşı, çalışmalar üzərində də fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Beləliklə, sırf nitq vahidlərindən istifadə edərək müxtəlif əməliyyatları yerinə yetirir, nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsində irəliləyişlərə nail olurlar.

Şagirdlərin bu fəaliyyəti təkcə məktəbdə tamamlanmadığından onun evdə davam etdirilməsi zərurəti yaranır. Bu zaman maraqlı tərəf kimi valideynlər də həmin işə qoşulmalı olurlar. Və çox hallarda da dərsliklər haqqında söhbətlər bu mərhələdən qaynaqlanır.

Deməli, dərsliklər həm də valideyn zümrəsinin nəzər-diqqətini cəlb etməklə başqa resurslardan fərqlənir. O, əlaqələndirici bir rolda şagird, müəllim və valideyn üçbucağının mərkəzində dayanmış olur. Bu isə, əslində, o deməkdir ki, dərslik ən azı maraqlı olan tərəflərin əlaqələnməsində, koordinasiya olunmasında əsas amil kimi çıxış edir.

Əlbəttə, bu, günümüzün proqnozu kimi hazırkı ehtiyac və tələbatlar platformasında özünü göstərsə də, standartlarla işləmək texnologiyası özlüyündə nəticələrin zəruriliyini tələb kimi irəli sürməklə onların aparıcı olmasını sübut edir. Bu nəticələrə gəlmək istiqamətində bütün yanaşmalara variativ mövqedən baxmağı və dəyərləndirməyi əsas tələb kimi irəli sürür. Heç şübhəsiz, bu yanaşmada nə qədər aparıcı rola malik vəsait kimi dərsliyə qiymət verilsə də, onun təlim vasitələrindən biri olmaq funksiyası dəyişmir. Bu funksiya isə onu standart olmaq mövqedən çıxarmaqla variativ xarakterli bir vasitəyə çevirir.

Azərbaycan dili dərsliyi müasirlik müstəvisində vasitəyə çevrildi

Yuxarıda irəli sürülmüş fikrin davamı olaraq nəzərə alınmalıdır ki, dərsliyin dəyişməz məzmun komponenti olması onun daha ciddi yanaşma tərzi kimi qəbul edilməsi barədə oturuşmuş ənənəvi fikri yumşaldır. Müasir zamanda ona yaradıcı mövqedən yanaşılmasını irəli sürür.

Doğrudanmı, Azərbaycan dili dərslikləri bu günün metodik mülahizələrində yeni keyfiyyət qazanıb? Azərbaycan dili təliminin vasitəsinə çevrilib?

Belə bir müddəanın meydana gəlməsi haradan qaynaqlanır? Hansı şərtlər, amillər belə bir fikrə gəlməyə imkan verir?

Bu gün daha çox haqqında danışılan təhsil məsələlərindən biri dərslikdir. Və etiraf etmək lazımdır ki, dərsliklərin içərisində daha çox diqqəti cəlb edən dərsliklərdən biri Azərbaycan dilidir. Bu, ilk növbədə, ondan irəli gəlir ki, əvvəla, Azərbaycan dili ana dili kimi hər kəsin həyatında, məişətində işlənməklə daha çox ictimai xarakter daşıyır və bununla da maraq obyektinə çevrilir. Daha sadə şəkildə demiş olsaq, insanların istifadə etdiyi mənəvi varlıq kimi onları düşündürməyə başlayır. Hər kəs az qala özünün subyektiv münasibətlərini belə daha geniş sosial kontekstdə təqdim etməyə meyl göstərir. İndiki zamanda bəzi valideynlər özlərinin şagird dövründən qalmış stereotiplərinə qapılaraq müasir yanaşmaları şübhə və tərəddüdlə qarşılayırlar. İkinci, Azərbaycan dili fənninin müasir fəlsəfəsi aydın təsəvvür olunmadığından hələ də onu daha çox anlayışlar, qanun və nəzəri ümumiləşdirmələrdən ibarət bir sistemlə tədris etməyə səy göstərirlər. Bir praktik fənn olaraq Azərbaycan dilini nitq mədəniyyətini formalaşdıran bir vasitə kimi birmənalı şəkildə qəbul etmirlər. Ənənəvi təcrübələrə istinad etməklə daha çox linqvistik anlayışların mənimsənilməsinə üstünlük verirlər. Bu, həm yeni məzmunun hazırlanmasında, həm də onun reallaşdırılmasında aydın şəkildə hiss edilməkdədir. Hətta Azərbaycan dili təliminin praktik olaraq öyrədilməsi işi barədə danışan bəzi mütəxəssislər belə konkret fəaliyyətə gəldikdə yenə də Azərbaycan dilçiliyinin anlayışlarına daha çox yer ayırmaqla özlərinin fikirlərini təkzib etmiş olurlar.

Azərbaycan dili dərsliyi hansı informasiya yükünü daşıyır?

Hər bir dərslik bütün xüsusiyyətləri ilə birgə həm də informativ xarakter daşıyır. Özünün informasiya yükü ilə fərqlənir. Bu informasiya yükü, demək olar ki, həmişə dərslik üzərində işləyənləri düşündürməli olub. Onların dərslik barəsindəki düşüncələrinin mərkəzində dayanıb. Bəs, onda bu düşüncələrin nəticəsi necə yekunlaşıb? Elm sahələrində hələ kifayət qədər geniş və dərin araşdırmaların olmadığı zamanlarda, eləcə də tədqiqatların kitablar formasında nəşrinin geniş yayılmadığı dövrlərdə dərsliklər bu missiyanı daşımalı olub. Elmlə, təhsillə məşğul olan insanlar özlərinin elmi baxışlarını maarifçiliklə birləşdiriblər. Başqa sözlə, elmi araşdırmalarını dərsliklərdə ümumiləşdirməyə çalışıblar. Bu tendensiya hələ ilk dərsliklərin yaradılması zamanı özünü göstərib. Məsələn, tarix, ədəbiyyat, riyaziyyat, eləcə də ümumtəhsil məktəbləri üçün hazırlanmış digər dərsliklər bu baxımdan nümunə ola bilər. 50 ilə yaxın bir müddətdə ümumtəhsil məktəblərinin VII-VIII (sonralar VIII-IX) sinifləri üçün M.Şirəliyevin və M.Hüseynzadənin yazdığı Azərbaycan dili dərsliyi həm də Azərbaycan dilinin sintaksisinə dair mötəbər bir əsər hesab edilmişdir. Çünki orada öz əksini tapan elmi ümumiləşdirmələr sadəcə öyrənmək üçün təlim materialı deyil, həm də Azərbaycan dilinin sadə və mürəkkəb cümlə sintaksisinə dair ciddi bir araşdırma kimi qəbul olunmuşdur. Ona görə də bu kitab uzun müddət məktəbdə bir dərslik kimi öz statusunu saxlamaqla yanaşı, həm də dilçiliyə dair mötəbər bir mənbə kimi nüfuz qazanmışdır. Sintaksisə dair sonradan meydana çıxan tədqiqatların istinad yerinə çevrilmişdir. Belə dərsliklərdə, təbii olaraq təlim materiallarının elmiliyi, əhatəliliyi daha çox diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Həm də ilkin olaraq qələmə alındığından onun əhatəliliyi xüsusi önəm daşımışdır. Məzmunun konkret və aydın olması, nümunələrlə əsaslandırılması zəruri hesab edilmişdir. Azərbaycan dili dərsliklərində təqdim olunan çalışma və tapşırıqlar linqvistik anlayışların mənimsənilməsi məqsədi ilə verilmişdir. Lakin sonralar XX əsrin 70-ci illərindən etibarən Azərbaycan dilinin tədrisində başlıca məqsəd kimi nitq inkişafının qarşıya qoyulması dərslikdəki təlim materiallarının müəyyən olunmasına münasibətin dəyişilməsi ilə nəticələnmişdir. Artıq dərsliyin sistemində rabitəli nitq çalışmalarının artırılmasına üstünlük verilmiş, bütün fonetik, leksik, qrammatik çalışmaların tərtib olunmasında nitqin inkişaf etdirilməsinə töhfə verilməsi əsas məqsədə çevrilmişdir. Bundan əlavə, Azərbaycan dili dərsliklərinin tərtib olunmasında induktiv yoldan istifadə edilməsi, bununla şagirdlərin ümumiləşdirmələr aparmağa sövq olunması yeni yanaşma kimi dəstəklənmişdir. Artıq bu mərhələdə təlim materiallarının daha geniş deyil, nitq inkişafında rolu baxımından seçildiyi müşahidə olunurdu. Bununla da, Azərbaycan dili dərslikləri üçün təlim materiallarının zəruriliyinin və konkretliyinin nəzərə alındığı aydın görünürdü.

Araşdırmalar onu göstərir ki, müasir Azərbaycan dili dərsliklərində təlim materiallarının seçilməsinə verilən tələblər daha da ciddiləşmişdir. Dilin mətn kontekstində öyrədilməsi nitq inkişafı üçün bütün nəzəri və praktik materiallara zərurilik baxımından yanaşılmasını meydana çıxarmışdır. Bununla nitq əhəmiyyəti olmayan dil materialları islah olunaraq təlim müstəvisindən çıxarılmışdır. Nəticədə şagird üçün yorğunluq gətirməyən, onun təlim marağına səbəb ola bilən linqvistik və ekstralinqvistik materialların sintezindən ibarət lakonik bir təlim (öyrənmə) müstəvisi yaranmışdır. Bu günün Azərbaycan dili dərsliyində informasiya yükünün çoxluğu, genişliyi deyil, onun nitq inkişafı, nitq mədəniyyəti üçün nə dərəcədə faydalı olması əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan dili dərsliyinin sistemləşdirmə funksiyasının sirləri

Təfəkkür fəaliyyətinin növlərindən biri də sistemləşdirmədir. Şagirdlər bu bacarığa yiyələnməklə bir sıra təlim tapşırıqlarını elmi əsasda yerinə yetirmək üçün imkanlar əldə etmiş olurlar. Yerinə yetirdikləri fəaliyyətlərinin ümumi ahəngində ardıcıllığı gözləyir, mükəmməl bir məntiqlə davamlılığı təmin edirlər.

Şagirdlərdə sistemləşdirmə bacarığının formalaşdırılması müasir təlim prosesinin əsas vəzifələrindən biri hesab edilir və müəllim fəaliyyətində istiqamətləndirilən məsələ kimi dəyərləndirilir. Bu vəzifə həm də təlim vasitələrinin, o cümlədən dərsliklərin də üzərinə məsuliyyət qoyur. Bu mənada sistemləşdirmə Azərbaycan dili dərsliklərinin funksiyalarından biri hesab edilir.

Müasir Azərbaycan dili dərslikləri başlıca olaraq nitq mədəniyyətinin formalaşdırılması missiyasını daşıdığından onun məzmununa daxil edilən təlim materialları istər nitq fəaliyyətinin növləri üzrə, istərsə də dil qaydalarına aid müvafiq məntiqi ardıcıllığa tabe olur. Dərslik konkret mənada bu ardıcıllığın axarında formalaşaraq sadədən mürəkkəbə prinsipinin əsasında qurulur.

Azərbaycan dili dərsliyinin vətəndaşlıq mövqeyi

Azərbaycan dili dərsliyinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri də onun tam mənasında Azərbaycan dilinin məna və mahiyyətini, özünəməxsus gözəlliyini ifadə edə bilməkdir. İstər dil, istər üslub baxımından zəngin bir nümunə kimi effektə malik olmaqdır. Müasir zamanda dərslik üçün belə bir cəhətin olması onu başqalarından fərqləndirməklə şagirdlərin diqqətinə daha çox yaxınlaşdırır. Şagirdlər belə nümunələr üzərində işlədikcə Azərbaycan dilinin özünəməxsusluğuna valeh olur, ona daha çox vaxt ayırmaqla məhəbbət hissi bəsləməyə başlayırlar.

Müasir dövrdə Azərbaycan dilini müəyyən kontekstdə öyrətmək onun bütün imkanlarının meydana çıxmasına şərait yaradır. Bu effektin formalaşmasında müxtəlif janrlarda olan mətnlər xüsusi rol oynayır.

Məktəb təcrübəsi göstərir ki, şagirdlər fəaliyyətə oxu mətnləri üzərində işlə başlayırlar. Cümlə və mətnləri oxumaqla onların üzərində müşahidələr aparırlar.

Həmin mətnlər ilkin olaraq tematik zənginliyi, üslub və janr müxtəlifliyi ilə maraq doğurur. Şagirdlərin diqqətini yeknəsəklikdən qoruyur və onların öyrənmə fəaliyyətini stimullaşdırırlar. 

Azərbaycan dili dərsliyində nələr transformasiya olunur

Hər hansı bir dərsliyin əsas vəzifələrindən biri aid olduğu elm və ya elmlərə dair məsələləri transformasiya etməkdir. Ümumtəhsil dərsliklərindən biri kimi Azərbaycan dili dərsliyi də belə bir xüsusiyyətə malikdir. Əslində bu cəhət onun Azərbaycan dili fənninin tədrisində bir vasitə rolunda çıxış etməsindən irəli gəlir. Bəs onda transformasiya olunan nələrdir?

Azərbaycan dili, ilk növbədə,  Azərbaycan xalqının milli dili, mədəniyyəti kimi bu fənnə aid dərslikdə təmsil olunur. Şagirdlər üzərində çalışdıqları təlim materialları ilə tanış olduqca, onları öyrəndikcə dərsliyin dil və üslubuna bələdliyi artır. Həmçinin dərslik öz potensial imkanları ilə şagirdlərə təsir göstərir. Daha konkret demiş olsaq, dərslik təlim prosesində zəngin bir mənəviyyatı, dil gülcəsini şagirdlərə transformasiya edir. Şagirdlər Azərbaycan dilinin hər bir üslubuna aid nümunələrlə qarşılaşır, onların özünəməxsus cəhətləri ilə yaxından tanış olurlar. Bu prosesdə həm də şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşməsi, nitq qabiliyyətinin inkişaf etməsi özünü göstərir. Bu inkişaf tədricən şəxsiyyətin mühüm atributlarından olan nitq mədəniyyətinə çevrilir.

Azərbaycan dili dərsliklərində müxtəlif üslublarda verilən mətnlər öz növbələrində bir dil, nitq daşıyıcısı olmaqdan əlavə, eyni zamanda müəyyən əxlaqi, mənəvi keyfiyyətləri transformasiya edən vasitə kimi də çıxış edir. Onlar şagirdlərdə yüksək insani keyfiyyətlərin formalaşmasına təsir göstərir.

Dərsliklər həm də zəngin çalışmalar sistemi ilə şagirdlərin ümumi inkişafına təsir göstərir, onların məntiqinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Şagirdlər hər bir nitq, dil vahidi üzərində təhlil-tərkib işləri apardıqca öyrəndikləri nümunələrin mahiyyətinə daha yaxından bələd olur.

Azərbaycan dili dərslikləri məzmununda həm də zəruri dil, dilçilik elementlərini ehtiva edir. Belə ki, Azərbaycan dilinin öyrənilməsində açar rolunu oynayan qrammatika, eləcə də orfoepiya, orfoqrafiya və digər dil qaydalarının ötürülməsinə, dili öyrənənlərə təqdim olunmasına imkan yaradır. Onların praktik olaraq mənimsənilməsini təmin edir.

Əslində təlim zamanı dərsliyin transformasiya xarakteri müəllim tərəfindən aydın təsəvvür olunmalı və tədris prosesində ondan düzgün istifadə edilməlidir. Müşahidələr göstərir ki, qabaqcıl təcrübəyə malik müəllimlər dərsliyin bu cəhətini əvvəlcədən öyrənməklə hazırlıq işi aparır və bir müəllim olaraq özünün qüvvə və imkanlarını dərsliyin transformasiya xarakteri ilə uyğunlaşdırırlar. O zaman bacarıq və vərdişlərin əsasını təşkil edən baza biliklərinin daha sürətlə və möhkəm mənimsənilməsi baş verir. Bundan əlavə, mənimsənilmiş biliklər möhkəmlənir, özlərinin funksional xüsusiyyətləri ilə nitqdə davamlı yer tutur. Bununla da Azərbaycan dili dərsliyi bir vasitə kimi həm də öz xidmət mövqeyində çıxış etmiş olur.            

Dərsliyin şəxsiyyətyönlü, yaxud bilikyönlü olması

Dərsliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun şəxsiyyətyönlü, yaxud bilikyönlü olmasıdır. Bu iki cəhətdən birinin nəzərə alınması dərsliyin hazırlanmasında çox mühüm hesab edilən zəruri metodoloji  tələb kimi dəyərləndirilir.

Əgər dərslik şagirdyönümlü təlim üçün nəzərdə tutulubsa, o zaman onun quruluşu və məzmunu hər bir şagirdin fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını təmin edə bilən bir formada təqdim olunacaq, dərsliyin əsas elementlərindən, o cümlədən mövzulardan, onlarla bağlı anlayışlarlardan ibarət olan, şagirdlərin məntiqinə uyğun bir sistem qurulacaqdır. Hər bir şagird özünün fəaliyyət istiqamətlərinə  dəstək ola biləcək parametrləri orada tapa biləcəkdir. Bundan əlavə, özünün şəxsi inkişafını dəstəkləyən təlim materiallarından, o cümlədən çalışma və tapşırıqlardan, eləcə də digər yardımçı vasitələrdən həvəslə istifadə edəcəkdir.

Əgər dərslik bilikyönümlüdürsə, onun əsasını elmin məntiqi və müvafiq fəaliyyət metodları ilə qurulan mövzularla bağlı məlumatlar təşkil edəcəkdir. O zaman müxtəlif şagird maraqlarının vahid məntiqdə birləşdirilməsi, istiqamətləndirilməsi zərurəti yaranacaqdır. Təbii olaraq şagirdlərin fərdi maraq və meyllərinin nəzərə alınmasında çətinlik meydana çıxacaqdır. Bu da nəticə etibarı ilə dərsliyin şagirdyönümlü öyrənmə modeli olmasına mənfi təsir göstərəcəkdir.

Dərslik didaktik vasitə kimi nə qədər ümumi xarakter daşısa da, o qədər şagird marağını təmin edə biləcək bir dərs kitabıdır. Ondan istifadə edən hər kəs, ilk növbədə, oradakı mətnlərin məzmununda, ifadə olunan cümlələrin mənasında, eləcə də söz, şəkil və digər təlim materiallarında özünün marağını, düşüncə səviyyəsini, dünyagörüşünü, digər xüsusiyyətlərini axtarır. Axtardığını tapdığı anda ona adaptasiya olunur və fəaliyyətə başlayır. Verilən tapşırıqları həvəslə və məhsuldar tərzdə yerinə yetirir.

Belə olduqda şagird həmçinin dərsliyin didaktik sisteminə daxil ola və yaradıcı istifadəçisinə çevrilə bilir.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün müasir Azərbaycan dili dərsliklərinin bu baxımdan xarakterində yeniliklər müşahidə olunur. Ən böyük nitq vahidi kimi mətnlər üzərində müxtəlif istiqamətli fəaliyyətlərin təşkili bu müxtəlifliyin mahiyyətini təşkil edir. Belə ki, şagirdlər mətnin üzərində, eləcə də mətnlə bağlı çalışmaların həllində özlərinin məntiqi, tənqidi və yaradıcı işlərini qurmalı olurlar. Axtarışlar aparmaqla diqqəti cəlb edirlər.

Azərbaycan dili dərsliyinin perspektivləri: kreativ bacarıqlara doğru

Artıq on bir ildən çox bir vaxt keçir. Və bu müddətdə yeni fənn kurikulumları əsasında dərsliklər hazırlanaraq tətbiq edilir. Bütün ümumtəhsil fənləri kimi “Azərbaycan dili” üzrə də yeni dərsliklərin hazırlanması istiqamətində iş aparılır. Məlum olduğu kimi, yeni fənn proqramları (kurikulumları) əsasında hazırlanan ümumtəhsil məktəbləri üçün dərsliklərin ilk nəsli məktəblərimizdə tətbiq edilir. İlkin qənaətlər onu göstərir ki, bu dərsliklər özünün fəlsəfəsinə, metodoloji xüsusiyyətlərinə, məzmun və strukturuna görə əvvəlkilərdən fərqlənir.

Başlıca olaraq şagirdlərin inkişafına yönələn bu dərsliklərdə onların idraki bacarıqlarını formalaşdırmaq, həyati vərdişlərini zənginləşdirmək, intellektual potensialına dəstək olmaq ön planda dayanır. Hər şeydən öncə, şagird şəxsiyyətində məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürə söykənən kreativliyin formalaşdırılması prioritet istiqamət təşkil edir.

Dərsliklər ən zəruri bilikləri, onların əsasında gələcək həyat üçün vacib olan səriştələrin formalaşmasına imkan yaradan fəaliyyət sistemini təqdim etməklə şagirdləri yaradıcı tətbiqetməyə istiqamətləndirir. Öyrəndikləri əsasında yeni biliklərin yaradılmasına təşviq edir.

Kreativliyə doğru addımlardan ibarət olan bu yanaşma, heç şübhəsiz, intellektual dərsliklərə aparan bir yoldur. Azərbaycan dili dərsliklərinin ümumi sistemində ən zəruri elmi-nəzəri anlayışlar hesabına onun linqvistik əsaslarını normallaşdırmaq, həyati bacarıqlara söykənən səriştələrə geniş yer ayırmaqla praktik əhəmiyyətliliyini artıqmaq onun gələcək perspektivlərinin mühüm parametrlərini təşkil edir.

Ənvər ABBASOV,

Təhsil İnstitutunun direktor müavini, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Əməkdar müəllim